راوی با فضیلت/به مناسبت سالگرد وفات فضل بن شاذان

ابو محمد فضل بن شاذان بن خلیل ازدی، فقیه صاحب نظر، متکلم متفکر، مفسّر حاذق، دانشمند شهیر عالم اسلام و مؤلف گرانقدر در علوم و فنون اسلامی است. از جزئیات زندگی شخصی و تاریخ دقیق تولدش چندان آگاه نیستیم، نجاشی او را از طایفة ازد از قبیله های معروف عرب و پدرش را از شاگردان یونس بن عبد الرحمان شمرده است.1 با توجه به روایاتی که فضل از امام رضا(ع) دارد می توان تولّد او را در حدود 180 ق. تخمین زد. کشّی می نویسد: «فضل در روستایی در حوالی بیهق بود که خبر خروج خوارج به او رسید. برای فرار از چنگ آنان بار سفر بست و از آنجا گریخت. در اثر فشار و سختی سفر بیمار شد و در سال 260 ق. درگذشت».2 بر قبر او در نیشابور گنبد و بارگاهی است و محل تردّد و زیارت شیفتگان علم و ولایت است. وی افتخار حضور و شاگردی چهار امام معصوم(ع) را دارد. نجاشی می گوید، از امام جواد(ع) روایت دارد و شیخ طوسی نام او را در زمرة یاران امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) ذکر می کند.3 اگر چه نجاشی در روایت فضل از امام رضا(ع) تردید کرده لیکن روایات او در عیون اخبار الرّضا(ع)4 و من لا یحضره الفقیه5 در بیان دلایل احکام، با تصریح «فضل » در آخر روایت به وسیلة شنیدن خودش از امام رضا(ع) جایی برای این تردید باقی نمی گذارد.

کتابی از فضل بن شاذان به دست امام حسن عسکری(ع) رسید، امام با ورق زدن، به مطالعة کتاب او پرداخته، فرمود: «خدایش رحمت کند، اهل خراسان به منزلتش غبطه می خوردند، زمانی که فضل بین ایشان زندگی می کرد».6

زمانی از فضل نزد امام عسکری(ع) نامی برده شد، شایعه پراکنی های دشمن را پیرامون عقاید و شخصیت او برای امام مطرح کردند و از آن حضرت برای شفای او دعا طلب کردند، امام(ع) فرمود: «آری، بر فضل دروغ بستند، خداوند رحمتش کند، خداوند رحمتش کند». راوی می گوید: هنگامی که به خراسان رسیدم فهمیدم در همان زمانی که در خدمت امام بودیم، فضل از دنیا رفته بود.7

پیامبران و پیشوایان معصوم برای هر کسی به اندازة عقل و فهم و درکش، از مطالب و معارف و حقایق پرده برمی دارند.8

روایت صدوق از فضل بن شاذان در بیان دلایل احکام بیانگر قوّت فهم و حذاقت اوست که امام او را لایق دانسته و بسیاری از فلسفة احکام را در حدود 20 صفحه از سرتاسر فقه برای او گفته است. 9

نجاشی، رجال شناس بزرگ امامیه در ستایش فضل می گوید: «او ثقه و از بزرگان فقها و متکلمان شیعه و در این طایفه دارای مقام و جلالتی است، وی مشهورتر از آن است که ما به توصیف او بپردازیم».10 و شیخ طوسی در این راستا می نویسد: «فقیه، متکلم، جلیل القدر».11 و کشّی او را از عدول و ثقات برشمرده و در موارد زیادی به گفتار او در توثیق و تضعیف رجال به عنوان سندی اعتماد می کند.12 علمای دیگر نیز به اتفاق، او را توثیق و از فقیهان عالی مقام و متکلمان سترگ به حساب آورده اند. از ویژگی های این مرد بزرگ، استادان زبردست و دانشمند وی هستند که در تعلیم و تربیت او سهم بسزایی داشته اند، فضل می گفت: «هشام بن حکم مدافع اسلام و ولایت از دنیا رفت و یونس بن عبدالرحمان جانشین او شد که با دلایل محکم خود شبهات مخالفان دین را درهم کوبیده پاسخ می داد، پس از او تنها جانشینش ـ سکاک ـ عهده دار این خدمت شد و او نیز دار فانی را وداع گفت و من با پنجاه سال سابقة شاگردی در محضر چنین بزرگانی در پست ایشان به انجام وظیفه مشغولم».13

وی حدیث را از ابوثابت، حماد بن عیسی، صفوان بن یحیی، عبد الله جبله، عبدالله بن الولید العدنی، محمد بن ابی عمیر، محمد بن سنان، محمد بن یحیی، یونس بن عبد الرحمان روایت می کند. روایاتش در کتب اربعه به 775 روایت بالغ شده است.14

نجاشی می نویسد: کشّی برای فضل، 180 تصنیف گفته است. وی نام حدود 40 تألیف او را ذکر می کند و شیخ طوسی نیز در حدود 30 تألیف از آثار او را یاد کرده است. به مقتضای متکلم بودن فضل، بیشتر تألیفاتش در رد و ابطال عقاید فرقه های دیگر است. همانند: کتاب النقض علی الإسکافی فی تقویة الجسم; کتاب الردّ علی اهل التعطیل; کتاب الردّ علی الثنویّة; کتاب الردّ علی محمد بن کرام; کتاب الردّ علی الفلاسفة و... و پاره ای از تألیفاتش نیز در مسائل اختلافی بین متکلمان است همانند: کتاب الوعید; کتاب الاستطاعة; کتاب التوحید فی کتب الله; کتاب مسائل فی العلم; کتاب معرفة الهوی و الضلالة; کتاب الرجعة; کتاب الإمامة و... قسمتی از تألیفاتش نیز در علومی همانند فقه، حدیث، لغت، تفسیر و علم قرائات و ... است، همانند کتاب الفرائض; کتاب الطلاق; کتاب المتعتین ; کتاب العروس در لغت و... از میان این همه تألیفات و پاره ای از سخنانش در لابه لای کتب فقهی و کلامی کتابی به نام الایضاح دیده می شود.