نام کتاب: درآمدی بر معرفت شناسی دینی و معاصر
نویسنده: محمدتقی فعالی
ویراستار: رضا بابایی
ناشر: معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی
نوبت چاپ: اول، زمستان 1377
تعداد صفحات: 406 ص، رقعی
آیا معرفت حاصل شدنی است؟ در چه شرایطی؟ دانستن چیست؟ ما چه چیزی را می توانیم بدانیم؟ شرایط دانستن کدام است؟ مرزهای دانستن تا کجاست؟ چرا باید بدانیم؟ دانستن از کجا آغاز می شود؟ این چند پرسش، جزئی از خروارها پرسش دیگر است که پاسخ بدانها بر هر دانش فلسفی دیگری مقدم است. علم و طریقه ای که خود را موظف به پاسخگویی بدین پرسش ها می داند، معرفت شناسی است. این دانش نوین ریشه های تنومندی در آراء و نوشته های پیشینیان و به ویژه افلاطون دارد. گویا نخستین بار افلاطون بود که از خود پرسید: معرفت و اجزای آن چیست؟ اما معرفت شناسی به مثابه یک علم که دارای تألیفات ویژه و مستقل باشد، از فرآورده های روزگار ماست. نخستین کتاب معرفت شناسی در لیست آثار فیلسوف تجربه گرای انگلیسی، لاک، دیده می شود. وی در رساله ای در باب فهم بشری (Essay concerning Human Understanding) برای اولین بار آفریینده اثری در این باب شد. چیزم را نیز "شیخ معرفت شناسان" نامیده اند؛ زیرا او بود که برای نخستین بار آگاهانه بسیاری از مسائل معرفت شناسانه را طرح و بررسی کرد. با این همه تأسیس و تدوین این علم را نمی توان به صراحت به فیلسوفی از میان فیلسوفان قدیم و جدید نسبت داد. همانطور که می دانیم جریان علم سازی در عصر حاضر چنان پیچیده و دشوار است که هماره در رأس هر دانش جدیدی، مجبوریم نام چندین دانشمند را یادآور شویم.
"مجموعه معارف" که چند سالی است از سوی معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی (وابسته به نهاد محترم رهبری در دانشگاهها) آثار متعددی را به چاپ می رساند، نهمین دفتر خود را به موضوع معرفت شناسی اختصاص داده و موضوع این مهم را به حجة الاسلام آقای محمدتقی فعالی سپرده است.
از مجموع نُه کتابی که مجموعه معارف، تقدیم دانشگاهیان فرهیخته و طلاب فاضل کرده است، چهار عنوان آن "درآمد" است. در این معرفی، آخرین درآمد را از نظر می گذرانیم.
کتاب "درآمدی بر معرفت شناسی معاصر و دینی" گزارش تحلیل گونه ای از معرفت شناسی معاصر و دینی است. فصول چهارگانه کتاب بدین قرار است:
1. ساختار معرفت شناسی.
2. تحلیل معرفت.
3. عناصر معرفت.
4. معرفت شناسی دینی.
مؤلف در انتهای فصل چهارم موضوع مهمی را به بحث گذاشته است که به باور نگارنده از زنده ترین مباحث روز در حوزه علوم دینی است. بحث "معناداری و تحقیق پذیری معرفت های دینی" بر این مدار می چرخد که آیا اساسا معرفت دینی میوه ای دست یافتنی است. یا باغ تفرّج است و بس، میوه ای نمی دهد به کس"؟
قضاوت نویسنده کتاب آن است که اگر تردیدی در این امکان به خود راه دهیم سر از شکایت دینی و حیرت مذموم در خواهیم آورد. وی با تقسیم شکاکیت به "فراگیر" و "منطقه ای"، باورهای دینی را از گزند هر دو نوع شکاکیت رها می داند و پس از گزارش عقاید مختلف در این باره مدعای خود را مدلّل ساخته است.
تذکارهای سودمندی که در مقدمه کتاب آمده است، این اثر را برای غیر متخصصان نیز، قابل بهره برداری کرده است. شیوه نگارش، ترتیب و اندازه مباحث، افزوده های درسی (مانند پرسش و پژوهش در پایان هر فصل) و توجه به اکثر مباحث مربوط به موضوع، کتاب را به خودآموزی در موضوع خود، شبیه کرده و بر امکان استفاده از آن افزوده است. از این رو می توان از آن به درسنامه معرفت شناسی دینی و معاصر یاد کرد.
به جز این، می توان در فصل نخست با مباحثی چون جایگاه، تعریف، موضوع، غایت، روش، شاکله، بنیان گزار، رابطه ها و در نهایت معرفت شناسی در گذر زمان روبرو شد. فصل دوم بعد از آنکه به اطلاقهای معرفت، تعریف معرفت و مشکلات آن می پردازد. پاسخ به این سؤال را هدف می گیرد که آیا اصولاً معرفت امکان دارد؟ نگارنده بعد از بررسی تاریخی و توجه لازم به ادامه شکاکیت به تجزیه و تحلیل و نقد آن می پردازد و در نهایت به امکان معرفت و نفی شکاکیت با بیانی استدلالی منتهی می گردد. فصل سوم به بیان عناصر معرفت از قبیل باور، صدق و مبحث مهم توجیه اختصاص دارد.
از محسنات کتاب مورد بحث، اشاره به اکثر نظریه های معرفت شناسانه در گذشته و زمان حاضر است. این اشارات گاه به اجمال و گاه به تفصیل در کتاب جایی برای خود گشوده اند. دیگر آنکه مؤلف فاضل کتاب، در ابتدای هر فصل، به تعریف و تحدید آن دسته از واژه های کلیدی که در آن فصل کاربردهای فراوان دارد، می پردازد.
اساسا کتاب بیش از آنکه به تحلیل بگراید، به گزارش روی آورده است. از طرفی از مقدمه کتاب چنین برمی آید که نویسنده قصد تألیف کتابی داشته است که در میان متون آموزشی جایی برای خود بیابد. این نشانه گیری، وی را از دست اندازی به انبوهی از مباحث و نگاه گذرا به آنها ناگزیر کرده است؛ شاید به همین خاطر عنوان کتاب با "درآمد" آغاز شده است.
به هر حال کتاب "درآمدی بر معرفت شناسی دینی و معاصر" این توان و سرمایه را دارد که به عنوان اولین تألیف در موضوع خود جای خالی اثری به زبان فارسی را پر کند.
