شایعه، خبر یا اطلاعی غیر موثق است که مبتنی بر مشهورات یا قول اجماع است یعنی اعتبار خود را از تواتر و شیوع خود می گیرد یعنی از هرکس بپرسیم که علت صحت این خبر چیست، پاسخ می دهد: «چون همه می گویند پس صحت دارد» .
شنونده نیز برای پذیرش آن مطلب کمتر به دنبال دلیل و مدرک واقعی است، بلکه به شیوع و تواتر آن بسنده می کند.
می گویند: شایعه چون آب دریاست یعنی هرچه نوشیده شود، بیشتر ایجاد عطش می کند. چرا که معمولا شایعه ایجاد ترس و نگرانی در جامعه می نماید و مردم به علت عدم دسترسی به اطلاعات دقیق به آن پناه می برند و آن را دهان به دهان نقل می کنند و گاه بر آن می افزایند.
در دوران انقلاب اسلامی مردم ایران شایعات فراوانی را شنیده اند و آسیب های فراوانی از توپخانه های تبلیغاتی دشمن متحمل شده اند.
از شایعه رؤیت تصویر حضرت امام (ره) در کره ماه گرفته تا شایعه بمباران هسته ای ایران یا وقوع زلزله مهیب در تهران و یا شایعه اموال و دارایی های آنچنانی مسؤولان کشور و امثال آن.
به راستی شایعه چیست و چرا شیوع می یابد و چگونه می توان با آن مقابله کرد؟
پاسخ تفصیلی به این سؤالات در حوصله این مقاله نیست ولی در ادامه بحث سعی می کنیم با ذکر مثالهایی به بیان انواع شایعه و راههای درمان آن به طور اجمال بپردازیم.
لازم به ذکر است که با توجه به آسیب پذیری شدید جامعه ما نسبت به رواج شایعات و تلاش فراوان دشمن در ترویج شایعه های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و اجتماعی در جامعه و تخریب سلامت و تعادل روانی مردم، جا دارد که دستگاههای علمی، فرهنگی و تبلیغاتی کشور سرمایه گذاری بیشتری در این راستا انجام دهند. یعنی ضمن تجزیه و تحلیل علمی شایعات و ریشه های آنها به تشریح عواقب شایعه سازی و ترویج آن برای مردم بپردازند.
انواع شایعه
1. شایعات - ترس:
بخشی از شایعات به منظور ایجاد ترس و وحشت و نگرانی در جامعه تولید و پخش می شوند. مثلا در سال 1370 ه ش. شایعه ای در شهرها و روستاهای دورافتاده هند رواج یافت که: «باندهای خاصی برای ربودن بچه ها از خیابانها به وجود آمده است » .
ضمنا شایع شد که منظور از این اقدام، فروش بچه ها به بانکهای خون یا فروش اعضای بدن آنها و یا بکارگیری آنها در باندهای دزدی یا گدایی است.
در پی رواج این شایعه در دل پدران و مادران ترس عجیبی مستولی شد، تا آنجا که علیرغم انکار رسمی موضوع از سوی مسؤولان امر ولی آنها از اعزام فرزندان خود به مدارس اجتناب ورزیدند.
ضمنا افراد زیادی به تهمت بچه دزدی و بدون هیچ محاکمه و تحقیقی توسط مردم اعدام شدند.
2. شایعه - بدبینی:
منظور از این شایعه ترویج بدبینی و آزار و اذیت نسبت به اشخاص یا گروههای محبوب یا مقتدر در جامعه است.
مثلا: شایعاتی که علیه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در صدر اسلام منتشر می شد و نسبت شاعر بودن به آن حضرت می دادند (سوره یاسین: آیه 69) .
همچنین شایعه جنگ قدرت در ایران که بارها از سوی دشمنان انقلاب مطرح شده است. مثلا در سال 1372 شایعاتی مبنی بر حمله به منزل حضرت امام (ره) و کشته شدن 20 نفر در بیت ایشان در غرب انتشار یافت که علت آن را نزاع بر سر کسب قدرت بین رهبران کشور ذکر کردند!
البته روزنامه واشنگتن تایمز در 19/3/93 منبع این خبر را دفتر ابوالحسن بنی صدر در پاریس اعلام کرد و با استناد به پخش سخنرانی حضرت امام (ره) از تلویزیون به تکذیب آن پرداخت.
3- شایعه تفرقه افکن
این شایعه بر مبنای اصل «تفرقه بیانداز و حکومت کن » یا «فرق تسد» استوار است.
و با هدف ایجاد اختلاف در بین فرمانده و سربازان و یا بین دو همسر یا دو طایفه و گروه وامثال آن تولید و پخش می شود.
مثلا: پس از اشغال منطقه غزه توسط صهیونیست ها در سال 1346 شایع شد که مسیحیان از حاکمان اشغالگر خواسته اند که مسجد جامع بزرگ غزه به کلیسا تبدیل شود.
هدف از این شایعه ایجاد شکاف در وحدت ملی فلسطینیان از طریق تحریک احساسات دینی بود.
4- شایعه فریب
این شایعه همچون پرده ای از دود است که برای پنهان سازی اهداف واقعی دشمن استفاده می شود. مثلا در تاریخ 8/6/1941 وزیر تبلیغات آلمان دکتر گوبلز ضمن چاپ مقاله ای در خصوص جزیره کریت به طور ضمنی اشاره کرد که ارتش آلمان در ابتدا قصد حمله به انگلستان را دارد و سپس روسیه. درحالی که نقشه اصلی بر مبنای هجوم به مسکو بود!
5- شایعه اقتصادی
هدف از این شایعه ایجاد حالتی از نگرانی و ترس در بازار مالی یا اوضاع اقتصادی کشور به ویژه در زمان بحرانها و جنگهاست.
مثلا : در آمریکا شایعاتی پیرامون تولیدات رستورانهای مک دولاندر ظاهر شد که می گفت: این رستورانها به محتوای ساندویچهای خود کرمهایی اضافه می کند تا پروتئین آنها افزایش یابد. در پی این شایعه تعداد زیادی از مردم به علت حفظ سلامتی خود از خرید این تولیدات خودداری کردند و مدیریت این رستورانها را مجبور به صرف هزاران دلار نمود تا بر این شایعه ویرانگر سیطره یابد.
6- شایعه ناموسی
این شایعه در پی جدایی بین زن و شوهر و هتک حرمت افراد از طریق بدنام کردن یکی از همسران است که به آن قذف گفته می شود. مثلا حادثه افک که در آیات 20- 10 سوره نور نقل شده است در خصوص یکی از این شایعات است. در شان نزول این آیات مفسران گفته اند که یکی از همسران پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مورد تهمت ناموسی قرار می گیرد (در برخی کتابها نام این زن را ماریه قبطیه و در کتب اهل سنت عایشه ذکر کرده اند) . مسلمانان از این مساله سخت ناراحت می شوند تا آن که این آیات نازل می شود.
در این آیات مؤمنانی که فریب این تهمت را خورده و تحت تاثیر قرارگرفتند، مورد سرزنش واقع می شوند و خداوند متعال می فرماید:
چرا هنگامی که این (تهمت) را شنیدند، مردان و زنان با ایمان نسبت به خود (وکسی که همچون خود آنها بود) گمان خیر نبردند؟ چرا نگفتید که این دروغی بزرگ و آشکار است؟
چرا چهار شاهد برای آن نیاوردند؟ اکنون که چنین گواهانی نیاوردند، آنان در پیشگاه خدا دروغگو هستند.
تجزیه و تحلیل شایعه شایعه دارای سه مرحله تولد، حیات و مرگ است. تولد آن توسط افراد ذیل می تواند انجام شود:
1- دشمن رسمی (درجنگ ها) .
2- سرویسهای اطلاعاتی و جاسوسی.
3- ستون پنجم (مزدوران و منافقان و...) .
4- بنگاههای خبرپراکنی و روزنامه نگاران خودی.
5- افراد روانی یا ضعیف النفس (به منظور جلب توجه یا ارضای نفس در حقد و حسد و نفرت و...) .
این افراد هرگاه شرائط را مناسب و زمین را حاصلخیز ببینند اقدام به کاشتن بذر فتنه و آشوب و نگرانی در جامعه می نمایند و زمینه نارضایتی عمومی یا تضعیف روحیه سربازان و یا نزاعهای گروهی و قومی را فراهم می سازند.بنابراین هنگامی که مردم به دنبال کسب معلومات دقیق جهت فهم مسائل پیرامون خود هستند و به آن دسترسی پیدا نمی کنند، سازندگان شایعه اقدام به ارائه اطلاعات تحریف شده و بی اساس می نمایند.
حیات و پیشرفت شایعه: انتشار شایعه تابع قانون خاصی است. برطبق این قانون رواج شایعه / اهمیت موضوع / ابهام. یعنی هرقدر اهمیت موضوع برای خواننده یا شنونده بیشتر باشد و ابهامات بیشتری پیرامون موضوع وجود داشته باشد، شانس حیات و رواج شایعه بیشتر است.
مثلا: شایعه پیرامون افزایش یا کاهش درصد سود بانکها برای کسی که دارای پول در بانکها نیست چندان اهمیتی ندارد و این مساله را دامن نخواهد زد.
از سوی دیگر اینگونه شایعات برای کارمندان و مسؤولان بانکها کمتر تاثیرگذار است چون آنان از اخبار دقیق میزان سود در بانکها مطلعند و هیچ ابهامی برای آنها وجود ندارد. اما برای افراد عادی موضوع متفاوت است.
مرگ شایعه
این مرحله پایان عمر شایعه و سرانجام مراحل تولد و انتشار آن است. در بین شایعات مواردی وجود دارند که به مدت یک یا چند ساعت و یا چند روز دوام می یابند و شایعاتی نیز وجود دارند که سالها و حتی قرنها ادامه می یابند. از جمله شایعات طولانی مدت، اسرائیلیات موجود در برخی کتب کهن اسلامی یا شایعه به صلیب کشیده شدن حضرت عیسی علیه السلام است.
برخی شایعات را «غوص کننده » می نامند چون برای مدتی پنهان می شوند ولی چنانچه شرائط مهیا شود، مجددا زنده شده و انتشار می یابند.
مرگ طبیعی شایعه وقتی است که یکی از دو عنصر «ابهام » یا «اهمیت » که در قانون شایعه ذکر شد، از بین بروند. ابهام وقتی مرتفع می شود که اطلاع رسانی صحیح انجام شود و مردم به رسانه های گروهی و مسؤولان خود اعتماد کامل داشته باشند (هرچند که برخی مطبوعات غیر وزین با درج اخبار غیر موثق و غیر مستند خود به عناصر ترویج دهنده شایعه تبدیل می شوند) . البته در مواقع جنگ و بحرانها سانسور بیشتری بر رسانه ها اعمال می شود و طبعا شایعات رواج بیشتری می یابند. در این مواقع شاید بتوان به عنصر دوم (یعنی اهمیت موضوع) پرداخت و اهمیت شایعات را در جامعه کاست. البته در شرائط عادی معمولا از راه ابهام زدائی و بی اعتبار کردن منابع شایعه پرداز می توان به جنگ شایعه رفت. برخی شایعات ساده و کم اهمیت نیز باید از سوی مسؤولان نادیده انگاشته شوند چرا که «الباطل یموت بترک ذکره » یعنی مرگ باطل به ترک ذکر آن است.
بنابراین راههای مقابله با شایعه را می توان چنین دسته بندی کرد:
راه مقابله با شایعه
1. پیشگیری: قبل از شیوع هر شایعه ای باید خطرات و پیامدهای شایعه را برای مردم تشریح کرد. شایعه وبای خطرناکی است که به شدت و سرعت از یکی به دیگری منتقل می شود. و افراد، گروهها، جوامع و حتی کشورهای مختلف را تحت تاثیر شگرف خود قرار می دهد. در آیات و احادیث متعدد هم نسبت به انجام غیبت، داشتن سوء ظن و پرگوئی هشدار داده شده است. پس در جامعه اسلامی مردم باید به دنبال حرف و مطلب مستند و موثق باشند. روزنامه ها نیز از درج اخبار بدون منبع و به نقل از «محافل خبری » یا «افراد مطلع » باید خودداری نمایند تا جامعه از خطر شایعه مصون ماند.
2 . درمان: چنانچه شایعه ای فراگیر شد، باید اقدامات ذیل به عمل آید:
1- 2) شناسایی منابع و افراد شایعه ساز.
2- 2) بی اعتبار کردن منبع و کشف هویت آنان برای مردم.
3- 2) دادن اطلاعات صحیح به مردمی که تحت تاثیر شایعه قرار گرفته اند (جامعه هدف) .
4- 2) نادیده انگاشتن شایعات ضعیف و پاسخ غیر مستقیم به آن. مثلا نشان دادن تصویر زنده فردی که شایعه قتل وی منتشر شده است.
5- 2) پاسخ شایعه با شایعه (که در جنگ های روانی علیه دشمن به کار بسته می شود) .
برای کنترل و درمان هرچه بهتر شایعات مناسب است که مرکزی تحت عنوان مرکز مطالعات شایعه یا «شایعه سنجی » در کشور ایجاد شود تا به تحقیقات علمی و آماری این موضوع و ارائه راههای درمان شایعات بپردازند. آموزشهای عمومی نیز جزئی از شرح وظائف این مرکز می تواند باشد.
