یکی از بزرگترین پاسداران حریم فرهنگ و ولایت آل محمد(ص)، علامه مجاهد میرحامد حسین هندی است که در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری می زیست او حق عظیمی بر گردن شیعیان دارد و کتاب جاودانش «عبقات الانوار» از آثار درخشان شیعه در یکی - دو قرن اخیر است.
خاندان فضیلت
علامه میرحامد حسین، از خاندانهای اصیل سادات موسوی است و با27 واسطه، نسبتش به امام هفتم امام موسی کاظم(ع) می رسد. نیاکان او در طول قرون گذشته، همه از سادات اهل علم و زهد و فضیلت بوده اند. (1)شایان ذکر است که این خاندان در اصل ایرانی بودند و در نیشابور زندگی می کردند و در قرن هفتم، «سید اوحد الدین » - جد پانزدهم میرحامد حسین - در پی حمله مغول، به هندوستان هجرت کرد و در شهر «کنتور» رحل اقامت افکند. (2)
سید محمد حسین (متوفی 1288ق)، پدربزرگ میرحامد حسین، فقیهی ارجمند و در زهد و عبادت سرآمد روزگار بود. گفته اند: از زمانی که به سن بلوغ رسید، هرگز نمازهای مستحبی اش ترک نشد. کراماتی را هم به وی نسبت داده اند. در هنر خوشنویسی هم دستی داشت، نسخه ای از قرآن، و سه کتاب «حق الیقین » (علامه مجلسی)، «تحفة الزائر» (علامه مجلسی) و «جامع عباسی » (شیخ بهایی)، به خطر زیبای وی در کتابخانه ناصریه لکهنو، موجود است. (3)
علامه سید محمد قلی (متوفی 1260ق) پدر میرحامد حسین، از علمای بزرگ قرن سیزدهم هجری و از صاحب نظران در علم کلام بود. مدتی نیز در شهر «میرتهه » بر کرسی قضاوت و فتوا نشست. رساله ای هم به نام «عدالت علویه » در موضوع احکام قضاوت و افتاء و شرائط قاضی و مفتی نوشته است.
او کتابهای زیادی از خود به یادگار گذاشت. (4)
ولادت و رشد
.ق در شهر «میرتهه » هند، در خانه سید محمد قلی به دنیا آمد. نام اصلی او را «مهدی » نهادند. سبب شهرتش به علامه میرحامد حسین هندی، در سال 1246ه «میرحامد حسین » آن است که پدرش پیش از آنکه خبر تولد فرزندش را بشنود، در رؤیا جد خود «سید حامد حسین » را دیده بود. از این رو فرزند نوزادش را به این نام مشهور کرد.
میرحامد حسین وقتی به هفت سالگی رسید، پدرش او را به مکتب گذاشت. او مقدمات دروس ابتدایی را خواند آنگاه وارد مراحل بالاتری شد. مقامات حریری و «دیوان متنبی » را نزد مولی «سید برکت علی صاحب »، و نهج البلاغه را در محضر مفتی «سید عباس شوشتری » آموخت و سپس به فراگیری علوم عقلی در نزد «سید مرتضی خلاصة العلماء» و علوم شرعی در محضر «سید محمد سلطان العلماء» و برادر او «سید حسین سید العلماء» پرداخت و پس از سالها تلاش و همت، تحصیلات خود را با موفقیت به اتمام رساند.
تلاش علمی و خلق آثار
جوامع اسلامی بویژه هندوستان، در دوران زندگی میرحامد حسین، بیش از پیش دچار آشوب و تفرقه شده بود. استعمارگران و دشمنان اسلام، همواره برای دست یافتن به اهداف شوم و غارتگرانه خود، دوست می داشتند که مسلمانان با هم اتحاد نداشته باشند و مدام با خصومت زندگی کنند. بدین خاطر گاه دانشمندانی را در میان خود مسلمانان تحریک می کردند تا با نوشتن یا گفتن حرفهایی تفرقه افکن و اختلاف آفرین، صفوف آنان را بر هم زنند و محیط زندگی برادرانه را تبدیل به بلوا و آشوب و سوءظن و دشمنی سازند.
علامه سید محمد قلی پدر میرحامد حسین، سالها عمر خود را صرف جواب دادن شبهات و تهمتهایی کرد که دشمنان اسلام، به دست برخی از دانشمندان مسلمان، علیه شیعه و مکتب اهل بیت(ع) شایع می کردند اکنون بعد از پدر نوبت به پسر صالح و خلف او یعنی علامه میرحامد حسین هندی رسیده بود. او مشاهده می کرد که چه افتراها و تهمتهایی بر شیعه می بندند که روح شیعه از آنها خبر ندارد ... این بود که تصمیم گرفت کمر همت ببندد و همچون پدرش، در عرصه قلم و تحقیق و تتبع و بیان حقائق و وقایع تاریخ اسلام، به دفاع از حق برخیزد و به تهمتهای مغرضانه و جاهلانه و خصومت آمیز دشمنان تشیع، پاسخ دهد «تا سیه روی شود هر که در او غش باشد!»
نخستین کارش، نقد، بررسی، تصحیح و تهذیب بعضی از کتابهای ارزشمند پدرش علامه سید محمد قلی بود. (5) چرا که بسیاری از آثار پدرش، در دفاع از مکتب شیعه و پاسخ به ایرادهای مخالفان تشیع بود و شایسته بود که پسر دانشمند و فرزانه، آنها را تصحیح و چاپ و منتشر کند. میرحامد حسین سالهایی از عمر گرانمایه خود را در این راه صرف کرد و از این رهگذر، خدمات شایانی به عالم تشیع ارزانی داشت. آنگاه خود اقدام به نوشتن کتابهایی گرانقدر نمود که اینک به ذکر آنها می پردازیم:
1. استقصاء الافحام، ده جلد و به فارسی است. مؤلف در این کتاب مطالبی را پیرمون قرآن کریم، حضرت مهدی(عج) شرح حال بسیاری از دانشمندان اهل سنت و اصول و فروع دین، مطرح کرده است و پاسخی است به کتاب «منتهی الکلام » تالیف حیدر علی فیض آبادی حنفی، که مطالبی شبهه آمیز و بی اساس در باره شیعه داشت. (6)
2. شوارق النصوص، پنج جلد در علم کلام.
3. افحام اهل المین، ردی است بر کتاب «ازالة الغین » تالیف حیدرعلی فیض آبادی حنفی.
4. اسفار الانوار، سفرنامه حج و کربلا.
5. کشف المعضلات فی حل المشکلات.
6. العضب البتار فی مبحث آیة الغار.
7. النجم الثاقب فی مسالة الحاجب، کتاب فقهی در موضوع ارث.
8. الدرر السنیة فی المکاتیب و المنشآت العربیه.
9. زین الوسائل الی تحقیق المسائل، مسائل فقهی و گوناگون.
10. الذرایع، در شرح شرایع محقق حلی. (7)
11. عبقات الانوار فی مناقب الائمة الاطهار.
این اثر بزرگترین و ارجمندترین کتاب اوست و از شاهکارهای علمی و اعتقادی شیعه به شمار می رود. مؤلف بزرگوار این کتاب عظیم و شگفت انگیز را در مناقب ائمه اطهار(ع) و در جواب کتاب ضد شیعی «تحفه اثنی عشریه » نوشته است.
.ق) معروف به «سراج الهند» نوشته بود. اما چه تحفه ای و چه هدیه ای؟! او که از عالمان برجسته و فاضل شبه قاره هند و کتاب خصومت برانگیز «تحفه اثنی عشریه » (هدیه ای برای شیعیان دوازده امامی) را مولوی عبدالعزیز دهلوی (م 1239 ه از اهل سنت بود، بدون توجه به آیات وحدت بخش قرآن و سفارشهای پیامبر(ص) در این کتابش، عقاید و آراء شیعه را به طور عموم و فرقه اثنی عشریه را بالخصوص در اصول و فروع و اخلاق و آداب و تمامی معتقدات و اعمالشان به عباراتی خارج از نزاکت و کلماتی بیرون از آداب و سنن مناظره و به روش کتب نوآموزان - که به خطابه نزدیکتر است تا به برهان یا دست کم نقل صحیح مطالب - مورد حمله و اعتراض قرار داده ... کتاب را مملو از افتراآت و تهمتهای شنیعه ساخته است ... و باعث تشتت جبهه اسلامی هند شد. این کتاب در دل برادران مسلمان نسبت به یکدیگر کینه و نفرت پدید آورد و صفای مسجد و محراب، شکوه رمضان و عاشورا را کدر ساخت. (8) ...
عبقات الانوار (9) ، دارای دو منهج و هر منهج نیز مشتمل بر مجلداتی چند است منهج اول در باره اثبات دلالت آیاتی چند از قرآن مجید بر امامت است، از جمله آیه:
«انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکاة و هم راکعون » - مائده / 55.
و آیه:
«الیوم اکملت لکم دینکم ... .» مائده /3
و آیات فراوان دیگری که بر امامت شرعی و الهی ائمه اهل بیت عصمت و طهارت (امام علی و فرزندان معصومش)(ع) دلالت می کند. همه را مورد بحث عالمانه و محققانه و گسترده قرار داده است. گفته اند این مجلد هنوز به چاپ نرسیده است و در کتابخانه عظیم مؤلف دانشمندش، در شهر لکهنو نگهداری می شود.
منهج دوم کتاب، در باره احادیث دوازده گانه ای است که مولوی عبدالعزیز دهلوی در کتاب تحفه اثنی عشریه، مغرضانه اصل یا تواتر آنها را انکار و اشکالاتی بر این احادیث شیعی وارد کرده بود. این منهج از کتاب شگفت آور و عظیم عبقات الانوار، 30 جلد است که حدود دوازده جلد آن در هندوستان و ایران به چاپ رسیده است. هر یک از احادیث دوازدهگانه، خود یک مجلد و برخی از این مجلدات هم در چندین جلد به سبک قدیم و سنگی چاپ شده است بدین شرح:
مجلد اول از منهج دوم، در مورد حدیث غدیر.
مجلد دوم، در موضوع حدیث منزلت.
مجلد سوم، در باره حدیث ولایت.
مجلد چهارم، در باره حدیث طیر.
مجلد پنجم، شرح و بیان حدیث «انا مدینة العلم و علی بابها ...».
مجلد ششم، در باره حدیث تشبیه.
مجلد هفتم، در باره حدیث «من ناصب علیا لخلافه فهو کافر».
مجلد هشتم، در بیان حدیث نور «کنت انا و علی نورا ...».
مجلد نهم، در باره حدیث «رایت ».
مجلد دهم، در موضوع حدیث «انک تقاتل علی تاویل القرآن ...».
مجلد یازدهم، در مورد حدیث «الحق مع علی ...».
مجلد دوازدهم، در باره حدیث ثقلین.
عبقات الانوار از نگاه بزرگان
بزرگان علم و تحقیق، بر عظمت کتاب عبقات الانوار اقرار کرده اند و آن را به دیگران نیز شناسانده اند:
1. علامه بزرگ شیعی، شیخ عبدالحسین امینی صاحب کتاب الغدیر، در باره عبقات می گوید:
«بوی دلپذیرش در تمامی جهان پیچیده و آوازه اش از خاور تا باختر را فرا گرفته است، هر کس آن را دیده، دانسته که کتاب اعجاز آمیز روشنگری است که هیچ باطلی در آن راه ندارد، و من [در نوشتن الغدیر]از دانشهای با ارزش نهفته در آن بهره فراوان برده ام ». (10)
2. علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در باره آثار میرحامد حسین بویژه عبقات، می نویسد:
«کتابهای با عظمت و مفید میرحامد حسین، دریای ژرف نگری و باریک بینی را پر موج گردانده است ... مهمترین و پر آوازه ترین آثار او «عبقات الانوار» در مناقب ائمه اطهار علیهم السلام است ...
و میرحامد حسین تمام حقایقی را که «دهلوی » در باب امامت منکر شده با بهره گیری از احادیث و اخباری که از طریق اهل سنت نقل شده، ثابت کرده است ». (11)
3. امام خمینی در سال 1320 شمسی/1363 قمری که هنوز تمام مجلدات عبقات چاپ نشده بود، پس از بحث در موضوع حدیث غدیر، می نویسد:
«... هر کس بخواهد اطلاع از چگونگی حدیث غدیر پیدا کند، باید رجوع کند به کتاب عبقات الانوار سید بزرگوار میرحامد حسین هندی، که چهار جلد بزرگ در حدیث غدیر تصنیف کرده و چنین کتابی تاکنون نوشته نشده و عبقات الانوار در امامت از قراری که شنیده شده، سی جلد است و آنچه که ما دیدیم، هفت - هشت جلد است و در ایران شاید تا پانزده جلد آن پیدا شود و اهل سنت در صدد جمع آن کتاب و تضییع آن هستند و ما ملت شیعه در خواب هستیم تا آن وقت که یک چنین گنج پر قیمت و گوهر گرانبهایی از دست برود! اکنون قریب دو سال است [دو سال قبل از1363ق] که به ملت شیعه تجدید طبع این کتاب پیشنهاد شده و به خونسردی تلقی شده است. با این وصف با خواست خدا جلد غدیر در تحت طبع است. (12) لکن بر علماء شیعه بالخصوص و دیگر طبقات لازم است که این کتاب بزرگ را که بزرگترین حجت مذهب است نگذارند از بین برود و به طبع آن اقدام کنند». (13)
4. استاد محمد رضا حکیمی در باره عبقات الانوار می نویسد:
«و به راستی کتاب عبقات، عظیم است. آن اقیانوس بیکران و آن دریای ژرف، این کتاب است. این چنین کتابی در دیگر آفاق بشری و فرهنگ ملتها نیز همانند ندارد... کتاب «عبقات » با مجلدات بسیارش، یکی از والاترین نمونه های کار خرد انسانی و پشتکار و مسؤولیت بشری است، و یکی از ارجمندترین سندهای ...» (14)
رنجها
علامه میرحامد حسین، کتاب عبقات را به سادگی و آسانی و رفاه و خدمه و گروه تحقیق ننوشت. او در راه تالیف چنین کتاب عظیمی، خود به تنهایی سخت ترین سفرها و پرزحمت ترین کارها را عاشقانه پذیرفت. زیرا همه اسناد و منابع تتبع و تحقیق را در اختیار نداشت، بویژه کتابها و منابع اهل سنت را.
گاهی به عنوان خادم و کارگر در یکی از روستاهای دورافتاده شهر مکه به خانه عالمی سنی وارد شد تا در کتابخانه او به کتابی که دنبالش می گشت، دست یابد و موفق هم شد. (15) وقتی هم فرزند جوانش از دنیا رفت، مراسم کفن و دفن و تشییع و مجلس سوگواری را به دیگران واگذارد تا یک ساعت هم که شده وقتش را جز در تالیف عبقات الانوار صرف نکند. (16) و یک وقت هم، به مصر رفت و کتابی را که می خواست پیدا کرد و با کشتی برگشت، در کشتی مشغول مطالعه کتاب بود که باد تندی کتاب را از دستش گرفت و به دریا افکند و سید به دنبال کتاب خود را به دریا زد و کتاب را گرفت!... وقتی همسفران او را گرفتند و در کشتی نشاندند و سؤال کردندکه چرا خودت را به دریا پرت کردی؟ کتاب را نشان داد و جواب داد: به خاطر کتاب! این کتاب هنوز هم در کتابخانه ناصری نگهداری می شود. (17)
وفات
سرانجام، فرزانه بزرگ شیعه و مدافع مجاهد اهل بیت پیامبر(ص) سید بزرگوار میرحامد حسین موسوی هندی، در هجدهم صفر سال 1306، در لکهنو چشم از جهان فرو بست در حسینیه خود دفن شد. (18)
درود خدا بر او و اجداد طاهرینش باد.
