یکی از روش های فهم یات قرآن، شناخت مفهوم کلمات قرآنی از راه مقابله آنها با متضادشان است. مثلاً در سوره قیامت یات 31 و 32 می فرماید:
«فلا صدّق و لا صلّی.ولکن کذب و تولّی؛ پس نه تصدیق کرد و نه نمازگزارد؛ بلکه تکذیب کرد و پشت نمود.»
در یات فوق مشاهده می کنیم که«صدق» در برابر«کذب» و«صلّی» در برابر«تولّی» قرار گرفته است. تضاد مفهوم تصدیق با تکذیب آشکار است؛ اما از تقابل واژه دوم می فهمیم که معنای صلاة، متضاد پشت کردن(تولّی) می باشد؛ یعنی صلاة ـ نماز همان رو کردن و اقبال به خداست.
با مطالعه و تأمل در یات قرآن درمی یابیم که حجم نسبتاً زیادی از یات قرآن کریم به مسأله علم، شناخت و معرفت پرداخته است که برای درک و فهم بهتر این مفهوم ـ علم و شناخت ـ می توان از این روش؛ یعنی مقابله آن با مفهوم متضادش ـ جهل و ناآگاهی ـ استفاده نمود.خداوند در ایه ی 19 سوره ی رعد می فرماید:«اَفَمَن یعلَمُ اَنَّما اُنزِلَ اِلَیکَ مِن ربِکَ الحِقُُّ کَمَن هو اَعمی اِنَّما یتَذَکَّر اُولواالالباب؛یا کسی که می داند آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده، حق است، همانند کسی است که نابیناست،تنها صاحبان عقل متذکر می شود».
این تقابل نشان می دهد که جهل با نابینایی یکسان است، بدیهی است که جهل در تضاد با شناخت و علم است، بنابراین معرفت و شناخت، نوعی بینایی محسوب می شود.
در یات 19 تا 22 سوره ی فاطر نیز به زیبایی این مطلب بیان شده است:«و ما یستَوی الاَعمی وَ البَصیرُ.وَ لا الظُّلماتُ وَ لا النُّورُ.وَ لا الظّلُّ وَ لا الحَرُورُ وَ ما یستَوی الاَحیاءُ وَ لَا الأمواتُ؛نابینا و بینا مساوی نیستند و نه ظلمات و روشنایی و نه سایه آرامبخش و باد داغ و سوزان[همانگونه که] مردگان و زندگان یکسان نیستند».
مشاهده می شود که کلماتی همچون«ظلمات»،«باد داغ و سوزان» و«مردگان» همگی برای توصیف جهل و نادانی استفاده شده، واژگانی که دارای بار معنایی منفی هستند؛ اما برای وصف معرفت و آگاهی،از الفاظ خوشایندی مانند:«روشنایی»،«سایه آرامبخش» و«زندگانی(حیات)» بهره گرفته شده است.
خداوند در ایه 70سوره نحل می فرماید:«واللّه خلقکم ثم یتوفاکم و مِنکم مَن یرَدُّ الی أرذَلِ العمر لِکَی لایعلم بَعدَ علم شَیئاً إنَ اللّه علیم قدیر؛ و خدا شما را آفرید سپس جان شما را می گیرد و بعضی از شما تا خوارترین دوره سالهای زندگی[فرتوتی] باز گردانده می شود، به طوری که بعد از آن همه دانستن[و علم و شناخت] دیگر چیزی نمی دانند…». یا ایه پنج سوره حج که بیان می دارد:«و منکم من یرَدُّ الی اَرذَل العمر لِکَیلا یعلَمَ مِن بَعدِ عِلمٍ شیئاً؛ و بعضی آنقدر عمر می کنند که به بدترین مرحله زندگی و پیری می رسند آنچنان که چیزی از علوم خود را به خاطر نخواهند داشت».
در این یات«ارذل»(از ماده رذل) به معنی موجود پست است و یا به تعبیر دیگر، موجودی که قابل اعتنا نیست و ارزشی ندارد، بنابراین منظور از ارذل العمر، بی ارزشترین روزهای زندگی انسان است. با این مقابله، روشن می شود که قرآن کریم، روزهای نهایت پیری را که غالباً توأم با فراموشی و از دست دادن علوم و دانش های گذشته است را ارذل العمر شمرده و بهترین روزها و ساعت عمر انسان، ساعات علم، آگاهی و معرفت است.
همچنین از مقابله یات متعددی که از رابطه ی«جهل» و«دوزخ»(جاهلان و دوزخیان) بحث می کند، می توان به این نتیجه رسید که معرفت و شناخت نیز رابطه و نسبتی با بهشت دارد. به چند نمونه از یات اشاره می کنیم:
«و قالُوا لَو کُنا نَسمَعُ اَو نَعقِلُ م کنا فی اَصحاب السَّعیرِ.فاعترفوا بِذَنبِهم فَسُحقاً لِاَصحابِ السًَّعیر؛آنها می گویند: ما اگر گوش شنوا داشتیم یا اندیشه می کردیم جزو دوزخیان نبودیم، اینجاست که به گناه خود اعتراف می کنند، دور باشند دوزخیان از رحمت خدا».(سوره ملک، یات 10 و 11)
گناه بزرگ آنها همین است که عقل خود را به کار نینداختند و به سخنان حق گوش فرا ندادند و به این ترتیب درهای معرفت، آگاهی و دانش را به روی خود بستند و درهای دوزخ را گشودند.
همین مضمون، به شکل دیگری در ایه 179 سوره اعراف بیان شده است:
«وَ لَقد ذَرَأنا لِجَهَنَمَ کَثیراً مِنَ الجن وَ الاِنسِ لَهُم قلُوبُ لا یفقَهُونَ بِها وَ لَهُم اَعین لا یبصِروُنَ بها وَ لَهُم آذان لا یسمَعونَ بَها اوُلئکَ کَالَانعامِ بَل هم اَضَلُ اوُلئک هُم الغافلون؛ما بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم آنها دلهایی(عقل هایی) دارند که با آن اندیشه نمی کنند و نمی فهمند، و چشمهایی که با آن نمی بینند و گوشهایی که با آن نمی شنوند، آنها همچون چهارپیانند، بلکه گمراهتر! آنها همان غافلانند».
«ذَرَأ» هم به معنی خلقت و ایجاد و آفرینش بکار می رود و هم به معنی اظهار و آشکار ساختن و در معنای بسط و گسترش هم به کار رفته است.
در ایه بالا اگر منظور«خلقت و آفرینش» باشد، معنی ایه این است که این گونه افراد از نعمات و مواهب خدادادی ـ که منابع و ابزار معرفت و شناخت هستند ـ و مانند: عقل(جهت اندیشه) گوش(جهت شنیدن) و چشم(برای دیدن) بهره نمی گیرند، سرنوشتی جز دوزخ ندارند و اگر به معنای«بسط و گسترش» باشد، باز اشاره به این است که این گونه افراد به صورت گسترده در دوزخ پخش می شوند.
و در نهایت بیانگر این واقعیت است که سرانجام جهل و از کار انداختن ابزار شناخت،(که خود از مواهب الهی است) چیزی جز آتش جهنم نخواهد بود. این مسأله که جهل، قسمتی از عذاب دوزخ را به دنبال دارد، نشان می دهد که علم، آگاهی و معرفت نیز بهره ای از بهشت را به همراه خواهد داشت؛ چنانکه در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده است، خداوند به من چنین وحی کرد:
«اِنَّه مَن سَلَک مَسلَکاً یطُلُب فیه العِلم سَهّلتُ له طریقاً الی الجنة1؛هر کس در راهی گام بگذارد که علم و دانش طلب کند، راهی به سوی بهشت برای او می گشایم.
شناخت و آگاهی ثمره دیگری نیز دارد و آن پیروزی و موفقیت در زندگی است. ایه 65 سوره انفال این گونه بیان می دارد:
«یا ایها النَّبی حَرِّض المؤمنین علی القِتال اِن یکن مِنکُم عشرون صابرون یغلِبُوا مِأتین و اِن یکُن منکم مائة یغلِبُوا اَلفاً مِنَ الذین کفروا باَنَّهُم قَوم لایفقَهون؛ای پیامبر! مؤمنان را به جنگ با دشمن تحریض کن، اگر بیست نفر از شما با استقامت باشند، بر دویست نفر غلبه می کنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر از کسانی که کافرند غالب می گردند! چرا که آنها گروهی هستند جاهل و نادان».
دو چیز در این ایه موجب پیروزی و موفقیت عنوان شده است:یکی صبر و استقامت مؤمنان( که جز با شناخت صحیح از هستی و خود به وجود نمی اید) و دیگری جهل و ناآگاهی مخالفان .جهل به قدرت و توانایی پروردگار، جهل به استعدادهای خدادادی انسانی خویش و جهل به متون و علوم عصر، همگی مایه شکست انسان خواهد بود؛ پس علم و شناخت نسبت به هر سه،موجب موفقیت و بهروزی خواهد بود.
