موضوع این نوشتار مقایسه سه کتاب درسی مقطع دبیرستان، مربوط به تاریخ معاصر است که عبارتند از: 1 . کتابی که توسط آقای زرگری نژاد تالیف شده و تا پایان سال تحصیلی 78 - 1377 کتاب درسی بوده و پس از دو سال مجددا در سال تحصیلی جاری (81 - 1380) به عنوان کتاب درسی انتخاب شد .
2 . کتابی که توسط آقایان عمادالدین باقی، نصرالله صالحی و جواد عباسی تالیف شد و در سال تحصیلی 79 - 1378 کتاب درسی بوده است .
3 . کتابی که توسط آقایان دکتر موسی نجفی، موسی حقانی و مظفر نامدار برای سال تحصیلی جاری (81 - 1380) تالیف شد; اما به دلایلی مورد موافقت قرار نگرفت و اجازه مطالعه و فراگیری آن به دانش آموزان داده نشد .
چند نکته:
1 . از آن جا که مقایسه تمام مطالب این کتاب ها - که از صفویه تا انقلاب اسلامی را شامل می شود - از حوصله یک مقاله خارج است، بنابراین مقطع مشروطه که از مهم ترین مقاطع تاریخ ایران است به عنوان نمونه انتخاب شده و درس های مربوط به آن در این سه کتاب با یکدیگر مقایسه شده است .
2 . نحوه این مقایسه بدین صورت است که ابتدا خلاصه درس های مورد نظر ارایه می شود، سپس با پرهیز از هر نوع داوری، خطوط اصلی آنها با عنوان «ویژگی ها» ذکر می شود . گفتنی است که مطالب ذکر شده در قسمت ویژگی ها، لزوما مثبت یا منفی نیستند; بلکه صرفا نکات برجسته ای هستند که در این کتاب ها به چشم می خورد و بدون ارزش داوری در این قسمت مطرح می شوند تا صاحب نظران و کارشناسان، داوری دقیق تری در مورد این کتاب ها داشته باشند .
3 . از کتاب های مورد نظر با حروف الفبا یاد می شود:
کتاب آقای زرگری نژاد (الف) ;
کتاب آقای باقی، صالحی و عباسی (ب) ;
کتاب آقای نجفی، حقانی و نامدار (ج) .
خلاصه چهار درس کتاب تاریخ (الف) پیرامون مشروطه
خلاصه درس اول: زمینه های انقلاب مشروطه
در این درس، زمینه های شکل گیری انقلاب مشروطه در دو گروه بررسی شده است: 1 . زمینه های فکری 2 . زمینه های اقتصادی; و هر یک از این دو گروه به دو قسم داخلی و خارجی تقسیم شده است:
1 . زمینه های فکری داخلی; در این بخش به تاثیر تعالیم دینی و رهبری علما توجه ویژه ای شده و ریشه اصلی انقلاب مشروطه «بیداری اسلامی و رهبری روحانیت » قلمداد شده است .
2 . زمینه های فکری خارجی; الف) درخواست حکومت قانون به تقلید از اروپا، ب) شکست روسیه از ژاپن; ج) انقلاب روسیه;
3 . زمینه های اقتصادی داخلی; الف) مالیات، ب) فروش حکومت ایالات;
4 . زمینه های اقتصادی خارجی; الف) سلطه اقتصادی بیگانگان بر بازرگانی ایران;
ب) امتیازات انگلیسی ها; 1 . رویتر 2 . تالبوت;
ج) امتیازات روس ها; 1 . شیلات شمال 2 . تشکیل نیروی قزاق در ایران 3 . قرارداد گمرکی ایران و روسیه .
این درس در مجموع دوازده صفحه است که از این مقدار، سه صفحه به زمینه های فکری و نه صفحه به زمینه های اقتصادی اختصاص یافته است و در واقع، نقش عوامل اقتصادی برجسته تر از عوامل فکری به چشم می خورد . از میان عوامل فکری نیز، زمینه های فکری داخلی - که همان تعالیم دینی و رهبری علماست - نقش بیشتری را به خود اختصاص داده است .
خلاصه درس دوم: آغاز حرکت مردم علیه استبداد و انقلاب مشروطه
در این درس، تحولات سیاسی - اجتماعی ایران از ابتدای شورش مردم تا آغاز سلطنت محمد علی شاه بررسی شده است .
ترتیب مباحث بدین قرار است:
الف) عوامل تسریع کننده حرکت مردم: 1 . ماجرای مسیونوز بلژیکی و اهانت وی به روحانیت (عامل مذهبی) ;
2 . حادثه بانک (عامل مذهبی) ;
3 . به چوب بستن بازرگانان و تعطیلی بازار .
ب) مهاجرت صغرا: در پی حوادث فوق، علمای تهران تصمیم گرفتند به حرم عبدالعظیم مهاجرت کنند و عده ای از طلاب و حدود دو هزار نفر از مردم هم با ایشان همراه شدند که پس از موافقت شاه با خواسته های مهاجران، آنها به تهران بازگشتند .
ج) مهاجرت کبرا: مراحل شکل گیری مهاجرت کبرا به این ترتیب ارایه شده است:
1 . بی توجهی عین الدوله به خواسته های علما و مردم; 2 . تلاش علما برای بهبود اوضاع و بی نتیجگی این تلاش ها; 3 . سخنرانی های روشن گرانه شیخ محمد واعظ و دست گیری او; 3 . اعتراض مردم و طلاب، و شهادت سید عبدالحمید (یکی از طلاب) و خروش مردم; 5 . مهاجرت علما و گروهی از مردم به قم .
د) تهران پس از مهاجرت علما: در نبود علما و احتمال حمله حکومت به مردم و با تلاش های پنهان عوامل انگلیسی، حدود بیست هزار نفر از مردم به سفارت انگلستان پناهنده شدند و این لکه سیاهی در تاریخ مشروطه شد .
ه) اوج گیری مبارزه و درخواست های جدید مهاجران: با گسترش شورش مردم و موج اعتراضات، مهاجران خواست های جدیدی را مطرح کردند .
و) صدور فرمان شاه و بازگشت علما به تهران: اشاره به این که تا این جا هنوز صراحتا درخواست مشروطه مطرح نشده است، و تامل در نحوه پیدایش این خواسته . سرانجام شاه از خواسته های مردم آگاه شد; از این رو ابتدا عین الدوله را بر کنار کرد و سپس فرمان تاسیس دارالشورا را صادر کرد . این فرمان مردم را راضی نکرد، لذا فرمان دیگری صادر شد . رئیس ایل قاجار به قم رفت و علما را با احترام به تهران آورد . چند روز بعد، مجلس افتتاج شد و عجولانه به تدوین نظام نامه پرداختند و در سال 1324 ق انتخابات تهران برگزار گردید و در همان سال مجلس افتتاح شد .
ز) تدوین قانون اساسی: نفوذ جریان های غرب گرا و عناصر وابسته به دربار و نفوذ بیگانگان در مجلس، دو دیدگاه را برای تدوین قانون اساسی ایجاد کرد:
1 . گروه روحانیان، خواستار تنظیم قانون اساسی بر اساس موازین اسلامی بود .
2 . گروه غرب گرا، که خواستار تدوین قانون اساسی بر اساس الگوهای غربی بود .
به هر حال، در سال 1324 ق قانون اساسی تدوین شد و به تصویب مظفرالدین شاه رسید و ده روز پس از آن شاه درگذشت .
ح) متمم قانون اساسی: قانون اساسی که در 51 ماده تصویب شده بود، فاقد مسایل اساسی بود و بیشتر به یک قطع نامه شبیه بود . پس از مرگ شاه، کمیسیونی برای تدوین متمم قانون اساسی تشکیل شد . در این مرحله، نفوذ عوامل غرب گرا و اهمال رهبران روحانی، گرایش های غرب گرایانه را در متمم قانون اساسی بیشتر کرد و تنها مقاومت شیخ فضل الله نوری موجب شد تا ماده ای مربوط به نظارت علما بر مصوبات مجلس تصویب شود .
خلاصه درس سوم: سلطنت محمد علی شاه و دوران استبداد صغیر
در این درس، به مراحل شکل گیری استبداد صغیر و شورش مجدد مردم و شکست محمد علی شاه پرداخته شده است .
الف) دلایل مخالفت روس ها با مشروطه: 1 . دربار وابسته به روس بود و تضعیف آن، منافع روسیه را به خطر می انداخت; 2 . روس ها می دانستند که انگلیسی ها با نفوذ در رهبران مشروطه و نمایندگان مجلس، دولت و مجلس را به سوی خود خواهند کشید .
ب) بی اعتنایی شاه به مشروطیت و مشروطه خواهان: شاه از نمایندگان مجلس برای مراسم تاج گذاری دعوت نکرد و هم چنین از امضای متمم قانون اساسی نیز خودداری می کرد، هر چند در اثر فشار علما به آن تن داد .
ج) صدارت امین السلطان (اتابک) و ترور او: انتخاب امین السلطان به مقام صدر اعظمی که سابقه طولانی در مخالفت با مشروطیت و حمایت از استبداد داشت، موجب اعتراض علما و مردم شد . از جلمه، آیت الله طباطبایی از مخالفان جدی این موضوع بود و به مخالفت با آن برخاست . اتابک علنا با مجلس و مشروطه خواهان مخالفت نکرد، اما سعی داشت تا مجلسیان در عمل بی کار بمانند . وی نوشته ای در حمایت از مشروطه از شاه گرفت و آن را در مجلس قرائت کرد و پس از ترک مجلس، هدف گلوله قرار گرفت و جان سپرد .
د) به توپ بستن مجلس و آغاز دوره استبداد صغیر: ترور ساختگی شاه، بهانه ای شد برای سرکوبی مشروطه خواهان و در نهایت در سال 1326 ق قوای قزاق به فرماندهی لیاخوف روسی به مجلس حمله کردند; طباطبایی و بهبهانی را که به پارک رفته بودند کتک زدند; میرزا جهان گیر خان صور اسرافیل و ملک المتکلمین به قتل رسیدند; طباطبایی و بهبهانی را تبعید کردند و بعضی از نمایندگان هم از جمله تقی زاده به سفارت انگلیس پناهنده شدند .
ه) قیام شهرها و شورش علیه استبداد محمد علی شاه: 1 . قیام تبریز; قیام مردم تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان بود و مشروطه خواهان در این شهر پیروز شدند .
2 . قیام گیلان; محمد ولی خان تنکابنی که وابسته به استعمار بود، تغییر چهره داد و رهبری گیلان را به دست گرفت و عده ای از مهاجران قفقازی و ارامنه هم به رهبری یپرم خان با قوای گیلان همراه شدند .
3 . قیام بختیاری ها; مردم ایل بختیاری و اصفهان شورش کردند; سردار اسعد که در فرانسه بود و یک روشن فکر محسوب می شد به اصفهان رفت و رهبری مردم را به عهده گرفت .
در این میان، علما به خصوص علمای نجف، نقش مهمی در مبارزه با استبداد به عهده داشتند .
و) روس و انگلیس و فتح تهران: روس و انگلیس، پنهانی فعالیت داشتند و به دسیسه های خود ادامه می دادند . روس ها در نیروهای شمال و انگلیسی ها در سران بختیاری نفوذ داشتند . آنها از این نفوذ استفاده کردند و روس ها با سپهدار تنکابنی و انگلیسی ها با سردار اسعد ارتباط برقرار کردند . دو دولت، تلاش می کردند که مردم به تهران نروند، اما موفق نشدند و آنها وارد تهران شدند .
ز) فتح تهران و سقوط محمد علی شاه: مردم وارد تهران شدند و نیروهای شاه را شکست دادند . شاه به سفارت روسیه پناهنده شد . فاتحان تهران، محمد علی شاه را از سلطنت خلع کردند و احمد میرزای سیزده ساله را جایگزین او کردند و یک هیئت 24 نفره هم تشکیل دادند تا اوضاع را کنترل کنند و با قرار پرداخت سالانه صد هزار تومان به محمد علی شاه او را از کشور تبعید کردند .
ح) سخنی در باب علما و مشروطیت: علما مشروطه را پذیرفته بودند و حمایت آنها موجب حرکت مردم شد; اما با احساس انحراف در مشروطه، علما به تدریج از آن کناره گیری کردند .
ط) ادوار دخالت روحانیت در انقلاب مشروطه:
1 . از آغاز حرکت تا پایان استبداد صغیر; در این دوره روحانیت یگانه رهبر مردم بودند .
2 . دوران پس از استبداد صغیر و فتح تهران; در این دوران، جریان های روشن فکر و ضد اسلام و مخالفان سابق مشروطه در نهضت نفوذ کردند و تا سطح رهبری ارتقا یافتند و علما به تدریج منزوی شدند و نایینی هم کتاب خود را از سطح جامعه جمع آوری کرد .
ی) فاتحان تهران و شیخ فضل الله نوری: شیخ فضل الله از علمای مشروطه خواه بود، اما با مشاهده انحرافات مشروطه به خالفت با آن برخاست و خواستار اضافه کردن قید مشروعه به مشروطه بود . وی هم چنین خواهان تغییر نظام نامه مجلس، مطابق نظر علما و نیز نظارت علما بر مصوبات مجلس بود; اما به تدریج با مشاهده انحرافات بر مخالفت های خود افزود .
ک) شهادت شیخ فضل الله نوری: فاتحان تهران بسیاری از مستبدان را رها کردند و حتی به برخی از آنها منصب دولتی دادند; اما برای شیخ فضل الله، دادگاهی با حضور یپرم خان ارمنی و شیخ ابراهیم زنجانی تشکیل دادند و در نهایت وی را اعدام کرده و به شهادت رساندند . علمای نجف، نسبت به این حادثه اعتراض کردند و از این زمان، انحراف مشروطه بیشتر شد و شعار «جدایی دین از سیاست » مطرح شد . در پایان، این درس با جمله معروف جلال آل احمد تمام می شود .
خلاصه درس چهارم: تحلیلی کوتاه از دلایل انحراف مشروطیت
روسیه که از ابتدا با انقلاب مشروطه مخالف بود، به تدریج به سیاست انگلیس نزدیک شد و هر دو در آشتی دادن شاه و مشروطه خواهان تلاش می کردند تا جلوی عمق و گسترش انقلاب مشروطه را بگیرند .
الف) اهداف استعمارگران:
1 . نفوذ هر چه بیشتر در هیئت حاکم;
2 . نفوذ در مجلس وهدایت آن در جهت تامین منافع خود;
3 . سرکوبی قیام های اصیل مردمی .
ب) سیاست مداران داخلی: با وجود همه مشکلات و نفوذ چهره های وابسته، شخصیت های غیر وابسته توانسته بودند تا حدی در جریان اداره کشور نفوذ کنند; اما عوامل متعددی موجب تضعیف این گروه از مشروطه خواهان می شود .
ج) انزوای روحانیت: روحانیت که در جریان نهضت، یگانه رهبر مورد اعتماد مردم بود; پس از پیروزی انقلاب دخالت و نظارت خود را کاهش داد .
د) دلایل انزوای روحانیت: 1 . تلاش سیاست مداران و روشن فکران غرب زده; آنها سعی کردند با طرح شعار جدایی دین از یاست به تدریج روحانیت را منزوی کنند و دموکرات ها خصوصا تقی زاده به شدت این فکر را تبلیغ می کردند .
2 . سرخوردگی روحانیت: با مشاهده بسیاری از دغل کاری های سیاست مداران، رهبران روحانی، رفته رفته از صحنه عقب نشستند . از جمله مسایل مهم راجع به این موضوع، جمع آوری کتاب تنبیه الامة توسط مؤلف آن یعنی مرحوم نایینی است که دلیل آن روشن شدن ماهیت سیاست مداران و روشن فکران مشروطه خواه بود .
ه) نارضایی مردم: دخالت بیگانگان و بی کفایتی هیئت حاکمه، از عوامل اصلی دل سردی مردم از انقلاب مشروطه بود .
خلاصه دو درس کتاب تاریخ (ب) پیرامون مشروطه:
خلاصه درس اول: انقلاب مشروطه ایران
در این درس، زمینه های شکل گیری مشروطه تا پایان حوادث مشروطه گنجانده شده است .
ابتدا به تعریف مشروطه پرداخته شده و سپس به زمینه های شکل گیری مشروطه اشاره شده است . زمینه های فکری انقلاب مشروطه، در سه قسمت ارایه گردیده که عبارتند از:
الف) پیدایش اندیشه های نو، درباره حکومت: آگاهی ایرانیان از اوضاع کشورهای اروپایی; سفرنامه میرزا صالح شیرازی و توصیف حکومت مشروطه انگلستان; تلاش روشن فکران برای روشن گری، از جمله میرزا ملکم خان، میرزا یوسف خان و شیخ هادی نجم آبادی، که اندیشه و تلاش های هر یک از این سه نفر به طور خلاصه بیان شده است .
ب) انتشار مطالب انتقادی درباره وضع ایران: انتشار کتاب ها و روزنامه ها; سیاحت نامه ابراهیم بیک از حاج زین العابدین مراغه ای مقیم ترکیه و اشاره به محتوا و تاثیر آن; روزنامه های فارسی زبان خارج از کشور; روزنامه اختر در استانبول، حبل المتین به مدیریت مؤید الاسلام در کلکته و تاثیر آن در علمای نجف، روزنامه های حکمت ثریا و پرورش در قاهره و روزنامه قانون به مدیریت ملکم خان در لندن; و نهایتا تاکید بر این که این روزنامه ها عامل اصلی بیداری مردم بودند .
ج) وقوع حوادث جدید در سطح جهان:
1 . مشروطیت ژاپن: انعکاس آن در حبل المتین، حکمت و سیاحت نامه ابراهیم بیک;
2 . شکست روسیه از ژاپن: منظومه تاجر ایرانی در وصف پیروزی ژاپن;
3 . انقلاب روسیه: که در پی شکست روسیه از ژاپن واقع شد و نقش برجسته ای به این عامل داده شده است .
زمینه دیگر انقلاب مشروطه، زمینه های اقتصادی عنوان شده است که مطلب قابل توجهی در آن به چشم نمی خورد و تنها در چهار سطر به این قسمت پرداخته شده است، در حالی که زمینه های فکری در پنج صفحه ارایه می شود .
پس از بررسی این زمینه ها، حوادث انقلاب مشروطه از آغاز مطرح می گردد . در این راستا ابتدا به مسایلی چون اوج گیری نارضایتی ها، ایجاد زمینه شورش با کوچک ترین جرقه، فشارهای اقتصادی و گسترش حرکت مردم اشاره می شود و سپس موضوعاتی مانند:
مهاجرت صغرا: در پی سرکوب گری عین الدوله و کتک زدن تاجران قند، سخن رانی سید جمال واعظ و زد و خورد در مسجد شاه و درخواست مردم از علما، علما تصمیم به مهاجرت گرفتند .
مهاجرت کبرا: به دنبال پیمان شکنی های عین الدوله و دستگیری یکی از روحانیان (پاورقی، شیخ محمد واعظ) و شهادت سید عبدالحمید، علی رغم تلاش های آیت الله طباطبایی رهبران مردم به قم مهاجرت کردند .
وضع تهران پس از مهاجرت کبرا: در این قسمت، پناهندگی مردم به سفارت انگلیس به طور ضمنی توجیه شده است و به رابطه آنها با علمای نجف و مهاجران اشاره شده و متعاقب این مطلب، صدور فرمان مشروطیت مطرح گردیده است و این که در سال 1285 ش (1324 ق) انقلاب مشروطه پیروز شد .
تدوین قانون اساسی: بعد از تشکیل مجلس، قدم مهم بعدی مشروطه خواهان تهیه و تدوین قانون اساسی بود .
محمد علی شاه و مشروطیت: مخالفت محمد علی شاه با مشروطیت و عدم دعوت نمایندگان مجلس در مراسم تاج گذاری .
صدارت امین السلطان: وی که پس از برکناری توسط مظفرالدین شاه به اروپا رفته بود، به دعوت محمد علی شاه به ایران آمد و علی رغم مخالفت مشروطه خواهان به مقام صدارت رسید . او بیشتر در فکر حفظ موقعیت خود بود و گاهی به نفع شاه عمل می کرد و در مقابل مشروطه خواهان منفعل بود . سرانجام، طرفداران مشروطیت او را ترور کردند .
بروز اختلاف در میان مشروطه خواهان: اشاره به شکل گیری سه جریان در صف مشروطه خواهان: 1 . جریان غرب گرا; 2 . طرفدار انطباق کامل مشروطیت با قوانین اسلامی (شیخ فضل الله) 3 . طرفداران اصلاح تدریجی امور; و در نهایت، سوء استفاده محمد علی شاه از این اختلافات .
به توپ بستن مجلس و دوره استبداد صغیر: حمله به مجلس به بهانه ماجرای ترور ساختگی شاه در 1287 ش (1326 ق) ; دستگیری نمایندگان مجلس; تبعید آیت الله طباطبایی و بهبهانی و تعدادی دیگر; قتل میرزا جهان گیر شیرازی و ملک المتکلمین و شکل گیری استبداد صغیر .
باز هم انقلاب: اعتراض و شورش مردم تبریز، اصفهان و گیلان و حرکت آنها به سمت تهران و فتح تهران و پیروزی مشروطه خواهان .
روسیه و انگلستان; سودجویی از مشروطیت: اشاره به رویه دوگانه این دو دولت در ابتدای شکل گیری مشروطیت و وحدت رویه آنها در انتهای کار، و تلاش آنها برای مهار حرکت مردم و نفوذ در حکومت مشروطه . بیشتر بدانید: اشاره به ماجرای تبریز و ستارخان و باقرخان و فرازی از فتوای آخوند خراسانی و آیت الله مازندرانی .
خلاصه درس دوم: کارنامه مشروطه
در این درس، دستاوردهای انقلاب مشروطه در سه بخش بررسی شده است:
الف) دستاوردهای سیاسی و ادارای:
1 . تبدیل سلطنت مطلقه به سلطنت مشروطه;
2 . تشکیل مجلس شورای ملی; شاه ابتدا با تشکیل مجلس مشورتی موافقت کرد و در پی اصرار مردم، تشکیل مجلس شورای ملی را پذیرفت .
3 . تدوین قانون اساسی;
4 . تشکیل هیئت دولت; انتخاب وزرا با شاه بود، اما مجلس حق استیضاح داشت .
ب) دستاوردهای اجتماعی:
1 . شکل گیری و گسترش مطبوعات آزاد; اشاره به نقش مهم مطبوعات در همه جوامع و نیز نقش آن در مشروطه، و اشاره به روزنامه مجلس .
2 . تشکیل انجمن ها و احزاب; اشاره به این که انجمن های سری توسط آزادی خواهان تشکیل می شود و اشاره به حزب «عامیون » و «اعتدالیون » و این که اختلاف این دو حزب، یکی از عوامل تضعیف مشروطه بود .
ج) دستاوردهای اقتصادی: اشاره به مخالفت مجلس با دولت در اخذ وام از بیگانگان و نیز برخی از اقدامات مشترک دولت و مجلس، و ارایه تصویری مثبت از آمریکا و مورگان شوستر و جریان اولتیماتوم روس .
عوامل عدم توفیق مشروطه:
1 . سرنوشت مشروطه به دست کسانی افتاد که مصالح خود را در وضع استبدادی می دیدند .
2 . روحیه استبداد زده مردم و عدم آمادگی آنها;
3 . نقش منفی دولت روسیه و انگلیس .
بیشتر بدانید: اشاره به تحول در شیوه تاریخ نگاری در جریان مشروطه و تمجید از ناظم الاسلام کرمانی و کتاب او .
چکیده دو درس:
1 . تلاش روشن فکری مثل ملکم خان، میرزا یوسف خان و شیخ هادی نجم آبادی، و انتشار کتاب ها و روزنامه ها از جمله سیاحت نامه ابراهیم بیک و روزنامه هایی مانند اختر، حبل المتین، حکمت، ثریا، پرورش و قانون، مردم ایران را بیدار کرد و بر علمای نجف هم تاثیر گذاشت . هم چنین حوادث دیگر نقاط دنیا از جمله مشروطیت ژاپن، شکست روسیه از ژاپن و انقلاب روسیه، زمینه ساز مشروطه خواهی در ایران شده و حوادث مشروطه یکی پس از دیگری به وقوع پیوست، و در غالب پیروزی ها، روشن فکران پیش گام بوده اند .
2 . از دستاوردهای مهم انقلاب مشروطه، تبدیل سلطنت مطلقه به مشروطه و شکل گیری مطبوعات آزاد و انجمن ها بود .
ویژگی ها:
1 . اندیشه ای که در کل دو درس مربوط به مشروطه مشاهده می شود و نیز تحلیل ها و نحوه تنظیم و ترتیب مطالب و انواع حذف و اضافه ها بر دو محور قرار دارد:
الف) ریشه های حرکت مردم و انقلاب مشروطه را باید در خارج از مرزها جست وجو کرد، زیرا حوادث دنیا و سوغات های روشن فکران از خارج ایران به ویژه اروپا، موجب بیداری و حرکت مردم شد و این به عنوان نکته ای مثبت تلقی شده است .
ب) در تمامی مراحل انقلاب مشروطه، روشن فکران پیشتاز بوده اند و همین روشن فکران از فرنگ برگشته موجب بیداری علما شدند و از اهرم علما برای به صحنه آوردن مردم استفاده کردند . البته گاهی جای علما و مردم عوض می شود; یعنی مردم علما را به حرکت درمی آورند و موجب موضع گیری آنها می شوند; مثلا، جریان مهاجرت صغرا (ص 129) با همین تحلیل اخیر تنظیم و ارایه شده است: «مردم از علمای مذهبی . . . خواستند که درباره این حوادث تصمیم مناسبی بگیرند» .
2 . در کل کتاب، از مرحوم شیخ فضل الله نوری تنها در سه سطر یاد شده است و مخالفت ایشان با مشروطه، به عنوان زمینه ساز استبداد و موجب سوء استفاده محمد علی شاه تلقی شده است .
3 . در ص 134، یک خیانت آشکار ملاحظه می شود که قبلا در مقاله ای توسط نگارنده به طور مفصل تشریح شده است . خلاصه آن این است که با شیوه های زیرکانه سعی شده تا در ذهن دانش آموز، میان مرحوم شیخ فضل الله، جریان استبداد صغیر و به توپ بستن مجلس ارتباط برقرار شود و دانش آموزان تصور کنند که جریان استبداد صغیر و به توپ بستن مجلس، بر اساس اندیشه «مشروطه مشروعه » شکل گرفته است و تمام اتفاقات استبداد صغیر، مشروطه مشروعه نام دارد!
4 . از جریان اعدام و شهادت مرحوم شیخ فضل الله، هیچ مطلبی در کتاب نیامده و این واقعه تاریخی به طور کلی سانسور شده است .
5 . جریان متمم قانون اساسی و پیشنهاد معروف مرحوم شیخ فضل الله حذف شده است .
6 . ماجرای مسیونوز بلژیکی که موجب تحریک احساسات مذهبی مردم و خروش آنها گردید، حذف شده است .
7 . جریان حادثه بانک که در آن اعتقادات دینی مردم نادیده گرفته شد و یکی از عوامل حرکت مردم شد، حذف گردیده است .
8 . به طور کلی، همه عواملی که به نوعی رنگ و بوی دین و مذهب می دهد حذف و یا کم رنگ شده و در عوض، کلیه عوامل غیر دینی در جریان شکل گیری انقلاب مشروطه برجسته شده است .
9 . در هیچ جای کتاب، از مرحوم نایینی و کتاب تنبیه الامة نامی برده نشده است .
10 . به رهبری مرحوم آخوند خراسانی در جریان مشروطه توجهی نشده و نقش ایشان خیلی کم رنگ جلوه داده شده است .
11 . این کتاب به لحاظ آموزشی، از سطح مطلوبی برخوردار است و در این جهت برتری های فراوانی نسبت به کتاب های پیشین دارد .
خلاصه سه درس کتاب تاریخ (ج) پیرامون مشروطه:
خلاصه درس اول: نهضت مشروطیت ایران از مقدمات، تا به توپ بستن مجلس
در این درس، زمینه های شکل گیری نهضت مشروطیت تا شروع آن و سپس آغاز استبداد صغیر، بررسی شده است .
ریشه های تاریخی نهضت مشروطه ایران:
1 . قیام تحریم تنباکو و اعلای ملت; شکست استبداد و استعمار در نهضت تحریم تنباکو و بیداری مردم;
2 . توجه ملی به اندیشه های اصلاح طلبی; شکست ایران از روسیه و توجه علما و مردم به نقاط ضعف;
3 . مقاومت در برابر امتیازات و قراردادهای استعماری;
4 . ورود مؤسسات تمدنی جدید: انتشار آثار انتقادی و افزایش سطح آگاهی;
5 . نارسایی ها و سایر عوامل; بی عدالتی، مالیات های سنگین، بی توجهی به مردم; و به نظر برخی از مورخان، شکست روسیه از ژاپن، رقابت روس و انگلیس در ایران و آشنایی برخی از ایرانیان با اوضاع جهان .
آغاز نهضت: نقش مردم، نقش حوادث روز عاشورا در روحیات مردم و شروع نهضت مشروطه از محرم سال 1323 به رهبری علمای تهران (آیت الله طباطبایی و بهبهانی) .
اتفاقاتی که موجب حرکت مردم شد: 1 . جریحه دار شدن عواطف و احساسات دینی مردم (اشاره به ماجرای مسیونوز بلژیکی به عنوان اولین جرقه مشروطه) ;
2 . تخریب بانک استقراض روس;
3 . ماه رمضان و حوادث آن; اشاره به حوادثی که در ماه رمضان 1323 ق اتفاق افتاد و موجب نارضایتی مردم شد، و در نهایت ماجرای کتک خوردن تاجران قند از دست عوامل شاه .
4 . واقعه مسجد شاه، مهاجرت صغرا و جنبش عدالت خانه .
مقاومت استبداد و قیام مجدد مردم: سرپیچی عین الدوله، از راه رسیدن محرم 1324 ق، ماجرای دست گیری شیخ محمد واعظ، شهادت سید عبدالحمید، بحرانی شدن وضع تهران و تجمع مردم در مسجد شاه که در نهایت به مهاجرت کبرا انجامید .
مهاجرت کبرا و فرمان مشروطیت: در 23 جمادی الاول 1324 ق علمای تهران و حدود سه هزار نفر از مردم از تهران خارج شدند . با خروج علما از تهران، خلا رهبری در تهران ایجاد شد و مردم تحت تاثیر القائات عده ای سست عقیده و طرفدار انگلیس، به سفارت انگلیس پناهنده شدند .
حمایت علمای نجف از نهضت مردم ایران: از این مقطع (مهاجرت کبرا) علمای نجف به تشویق مردم پرداختند و در راس آنها، مرحوم آخوند خراسانی رهبر نهضت مردم ایران شد . ورود علمای نجف به صحنه و فشار بیش از حد مردم، موجب استعفای عین الدوله شد و در پی اعلام خواسته های مردم، شاه فرمان مشروطیت را صادر کرد و علما به تهران بازگشتند .
از نگارش قانون اساسی تا سقوط مشروطه اول: در 24 ذی القعده 1324 ق، مظفرالدین شاه فوت کرد و محمد علی میرزا به جای او نشست . حضور تقی زاده و برخی از نمایندگان افراطی در مجلس، فضای جدیدی برای مشروطه فراهم ساخت و گرایش های مختلفی در مورد نحوه تدوین قانون اساسی به میان آمد . وکلای مجلس، خواهان تدوین قانون اساسی طبق الگوهای غربی نظیر بلژیک، فرانسه و انگلستان بودند و علمای مشروطه خواه، به ویژه مرحوم شیخ فضل الله مخالف این جریان بودند . این اختلاف، به مهاجرت مرحوم شیخ فضل الله به حرم حضرت عبدالعظیم منجر شد . جراید به فضای اختلاف دامن زدند و محمد علی شاه از این فضا بهره برداری کرد . مرحوم شیخ فضل الله، پیشنهاد نظارت علما بر مصوبات مجلس را مطرح کرد که در نهایت به عنوان اصل دوم متمم قانون اساسی پذیرفته شد . در اوضاع نابسامانی که پیش آمده بود و در پی سوء قصد به جان محمد علی شاه در 23 جمادی الاول 1326، فرمان حمله به مجلس صادر شد و مشروطه خواهان شکست خوردند و دوره استبداد صغیر آغاز شد .
خلاصه درس دوم: تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در عصر مشروطه
در این درس، ابتدا به ترکیب اولین مجلس شورای ملی اشاره شده و بعد، استبداد صغیر و حوادث پس از آن و سپس مشروطه دوم تا اتمام صحبت روس مورد بررسی قرار گرفته است .
ترکیب اولین مجلس شورای ملی: در 27 جمادی الثانی 1324 ق، مجلس بدون نماینده افتتاح شد و در 23 رجب انتخابات برگزار شد و در 18 شعبان، مجلس در عمارت گلستان افتتاح شد . اولین بحث در مجلس، تدوین قانون اساسی بود .
استبداد صغیر: با حکم آخوند خراسانی وآیت الله مازندرانی، مردم ایران علیه استبداد قیام کردند و بار دیگر فریاد مشروطه خواهی سردادند . قیام ستارخان و باقرخان نیز در این زمان و تحت تاثیر فتوای مراجع نجف به وقوع پیوست .
قیام در شهرهای ایران: با اقدام شجاعانه ستارخان و باقرخان، تبریز به دست مشروطه خواهان افتاد و بعد سراسر ایران به خروش آمدند .
قیام ایران به حکم علمای نجف، علیه استبداد: حرکت مردم اصفهان و رشت و . . . به دعوت علما، تلاش حاج آقانورالله و آقا نجفی در اصفهان، سقوط تهران در 27 جمادی الثانی 1327 ق توسط قوای اعزامی از گیلان و بختیاری و پایان استبداد صغیر، پادشاهی احمد میرزا و تلاش های روس و انگلیس .
دوره دوم مشروطه: تهران به دست سیاست بازان افتاد و شانزده روز پس از فتح تهران، شیخ فضل الله نوری را به شهادت رساندند .
در این دوره، مدعیان مشروطه خواهی علما و سرداران را منزوی کردند . دومین دوره مجلس نیز افتتاح شد . اوضاع آشفته شده بود و در نشریات به مقدسات توهین می شد . در این زمان، اعلامیه شدید اللحن آخوند خراسانی و آیت الله مازندرانی علیه وضع پیش آمده، صادر شد . ستارخان و باقرخان که نگران اوضاع بودند به تهران آمدند . پس از مدت کوتاهی، آیت الله بهبهانی توسط حزب غرب گرای دموکرات ترور شد و به شهادت رسید . ستارخان و باقرخان و سایر دلسوزان مشروطه دست به کار شدند و در این میان، ستارخان و باقرخان به شدت مورد حمله و ضرب و شتم قرار گرفتند .
ایران پس از استبداد صغیر: پس از فتح تهران، اولین کابینه به ریاست محمود ولی خان سپهدار تشکیل شد و یک سال به کار خود ادامه داد و در اثر فشارهای مختلف - از جمله تندروی های حزب دموکرات در مجلس - این کابینه ساقط شد و مستوفی الممالک، کابینه ای مرکب از اعضای حزب دموکرات تشکیل داد . وی تعدادی مستشار خارجی از جمله مورگار شوستر آمریکایی را برای سر و سامان دادن به امور، استخدام کرد .
حمله محمد علی شاه به ایران و تشکیل کابینه صمصام السلطنه: با استفاده از اوضاع آشفته و با کمک روسیه محمد علی شاه به ایران آمد، اما شکست خورد و رفت .
اتمام حجت روسیه و فرجام مشروطیت دوم: اقدامات مورگان شوستر، اعتراض روسیه را برانگیخته و موجب اختلاف ایران و روسیه شد و روس به ایران اولیماتوم داد . در پی این حوادث، آیت الله خراسانی قصد عزیمت به ایران را داشت که به طور مشکوکی از دنیا رفت . در همین ایام، آقا علی ثقة الاسلام را هم در عاشورای 1330 ق دار زدند و مجلس هم به دستور ناصر الملک تعطیل شد .
خلاصه درس سوم: پیامدها و جریان شناسی عصر مشروطیت ایران
عوامل مؤثر در تحول افکار، در عصر مشروطیت:
1 . تنوع افکار و آرا;
2 . نشاط و شوق بیداری;
3 . امید به آینده;
4 . اراده قوی و نترسیدن از دشمن;
5 . عشق به پیشرفت و ایمان به تحول .
زمینه های اختلاف در عصر مشروطیت:
الف) کم رنگ شدن رهبری دینی;
ب) نفوذ عناصر فرصت طلب;
ج) نقش تخریبی انجمن های مخفی، گروه های سری و جریان های وابسته به سفارت خانه های خارجی;
د) کم رنگ کردن ارزش ها و اندیشه های دینی در قانون اساسی;
ه) اختلاف دو اندیشه دینی و غیر دینی;
و) برداشت های مختلف دینی در مشروطیت و زمینه های اختلاف .
گروه بندی علما در نگاه به مشروطه:
1 . از ابتدا مخالف;
2 . ساکت (نه تایید و نه تکذیب) ;
3 . موافق: 1 . مشروعه خواه: شیخ فضل الله نوری، ملاقربان علی زنجانی، حسن مجتهد تبریزی، ملامحمد خمامی; 2 . مشروطه خواه: آخوند خراسانی، آیت الله مازندرانی، آیت الله تهرانی، آیت الله نایینی .
چکیده سه درس:
تصویر کلی جریان نهضت مشروطه که با این سه درس در ذهن شکل می گیرد، از این قرار است:
علما انگیزه های دینی مشروطه را شکل دادند، اما نفوذ سیاست بازان و عناصر وابسته موجب انحراف مشروطه شد .
ویژگی ها:
1 . عوامل اصلی شکل گیری مشروطه، در فرهنگ اصیل مردم جست وجو شده است .
2 . در جریان شکل گیری مشروطه و حرکت مردم، نقش زیادی به عوامل خارجی داده نشده است .
3 . سعی شده تا وقایع مشروطه بر اساس واقعیت های جامعه ایرانی تحلیل شود و از تحلیل های آرمان گرایانه و غیر واقعی پرهیز شده است .
4 . میان مشروطه اول و مشروطه دوم تفاوت قائل شده و رمز موفقیت مشروطه اول در رهبری علما و حضور مردم بیان شده است; هم چنین علت انحراف مشروطه دوم از یک سو، حضور سیاست بازان حرفه ای و افراد وابسته و از سوی دیگر کناره گیری علما بیان شده است .
5 . متناسب با ویژگی های مخاطبان کتاب، تحلیل خوبی از گروه های مختلف علما ارایه شده است .
6 . در مجموع، اندیشه ای که بر اساس آن مطالب این کتاب تنظیم شده این است که در حرکت ها و خیزش های اجتماعی، علما بر اساس تعالیم دینی پیش گام بوده اند و مردم نیز در حمایت از ایشان به صحنه می آمدند .
ارزیابی:
با توجه به اتفاق نظر صاحب نظران، مبنی بر لزوم تغییر کتاب (الف) به ارزیابی دو کتاب دیگر می پردازیم:
در مقام داوری یادآور می شویم همان گونه که گذشت، نحوه تنظیم و ارایه مطالب در کتاب (ب) بر این اساس شکل گرفته است که:
1 . ریشه های نهضت مشروطه، کاملا خارجی است و هیچ ارتباطی با فرهنگ شیعی و اصیل ایرانی ندارد .
2 . نحوه حرکت و خیزش های مردمی به این شکل بوده است که ابتدا، روشن فکران از سفر برگشته (و بعضا در خارج از کشور) علما را بیدار می کردند و بعد، علما مردم را به صحنه می آوردند و در بعضی موارد هم جای توده مردم با علما عوض می شد; یعنی روشن فکران موجب بیداری مردم می شدند و بعد مردم علما را به صحنه می آوردند .
اما اندیشه ای که چگونگی تنظیم و ترتیب مطالب کتاب (ج) بر اساس آن استوار می باشد بدین قرار است:
1 . ریشه های نهضت مشروطه، کاملا داخی است و باید در فرهنگ شیعی و اصیل ایرانی جست وجو شود .
2 . نحوه حرکت و خیزش های مردمی بدین ترتیب بوده است که علما بر اساس تعالیم دینی (نظیر مبارزه با ظلم، دفاع از مظلوم، برپایی عدالت و . .). و با توجه به مشکلات مردم، قیام می کردند و پس از آن مردم نیز در حمایت از رهبران دینی خود به صحنه می آمدند . روشن فکران متعهد هم، نقش سرعت دهی به این حرکت ها را داشتند و روشن فکران وابسته، موجب انحراف نهضت مشروطه شدند .
همان گونه که ملاحظه می شود، اندیشه حاکم بر این دو کتاب دقیقا در نقطه مقابل یکدیگر قرار دارد . اکنون باید ببینیم کدام یک از این دو رویکرد، به واقعیات جامعه ایرانی نزدیک تر است . بنابراین از بررسی جزیی و موردی مسایل تاریخی این کتاب ها پرهیز کرده و به اندیشه حاکم بر آنها می پردازیم (هر چند مواردی نظیر سانسور کامل جریان شهادت شیخ فضل الله در کتاب (ب) و موارد دیگری از این دست را نمی توان به سادگی نادیده گرفت) .
برای تطبیق هر یک از این دو اندیشه، ابتدا باید ویژگی ها و فرهنگ جامعه ایرانی را مورد بررسی قرار دهیم . برخی از این ویژگی ها عبارتند از:
1 . اکثریت مردم ایران شیعه بوده و فرهنگ حاکم بر این کشور، یک فرهنگ شیعی است .
2 . در سایه همین فرهنگ، مردم ایران از دیرباز تعامل گسست ناپذیری با رهبران مذهبی و علمای دینی خود داشته اند .
3 . به دلیل ویژگی های فرهنگ تشیع، آنچه که برای پیروان این فرهنگ (شیعیان) اهمیت بیشتری داشته و در راه آن حاضرند از همه چیز - حتی از جان خود - بگذرند، همانا ارزش های دینی و مذهبی است .
4 . شیعیان در عصر غیبت، فقهای جامع الشرایط را نواب عام حضرت ولی عصر - عجل الله تعالی فرجه - دانسته و احکام و فتاوای ایشان را حکم الله می دانند . به همین جهت، فتاوای فقها و علمای بزرگ از قداست و منزلت خاصی نزد شیعیان برخوردار است . نمونه روشن این مطلب، جریان تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی بزرگ ترین مرجع تقلید شیعیان در آن عصر می باشد، که در پی یک فتوا عموم مردم ایران - که در آن روز، استعمال توتون و تنباکو برایشان جزء ضروریات روزانه بود و بعضا در حد اعتیاد به مصرف آن مبتلا بودند - یک باره بساط دخانیات را از منازل خود جمع کردند . فتوای میرزا، حتی به اندرونی کاخ ناصرالدین شاه نیز نفوذ کرد و به این ترتیب، قرارداد استعماری «رژی » با شکست مواجه شد و این، بیان گر نقش و جایگاه بی بدیل علمای شیعه در میان شیعیان است . تاکید می کنیم که نهضت تحریم تنباکو در سال 1309 ق یعنی در آستانه نهضت مشروطه روی داد; به این معنا که فاصله زمانی زیادی میان این دو جریان وجود نداشت و روحیات مردم در نهضت مشروطه، همان روحیات نهضت تحریم تنباکو بود .
5 . در طول تاریخ غیبت کبرا، علمای شیعه همواره حکومت ها را غاصبانه و نامشروع می دانستند; به همین دلیل به تناسب شرایط، گاهی علیه حکومت وقت قیام می نمودند; نظیر قیام آیت الله شهید حاج آقا نور الله اصفهانی علیه حکومت رضاخان و قیام امام خمینی رحمه الله علیه رژیم پهلوی و . . . . گاهی هم به اصلاح دستگاه حاکمه همت می گماردند; نظیر نهضت مشروطه که در جهت کاهش ظلم و استیلای دستگاه قاجار شکل گرفت و تلاش های آیت الله شهید مدرس در دوره رضاخان و . . . . در برخی شرایط، تنها به ارشاد حکام وقت بسنده می کردند; نظیر سیره اغلب علمای دوره صفویه و گاهی نیز در اثر شدت استبداد و خشونت حکام وقت، به ناچار گوشه انزوا را اختیار می کردند .
با توجه به مقدماتی که گفته شد، داوری در مورد واقع نمایی هر یک از دو کتاب (ب) و (ج) سهل و آسان شده، به نکاتی اشاره می کنیم:
1 . روشن است که علمای شیعه با توجه به تعالیم دینی همواره، در مبارزه با ظلم و استبداد پیش گام بوده و نیازی به تحریک دیگران ندارند .
2 . اگر همه ارزش های نهضت مشروطه وارداتی می بود، بی شک مردم مسلمان ایران حاضر نبودند در راه آن از جان خود بگذرند . اصول اساسی مشروطه، نظیر عدالت خواهی و ظلم ستیزی از روشن ترین و اصیل ترین تعالیم شیعه هستند که البته باید حساب انحرافاتی را که عده ای غرب زده وابسته، وارد جریان مشروطه کردند از مفاهیم اصیل آن جدا کرد .
3 . یکی از مشکلاتی که جریان روشن فکری همواره با آن دست به گریبان بوده، این است که زبان مشترکی بین آنان وجود نداشته است . مشکل دیگر این که اغلب اموری که برای آنان با ارزش بوده و اهمیت زیادی داشته، برای مردم اهمیت چندانی نداشته است .
نتیجه آن که، کتابی که توسط دکتر موسی نجفی و همکاران ایشان تالیف شده است به واقعیات جامعه شیعی ایران نزدیک تر است و کتابی که توسط آقای عماد الدین باقی و همکاران تالیف شده، به دلیل تحلیل ها و ترتیب و تنظیم های دور از واقعیت، اعتبار لازم را ندارد .
