رهنمودهای اهل بیت علیهم السلام به پیروان خود، بخش بزرگی ازمعارف اسلامی را تشکیل می دهد.
سفارش های امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب در بردارنده حکمت های بسیاری است و راه و رسم زندگی را به همه آن ها که خواهان سعادت اخروی هستند، می آموزد.
امام صادق(ع) به آسیب شناسی اجتماعی می پردازد و هنجارها وناهنجارها را معرفی می کند. شرح معانی بلند این سفارش ها فرصت زیاد و توان علمی فراوان می طلبد که نگارنده از آن ها برخوردارنیست. نوشتار حاضر شرحی مختصر بر سخنان امام صادق(ع) است.
ابتدا دو مقدمه را تقدیم می نماییم:
1- عبدالله بن جندب کیست؟
عبدالله بن جندب از علمای بزرگ شیعه و راویان پارسا ومورداطمینان درسده دوم هجری و از یاران امام صادق، امام کاظم وامام رضا علیهم السلام است. (1) وی نزد ائمه علیهم السلام مقام و منزلت رفیعی داشت. (2) عبدالله بن جندب از امام رضا(ع)پرسید: آیا از من راضی هستید؟ آن حضرت فرمود: بله، قسم به خداوند! خدا و رسولش نیز از تو راضی هستند. (3)
عشق و ارادت خالصانه عبدالله بن جندب به اهل بیت علیهم السلام وتلاش فراوان او برای ترویج فرهنگ شیعی سبب شده است که نام اودر بین صدها راوی حدیث جاودانه بماند. روایت های فراوان او گواه این که وی در نقل و حفظ احادیث ائمه علیهم السلام نقش عمده ای داشته است.
2 سند وصیت
قدیمی ترین منبع شیعی که سفارش های امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب را نقل کرده، کتاب «تحف العقول »،(4) اثر دانشمندوارسته شیعه، فقیه و محدث بزرگ، «ابومحمدحسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی » است، که در قرن چهارم هجری و معاصر شیخ صدوق(متوفای 318 ه .ق) می زیست. او استاد شیخ مفید (متوفای 413 ه. ق) بود. عبدالله بن جندب نزد عالمان رجال، شخصیتی ستودنی دارد.
ابن شعبه حرانی سفارش های امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب راهمانند سایر روایت های بدون ذکرنام راویان آن آورده است. اودرمقدمه تحف العقول به این نکته اشاره و دلیلش را این گونه بیان می کند: «به منظور سبکی، اختصار و ایجاز و نیز باتوجه به محتوای احادیث که بیشتر درباره آداب، اخلاق، مواعظ و حکمت هااست، سندهای روایت ها را نیاوردم.» (5)
علامه مجلسی(ره) در کتاب ارزشمند بحارالانوار، (6) متن کامل سفارش های امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب را به نقل از تحف العقول، با تفاوت های بسیار اندک آورده است.
با توجه به مقام والای مولف و محتوای احادیث که در باب اخلاق وآداب وسنن است. حذف سند حدیث ها خللی به وجود نخواهد آورد،زیرا تمام عالمان شیعه همواره از این کتاب پرارزش استفاده کرده اند و به آن اعتماد داشته اند.
هشدار به دوستان
امام صادق(ع) دراولین جمله از سفارش های سازنده خود، به دوستان خود هشدار می دهد و آن ها را از خطر دام های شیطان آگاه می سازد:
«یاعبدالله! لقد نصب ابلیس حبائله فی دارالغرور فما یقصد فیهاالااولیائنا»; ای عبدالله! ابلیس دام هایش را در دنیای فریبنده فقط به قصد شکار دوستان ما پهن کرده است.
امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب هشدار می دهد که مواظب شکارگاه ها و دام های شیطان باشد:
یابن جندب! ان للشیطان مصائد یصطادبها فتحاموا شباکه ومصائده.»
ای پسر جندب! شیطان مکان هایی برای شکار دارد. مواظب دام ها وشکارگاههای او باشید!
عبدالله بن جندب می پرسد: یابن رسول الله(ص) و ماهی؟
ای پسرفرستاده خدا! آنها چیستند؟
«اما مصائده فصد عن برالاخوان، و اما شباکه فنوم عن قضاءالصلوات التی فرض الله.» اما ابزار شکار او است شیطان ایجادمانع در نیکی به برادران و دام های شیطان خفتن از انجام نمازهای واجب است.
فایده های نیکی به برادران
در رفتارها و روابط اجتماعی، که تشکیل دهنده بخش عظیمی اززندگی انسان ها، است، داشتن حس همیاری و روحیه نیکی به برادران دینی نشانده دهنده پویایی و سلامت جامعه است.امام صادق(ع) ازسویی بی توجهی به آن را شکارگاه شیطان شمرده و از سوی دیگراهمیت و ارزش این خصلت نیکو را با ذکر گوشه هایی از آثار وفوائد آن، این گونه بیان داشته است:
الف- عبادت خدا
هدف از آفرینش انسان در فرهنگ متعالی قرآن، بندگی و کرنش درمقابل آفریدگار است: (و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون) (7) ;«جن و انس را جز برای بندگی و عبادت نیافریدم.» از جلوه های پرارزش این هدف، نیکویی به برادران و دیدار آنها است.
«اما انه مایعبدالله بمثل نقل الاقدام الی برالاخوان وزیارتهم »; آگاه باش! همانا خداوند به چیزی مانند گام برداشتن در راه نیکی به برادران و دیدار آن ها بندگی نشده است.
ب- سعی بین صفا و مروه
دومین اثر نیکی به دیگران، داشتن ثواب سعی بین صفا و مروه است:
«یابن جندب! الماشی فی حاجه اخیه کالساعی بین الصفا والمروه.»
ای پسر جندب! کسی که برای بر طرف کردن نیاز برادر خود گام برمی دارد مانند کسی است که سعی بین صفا و مروه می کند.
ج- به خون غلطیدن در راه خدا
ارزش دیگری که نیکی به برادران دینی در پی دارد همانندی آن باکشته شدن در راه خدا است: «وقاضی حاجته کالمتشحط بدمه فی سبیل الله یوم بدر واحد»; برطرف کننده نیاز برادر دینی همانند کسی است که روز بدر و احد در راه خدا به خون خود بغلطد.
د- همنشینی با حور
«یابن جندب! من سره ان یزوجه الله الحور العین و یتوجه بالنورفلیدخل علی اخیه المؤمن السرور»; ای پسرجندب! هرکه خوشحال می شود از این که خداوند او را به ازدواج حورالعین در آورد وتاج نور برسرش نهد باید دل برادر مومنش را شاد سازد.
عقوبت سستی دررفع نیاز برادران
جامعه ای که به مشکلات و گرفتاری های همنوعان خود بی توجه باشد ونسبت به حقوق نیازمندان سستی نماید زمینه عذاب سخت خداوند رافراهم آورده است:
«ما عذب الله امه الا عنداستهانتهم بحقوق فقراء اخوانهم »;خداوند امتی را عذاب نخواهد کرد، مگر در وقتی که نسبت به حقوق برادران نیازمند خود سستی نمایند.
آسیب شناسی روابط اجتماعی
امام جعفرصادق(ع) چند مورد از آسیب های روابط اجتماعی را چنین بیان کرده است:
1- غش: خیانت، نیرنگ وکلاه برداری.
2- تحقیر: خوار و کوچک شمردن دیگران و بی توجهی به شخصیت آن ها.
3- دشمنی: کینه توزی و درگیری.
4- حسادت: ناراحت شدن از خوبی های دیگران و خیر دیگران رانخواستن.
«و من غش اخاه وحقره وناواه جعل الله النار ماءواه، و من حسدمومنا انماث الایمان فی قلبه کما ینماث الملح فی الماء»; هرکس به برادر مومنش نیرنگ زند و او را کوچک و خوار شمارد و با اودرگیر شود، خداوند جایگاهش را آتش قرار دهد و هرکه به مومنی حسادت ورزد ایمان در دلش آب شود، همانند آب شدن نمک در آب.»
زیان های غفلت از نماز
«ویل للساهین عن الصلوات، النائمین فی الخلوات، المستهزئین بالله و آیاته فی الفترات، اولئک لاخلاق لهم فی الاخره و لایکلمهم الله و لا ینظرالیهم (8) ، یوم القیمه و لایزکیهم و لهم عذاب الیم »; وای برغفلت کنندگان ازنماز، خواب رفته گان در خلوت ها وآن ها که در زمان ضعف دین، خدا و نشانه هایش را تمسخر می کنند.آن ها هیچ بهره ای درآخرت ندارند. خداوند در روز قیامت با آن هاسخن نمی گوید و به آن ها نگاه نمی کند و آن ها را نمی بخشد و برای آن ها عذابی دردناک است.
امام صادق(ع) در ادامه سفارش هایش به عبدالله بن جندب فرمود:
«یابن جندب! اقل النوم باللیل و الکلام بالنهار فما فی الجسدشیی ء اقل شکرا من العین و اللسان، فان ام سلیمان فالت لسلیمان(ع) یابنی ایاک و النوم فانه یفقرک یوم یحتاج الناس الی اعمالهم »; ای پسر جندب! در شب کم بخواب و در روز کم بگو، زیرادر جسم آدمی عضوی کم سپاس تر از چشم و زبان نیست. همانا مادرسلیمان به سلیمان گفت: پسرم! از خواب بپرهیز، زیرا تو را درروزی که مردم به اعمال و کردار خود نیازمندند، سخت محتاج می کند.
باتوجه به نیاز طبیعی ولازم انسان به خواب، مذمت آن دراین سخنان مربوط به پرخوابی و خواب هایی است که انسان را از انجام وظایف دینی و دنیایی باز می دارد.
