حاج میرزا علی آقا شیرازی معلم نهج البلاغه

آگاهی یافتم که تصمیم گرفته شده به عنوان تکریم مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی، سمیناری برپا شود . برای اینکه در این اظهار ادب و گرامیداشت، سهمی داشته و فیضی ببرم مطالبی هر چند پراکنده را گردآوری، و به صورت مقالی که ملاحظه می کنید در آوردم . امیدوارم سودمند و یا دست کم انجام وظیفه ای باشد .

1) جای تاسف بسیار است که از شخصیتی مانند مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی شرح حال جامعی در دست نیست . صحیح است که برخی از عالمان اهل سلوک بر این باور بوده و هستند که با رفتن از این عالم، بهتر است نام و نشانی از آنها باقی نماند; یعنی آنقدر خود را کوچک و ناچیز و قاصر و مقصر می دانند که مایل نیستند مطرح باشند و از خدمات خود یادی کنند، از این رو هنگامی که از آنان درخواست گزارش حال و شرح زندگی می شود، به زبان حال وقال می گویند: «آن ذره که در حساب ناید ماییم » .

اما دگران چه وظیفه ای دارند؟ آیا نباید با اصرار و ابرام و لطایف الحیل و استفاده از راههای مختلف، شرح حال انسانهای والا را که از ابعاد گوناگون می تواند برای جامعه آموزنده باشد، تهیه و تدوین کنند و به این امر بسیار اهمیت دهند؟ گذشته ها اگر قابل جبران نیست، لازم است به فکر حال و آینده باشیم و جلو این خسارت عظمی را بگیریم . و چقدر خوب است شخصیتهای علمی مذهبی اخلاقی، خودشان شرح حال خود را به قلم آورند و در حقیقت تجربه های خویش را به دیگران منتقل کنند و از این راه به تکمیل نفوس ساده و کم تجربه بپردازند و هیچ مانعی ندارد همان طور که از نقاط قوت گفته می شود از نقاط ضعف هم ذکری به میان آید که شرح حال واقعی باشد نه فقط شرح خوبیها و کمالات، زیرا گاهی تبیین نواقص، و علت یا علل ابتلای به آن، و احیانا راه علاج آن می تواند حلال مشکلات روحی دیگران باشد .

2) مرحوم حاج شیخ هادی مقدس، که به مضمون «الاسماء تنزل من السماء» راستی مجسمه پاکی و قدس به شمار می آمد، از وعاظ معروف تهران، و محبوب القلوب اهل ایمان بود . در آغاز تحصیل - حدود سالهای 35 و 36 شمسی - مدتی کتاب البهجة المرضیة را نزد ایشان می خواندم و از منبرهای ایشان نیز فیض می بردم - . خدایش رحمت کناد - در سال 1378 ق به زیارت خانه خدا مشرف شد و در بازگشت به زیارت عتبات عالیات رفت و همانجا دعوت حق را لبیک گفت و در وادی السلام نجف به خاک سپرده شد و شاید زبان حالش این بود:

چو رسی به کوی دلبر

بسپار جان و مگذر

که مباد بار دیگر

نرسی به این تمنا گویا اولین بار نام مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی را از ایشان شنیده باشم که می فرمود:

یک وقت بنا بود آقای شیرازی در مسجد سید عزیزالله بازار تهران بعد از نماز جماعت آیة الله حاج سید احمد خوانساری قدس سره منبر برود، هنگام نماز به مسجد آمد و در نماز جماعت شرکت نکرد، بلکه در حجره ای از حجره های مسجد نماز خود را خواند و پس از تمام شدن نماز جماعت منبر رفت .

مرحوم حاج مقدس می فرمود:

این سؤال برایم پیش آمد که چرا ایشان نماز را فرادی خواند، بعد متوجه شدم که شاید چون مسافر بود و اقتدای به حاضر در صورتی که نمازهایشان مختلف باشد، یعنی نماز یکی دو رکعتی و نماز دیگری چهار رکعتی باشد مکروه است، آن بزرگوار نخواسته مکروهی به جا آورده باشد .

البته درست است که کراهت در عبادت به قلت ثواب تفسیر و معنی شده، اما سالکان راه حق از هر چه او نهی کند اجتناب می کنند چه حرام و چه مکروه، و مکروه هم به هر معنی باشد، فتامل!

مقصودم از نقل این داستان این است که مرحوم حاج مقدس آنقدر به تقوای مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی معتقد بود . که عمل او را این طور حمل بر صحت و احسن می کند و به خود اجازه نمی دهد جور دیگر فکر کند .

3) حاج میرزا علی آقا در سال 1375 ق از دنیا رفت و من هنگامی که برای ادامه تحصیل به قم مشرف شدم در قبرستان شیخان با قبر ایشان آشنا شدم و گاهگاهی با حضور بر تربت پاک او عرض ادب می کردم اما باید اعتراف کنم که شناختی از او نداشتم، تا اینکه مرحوم آیة الله شهید حاج شیخ مرتضی مطهری در پیشگفتار کتاب گرانقدر سیری در نهج البلاغه او را به عنوان مدرس نهج البلاغه و عالم ربانی معرفی نمود و تا حدی حق او را ادا کرده و امثال این جانب را که از نزدیک مرحوم شیرازی را زیارت نکرده بودیم با شخصیت علمی و الهی او آشنا نمود (رحمة الله علیهما).

4) حضرت آقای مهدوی در کتاب دانشمندان و بزرگان اصفهان می نویسد:

حاج میرزا علی آقا واعظ شیرازی فرزند علی اکبر بن حاج قاسم، عالم فاضل، زاهد عابد، ادیب کامل و طبیب ماهر از نوادر زمان و مفاخر علمی و عملی اصفهان به شمار می رفت . در زهد و تقوا وحید و یگانه بود . در شعبان 1294 [در نجف] متولد و نزد جمع کثیری از فضلای [نجف و اصفهان] تحصیل نمود که از آن جمله است:

1) شیخ عبدالحسین محلاتی [متولد حدود 1270و متوفای 1323 از شاگردان میرزا حبیب الله رشتی و صاحب تالیفات فراوان از جمله حاشیه رسائل شیخ انصاری ].

2) حاج آقا حسین بروجردی [متوفای 1380 و مرجع تقلید شیعیان جهان در پانزده سال آخر عمر] در موقعی که [قبل از تشرف به نجف] در اصفهان بودند .

3) آقا سید محمد باقر درچه ای [متوفای 1342 و صاحب تالیفات از جمله حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری ].

4) آخوند ملا محمد کاشی [متوفای 1333 وی حکیمی عارف و فیلسوفی بزرگ بود ].

5) حاج میرزا محمدباقر حکیم باشی [که در تدریس طب قدیم مهارتی بسزا داشت طبیبی حاذق بود متوفای 1327 ].

6) شریعت اصفهانی [صاحب تالیفات فراوان مانند قاعدة لاضرر و متوفای 1339 ].

7) آقا سید محمد کاظم یزدی [صاحب عروة الوثقی و متوفای 1337 ].

8) آخوند ملا محمدکاظم خراسانی [صاحب کفایة الاصول و متوفای 1329 ].

آقای مهدوی می افزاید:

وی پس از مراجعت از نجف به اصفهان [تاریخ مراجعت 1316] سالها به شغل تجارت مشغول بوده، سپس مدتی طبابت می کرده، پس از آن تجارت و طب را ترک گفته، جهت ارشاد و هدایت مردم منبر رفته به مداوای روحی مردم پرداخته است .

واعظی بود شیرین بیان و متکلمی فصیح اللسان، منابرش شامل مواعظ شافیه و نصایح کافیه از حدیث و تفسیر قرآن و تاریخ بود .

در مدرسه صدر اصفهان ادبیات و تفسیر قرآن و نهج البلاغه درس می داد و عده ای از طلاب از محضرش مستفید می شدند [. . . آیة الله خاتمی اردکانی امام جمعه یزد و متوفای 1409 یکی از شاگردان ایشان است ].

5) حاج آقا بزرگ تهرانی در کتاب ارجمند الذریعة الی تصانیف الشیعة از مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی نقل می کند:

پدرم حاج علی اکبر بن حاج قاسم شیرازی تاجر بود و در عین حال از محضر فاضل اردکانی [که غایة المسؤول تقریرات درس اوست و متوفای 1302] و شیخ محمد حسین کاظمینی [مؤلف هدایة الانام فی شرح شرائع الاسلام و متوفای 1308] استفاده می کرد و در سال 1304 در نجف از دنیا رفت و کتابی به عنوان شرح الاربعین حدیثا فی فضیلة الصلاة علی النبی و آله صلی الله علیه وآله تالیف نمود .

و جد حاج میرزا علی آقا یعنی حاج محمود شیرازی از تجار موجه شیراز بوده و در همانجا از دنیا رفته و دفن شده است .

6) و نیز علامه تهرانی در اعلام الشیعة گوید:

عالم ربانی و فاضل جلیل من اهل الخبرة و الاطلاع والبحث و التحقیق . کان فی اصفهان من المعروفین بالکمال و المعرفة، و له بین اهل الفضل مکانة و احترام و کان یستفید من مواعظه البالغة النافعة کافة الخواص و العوام حتی انه لقب بالواعظ . . . .

و در جای دیگر فرماید:

و واصل الحصول علی المعرفة و الفضل حتی صار خطیبا بارعا و واعظا متعظا و عالما عاملا موثوقا به عند اهل اصفهان کافة یصرف وقته فی الاعمال العلمیة و الادبیة . . . .

7) حضرت آقای واعظ زاده خراسانی در یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری گوید:

مرحوم حاج میرزا علی آقا را اولین بار در سال 1327 شمسی در اصفهان دیدم . در آن هنگام پدر من که از قماش خود او بود، در اصفهان منبر می رفت [پدر آقای واعظ زاده مرحوم آقای حاج شیخ مهدی متوفای 1370 از وعاظ بسیار معروف مشهد بوده و گویا لقب واعظزاده برای فرزندش به همین مناسبت است] و با وی بسیار مانوس بود و ساعتها در مجالس و محافلی که پیش می آمد می نشستند و دو پیرمرد روحانی به گرمی با هم راز و نیاز می کردند .

پس از آن در قم بارها او را می دیدم . او در قم در حجره اصفهانیها که یک حجره با حجره من در مدرسه فیضیه (حجره سابق آقای مطهری) فاصله داشت وارد می شد و هر چه مرحوم مطهری (در مقدمه سیری در نهج البلاغة) در باره او نوشته بحق در او وجود داشت . گاهی طبابت هم می کرد و من که چندی بود به درد مفاصل مبتلا شده بودم و طبیب معالجم مرا از خوردن گوشت منع کرده بود با وی تماس گرفتم، فرمود: گاهی گوشت بخور و الا از پای در می آیی و با این جمله مرا از ضعف مفرط نجات داد .

در اواخر عمر کمرش خمیده شده بود و با زحمت راه می رفت . با وضعی بسیار ژولیده او را با همان حال در بیت آیة الله بروجردی دیدم، فرمود: سیدرضی در نهج البلاغه خطبه ها را تقطیع کرده و من دارم قطعات حذف شده را جمع می کنم و متوجه شده ام که این تقطیعات گاهی مخل به مقصود هم هست . در همین حال کاغذ پاره ای از جیب بغل بیرون آورد و با زحمت یکی از آن موارد را برایم خواند .

8) آن مرحوم طب قدیم را خوب می دانست قانون، بوعلی را تدریس می کرد، طبیب بود و طبابت می کرد و یکی از آثار او نشر رساله برء الساعة (بهبودی آنی) است که در اصفهان چاپ شده است .

برءالساعة تالیف محمدبن زکریای رازی است . در سال 312 - 313 به زبان عربی نگاشته شده و ترجمه های فارسی متعددی دارد، اصل آن و برخی از ترجمه ها مکرر به چاپ رسیده است .

9) یکی از آثار خیر و کارهای علمی سنگین مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی تصحیح و چاپ و نشر تفسیر گرانقدر التبیان فی تفسیر القرآن شیخ طوسی رحمه الله متوفای 460 است و داستانش از این قرار است:

یکی از مهمترین و قدیمترین تفاسیر قرآن مجید در حوزه شیعه تفسیر تبیان است و عظمت و ارزش فوق العاده این تفسیر ایجاب می کرد که همواره نسخه های فراوانی از آن در حوزه های شیعه موجود باشد و مورد استفاده قرار گیرد . اما در عمل بخصوص بعد از تالیف مجمع البیان به وسیله امین الاسلام طبرسی رحمه الله متوفای 548 این طور نبوده، یعنی نسخه های وافری از آن وجود نداشته است .

نگارنده حدس می زند که چون مجمع البیان تقریبا بیشتر مطالب تبیان را با نظم بسیار جالبی به اضافه مطالب دیگر واجد بوده، انگیزه استنساخ تبیان کم گشته، و بیشتر به مجمع البیان اقبال شده، و شاهد این حدس هم کثرت نسخه های خطی مجمع البیان است .

در هر حال با اینکه در این اواخر محققان از علما بسیار مایل بودند که تفسیر تبیان را در اختیار داشته باشند و مانند سایر مصادر قدیم مورد استفاده قرار دهند، اما نسخه این کتاب آن قدر کمیاب و نایاب بود که آیات الله: سید محمد حجت کوهکمری از مراجع تقلید شیعه و متوفای 1372 و شیخ آقا بزرگ تهرانی صاحب کتاب گرانقدر الذریعه و متوفای 1389 و شیخ عبدالحسین امینی مؤلف موسوعه گرانسنگ الغدیر و متوفای 1390 و مرحوم حاج شیخ علی آقا شیرازی رضوان الله تعالی علیهم همه دست به دست هم داده و تتبع و تفحص و پیگیری کردند تا توانستند فقط یک دوره کامل از این کتاب به دست آورند و بعد از ایشان هم تا این زمان با این که کتابشناسان و محققان این جستجو را دنبال کرده اند، فقط به نسخه های معدودی از قطعاتی از آن دست یافته اند .

و بالاخره برای تصحیح و چاپ، قرعه و فال به نام مرحوم حاج میرزا علی آقا زده شد .

خود آن مرحوم در پایان جلد اول تفسیر تبیان چاپ اول نوشته:

بسم الله الرحمن الرحیم . ستایش و سپاس خداوندی را سزاست که به بعثت پیغمبر آخرالزمان و نور قرآن و امامت امیرمؤمنان و ائمه و پیشوایان از فرزندانش خلق جهان را از تیه ضلالت به شاهراه هدایت دلالت فرمود . و بعد، باعث بر اقدام جناب موفق به صواب، فخامت نصاب آقای حاج سید عبدالرسول روغنی معروف به رحیم زاده [از تجار خیر اصفهان بوده است] به طبع تفسیر تبیان آن شد که شخصی در اصفهان به ایشان گفته بود که ختمی چهل روزه گرفتم به قصد زیارت امیرمؤمنان علیه السلام در رؤیا، چهل روز سر آمد و حاجت بر نیامد، تجدید نمودم در شب آخر به زیارت آن حضرت علیه السلام رسیدم . پس از عرض حاجت، آن حضرت به من فرمودند: «به سید عبدالرسول روغنی بگو به همراهی شیخ شیرازی تفسیر تبیان را به طبع برسان » . شیخ شیرازی را به حقیر تطبیق نموده امر فرمودند، در مقام بر آمده به توفیق مسبب الاسباب این امر خطیر به انجام رسید و الحمد لله الذی هدانا لهذا و ما کنا لنهتدی لولا ان هدانا الله . حررته و انا الاقل الحاج علی آقا شیرازی فی شهر جمادی الآخرة من شهور سنة 1365 .

مرحوم آقای شیرازی هم در جمع نسخه ها و هم در استنساخ و هم در تصحیح کوشش کرد .

مرحوم حسین عمادزاده (مؤلف کتابهای فراوان) در مقاله خود در یادنامه شیخ طوسی رحمه الله گوید:

روزهایی که تصمیم بر چاپ تفسیر تبیان شیخ گرفته شد به دستور استاد بزرگوار مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی قدس سره به اراک رفتم و چند جزء از نسخه آن تفسیر را که در کتابخانه مرحوم حاج آقا محسن اراکی قدس سره [جد استاد نگارنده این مقال آیة الله حاج آقا حسن فرید اراکی رحمة الله علیهما متوفای 1325] بود به اصفهان بردم و در محضر حضرت آیة الله آقای حاج آقا رحیم ارباب [1297 - 1396] به مقابله پرداختم . . . .

مرحوم جلال الدین همائی مؤلف غزالی نامه و تالیفات فراوان دیگر در خاتمه تفسیر تبیان می نویسد:

نهض لجمعه و ترتیبه و نسخه و تصحیحه و تهیئته للطبع، العالم العامل الفقیه الحاج میرزا علی آقا الواعظ الشیرازی الاصفهانی ادام الله برکاته العالیة، و انی قد زرته مرارا فی اثناء تشاغله بهذا المهم و تشرفت و شرکت بمقابلة بعض الاجزاء باصلها معه .

و استعان بالسید الجلیل النبیل قدوة الانام حجة الاسلام الداعی الی طریق الحق فی المحجة السید الکوه کمری التبریزی المدعو بالحجة دامت افاداته العالیة فانه اطال الله عمره قد بذل الجهد فی جمع الاجزاء و الارشاد الیها و ارسال ما عنده الی المصحح المحترم . و ممن عاونه علی التصحیح و المقابلة، العالم الورع التقی السند الحبر المتضلع المستند الفقیه المتکلم الخبیر الادیب مجمع العلوم و الآداب مولای و استادی الاعظم الحاج آقا رحیم الاصفهانی المدعو بالارباب دامت ایام افاضاته العالیة انه افاض الله علیه سجال التوفیق قد استنهض سعیه فی تصحیح بعض الاجزاء المعدة للطبع و اضاف الیه ما سمح به نظره الصائب و فکره الثاقب فعلق بعض الحواشی علیه بخطه الشریف کما تری فی هوامشه . . . و انا الحقیر جلال الدین الهمائی الشیرازی الاصفهانی . . . جمادی الآخرة 1365 .

گر چه تفسیر تبیان پس از چاپ سنگی که به وسیله حاج میرزا علی آقای شیرازی انجام شد بار دیگر در ده جلد در نجف به چاپ رسید و مقداری از نواقص آن برطرف شد، اما باز هم نیاز به تجدید چاپ به صورت کاملتری دارد که در قم در دست انجام است . و با توجه به شرایط آن زمان و سنگینی این کار عظیم، باید از نواقصی که آن چاپ داشته چشم پوشی کنیم و همان طور که علامه تهرانی فرموده است بگوییم:

احیی هذا السفر النفیس و اثبت حقا له علی المستفیدین منه بعد ما زاد علی الف سنة من تصنیفه .

حضرت آقای واعظ زاده که دبیر کنگره هزاره شیخ طوسی بودند می نویسند:

تفسیر تبیان شیخ الطائفه شیخ طوسی برای اولین بار زیر نظر مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی جمع آوری و تصحیح گردید و در دو جلد رحلی بزرگ با چاپ سنگی چاپ شد . این چاپ گرچه این کتاب گرانبها را از زاویه خاموشی بیرون آورد ولی به طور فنی چاپ نشده و حتی راجع به نسخ خطی پراکنده آن که از گوشه و کنار و از کتابخانه های مختلف گردآمده بود ابدا توضیحی داده نشده است . بعدا در نجف اشرف چاپ فنی بسیار زیبایی از روی همین نسخه منتشر شد که متاسفانه باز هم منابع اصلی و نسخه های ماخذ را معرفی نکرده اند . این جانب به مناسبت گنگره هزاره شیخ طوسی مقداری از نسخه های آن را گرد آوردم که در کتابخانه دانشکده الهیات مشهد نگهداری می شود، اما یک دوره کامل نیست .

10) از آثار خیر دیگر مرحوم حاج میرزا علی آقا چاپ زادالمعاد علامه مجلسی متوفای 1110 با ملحقاتی است که در سال 1364 به سرمایه همان مرحوم سید عبدالرسول روغنی رحیم زاده اصفهانی انجام شده است .

مرحوم علامه تهرانی در اعلام الشیعة و الذریعة می نویسد:

میرزا محمد حسن میرجهانی [صاحب تالیفات فراوان و متوفای حدود 1419 ق] کتابی به نام ذخیرة المیعاد دارد که مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی بخشی از این کتاب را با ملحقات دیگری در حاشیه زادالمعادی که چاپ کرده قرار داده اما نامی از خود نبرده است . لم ینسب جمع ذلک کله لنفسه تواضعا و اخلاصا .

از هر چه بگذری سخن دوست خوشتر است

مرحوم آیة الله شهید حاج شیخ مرتضی مطهری در مقدمه کتاب گرانقدر سیری در نهج البلاغه می نویسد:

یادی از استاد

دریغ است در این مقدمه از آن بزرگمردی که مرا اولین بار با نهج البلاغه آشنا ساخت و درک محضر او را همواره یکی از «ذخائر» گرانبهای عمر خودم - که حاضر نیستم با هیچ چیز معاوضه کنم - می شمارم و شب و روزی نیست که خاطره اش در نظرم مجسم نگردد، یادی نکنم و نامی نبرم و ذکر خیری ننمایم .

به خود جرات می دهم و می گویم او به حقیقت یک «عالم ربانی » بود اما چنین جراتی ندارم که بگویم من «متعلم علی سبیل نجاة » (1) بودم . یادم هست که در برخورد با او هماره این بیت سعدی در ذهنم جان می گرفت:

عابد و زاهد و صوفی همه طفلان رهند

مرد اگر هست به جز «عالم ربانی » نیست

او هم فقیه بود و هم حکیم و هم ادیب و هم طبیب . فقه و فلسفه و ادبیات عرب و فارسی و طب قدیم را کاملا می شناخت و در برخی متخصص درجه اول به شمار می رفت . قانون بوعلی را که اکنون مدرس ندارد، او بخوبی تدریس می کرد و فضلا در حوزه درسش شرکت می کردند، اما هرگز نمی شد او را در بند یک تدریس مقید ساخت . قید و بند به هر شکل با روح او ناسازگار بود . یگانه تدریسی که با علاقه می نشست نهج البلاغه بود، نهج البلاغه به او حال می داد و روی بال و پر خود می نشاند و در عوالمی که ما نمی توانستیم درست درک کنیم، سیر می داد .

او با نهج البلاغه می زیست، با نهج البلاغه تنفس می کرد، روحش با این کتاب همدم بود، نبضش با این کتاب می زد و قلبش با این کتاب می تپید، جمله های این کتاب ورد زبانش بود و به آنها استشهاد می نمود، غالبا جریان کلمات نهج البلاغه بر زبانش با جریان سرشک از چشمانش، بر محاسن سپیدش همراه بود . برای ما درگیری او با نهج البلاغه، که از ما و هر چه در اطرافش بود می برید و غافل می شد، منظره ای تماشایی و لذتبخش و آموزنده بود . سخن دل را از صاحبدلی شنیدن، تاثیر و جاذبه و کشش دیگری دارد . او نمونه ای عینی از سلف صالح بود، سخن علی در باره اش صادق می نمود «و لولا الاجل الذی کتب لهم لم تستقر ارواحهم فی اجسادهم طرفة عین، شوقا الی الثواب و خوفا من العقاب . عظم الخالق فی انفسهم فصغر ما دونه فی اعینهم » . (2)

ادیب محقق، حکیم متاله، فقیه بزرگوار، طبیب عالیقدر، عالم ربانی مرحوم آقای حاج میرزا علی آقا شیرازی اصفهانی قدس سره راستی مرد حق و حقیقت بود، از خود و خودی رسته و به حق پیوسته بود . با همه مقامات علمی و شخصیت اجتماعی، احساس وظیفه نسبت به ارشاد و هدایت جامعه و عشق سوزان به حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام موجب شده بود که منبر برود و موعظه کند، مواعظ و اندرزهایش چون از جان برون می آمد، لاجرم بر دل می نشست، هر وقت به قم می آمد، علمای طراز اول قم با اصرار از او می خواستند که منبر برود و موعظه نماید و منبرش بیش از آنکه «قال » باشد، «حال » بود .

از امامت جماعت پرهیز داشت، سالی در ماه مبارک رمضان با اصرار زیاد او را وادار کردند که این یک ماهه در مدرسه صدر اقامه جماعت کند، با اینکه مرتب نمی آمد و قید منظم آمدن سرساعت معین را تحمل نمی کرد، جمعیت بی سابقه ای برای اقتدا شرکت می کردند، شنیدم که جماعتهای اطراف خلوت شد، او هم دیگر ادامه نداد .

تا آنجا که من اطلاع دارم مردم اصفهان عموما او را می شناختند و به او ارادت می ورزیدند، همچنانکه حوزه علمیه قم به او ارادت می ورزید . هنگام ورودش به قم، علمای قم با اشتیاق به زیارتش می شتافتند . ولی او از قید «مریدی » و «مرادی » مانند قیود دیگر آزاد بود . رحمة الله علیه رحمة واسعة و حشره الله مع اولیائه .

با همه اینها من ادعا نمی کنم که او در همه دنیاهای نهج البلاغه وارد بود و همه سرزمینهای نهج البلاغه را فتح کرده بود . او متخصص برخی از دنیاهای نهج البلاغه بود و در آنچه متخصص بود خود بدان «متحقق » بود، یعنی آن قسمت از نهج البلاغه در او عینیت خارجی یافته بود . نهج البلاغه چندین دنیا دارد: دنیای زهد و تقوا، دنیای عبادت و عرفان، دنیای حکمت و فلسفه، دنیای پند و موعظه، دنیای ملاحم و مغیبات، دنیای سیاست و مسؤولیتهای اجتماعی، دنیای حماسه و شجاعت . . . این همه از یک فرد، دور از انتظار است . او توانسته بود بخشی از این اقیانوس عظیم را بپیماید و بر قسمتهایی از آن احاطه یابد .

نگارنده این مقال گوید: مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی با درس دادن نهج البلاغه و مطرح کردن این کتاب بسیار عظیم به عنوان کتابی که باید مورد تدریس و بحث قرار گیرد، حقی عظیم بر حوزه های علمیه شیعه دارد و نیز با تحت تاثیر قرار دادن و تربیت کردن شاگردانی همچون آیة الله شهید مطهری، بالاترین و والاترین اثر را از خود به یادگار گذاشته است . رضوان الله تعالی علیه و حشره الله مع مولاه امیرالمؤمنین علیه صلوات المصلین .

قم، رمضان 1415

برای تدوین این مقاله، از کتابهای زیر استفاده شده است:

الف) آیینه دانشوران، چاپ جدید، تالیف مرحوم آقای ریحان یزدی و آقای باقری بیدهندی سلمه الله .

ب : اعلام الشیعه، تالیف علامه تهرانی .

ج : تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، تالیف آقای سید مصلح الدین مهدوی .

د : تفسیر تبیان، چاپ اول، (مقدمة الطبع و مؤخرته).

ه : الذریعة الی تصانیف الشیعة، تالیف علامه تهرانی .

و : سیری در نهج البلاغه، تالیف آیة الله شهید مطهری .

ز : فهرست نسخه های خطی فارسی (پزشکی)، تالیف آقای منزوی .

ح : الکنی و الالقاب، تالیف محدث قمی .

ط : گنجینه دانشمندان، تالیف آقای رازی .

ی : مقدمه تفسیر تبیان، چاپ نجف، نگارش علامه تهرانی .

ک : یادنامه استاد شهید مطهری، چاپ 1360 شمسی .

ل : یادنامه شیخ طوسی، تنظیم آقای واعظ زاده خراسانی .

استدراک

پس از تنظیم این مقاله، کتاب طبیب جسم و جان به عنوان یادنامه مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان اصفهان منتشر شد . لازم دانستم برخی از مطالبی را که از این کتاب استفاده کردم به مقاله خود بیفزایم:

1) نشر کتاب من لایحضره الطبیب تالیف محمد زکریای رازی نیز یکی از خدمات مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی است .

2) آن مرحوم از درس میرزا جهانگیرخان قشقائی، شیخ اسدالله قمشه ای، حاج میرزا سید علی نجف آبادی و سید محمد مدرس نجف آبادی رحمهم الله هم بهره برده است .

3) مرحوم آیة الله شهید مطهری در دو کتاب دیگر خود: عدل الهی و گفتارهای معنوی نیز از آن مرحوم یاد کرده است .

4) چند نفر از شاگردان آن مرحوم در خلال مقالات کتاب طبیب جسم و جان یاد شده اند .

5) از کتاب طبیب جسم و جان و مقالات آن که بخشی از آن نگارش کسانی است که از نزدیک آن مرحوم را دیده بوده اند می توان تا اندازه ای با اخلاق و روحیات و حالات آن مرحوم آشنا شد و از این جهت این کتاب بسیار قابل استفاده و مغتنم است .