در کتابی خواندم که امام کاظم علیه السلام فرموده اند: اوقات خود را به چهار بخش تقسیم کنید؛ 1. مناجات و عبادت با خداوند. 2. امرار معاش. 3. ارتباطات. 4. تفریح سالم؛ اولاً متن کامل روایت چیست و مدرک آن را بیان کنید؛ ثانیاً ما دانشجویان برای برنامه ریزی روزانه خود چگونه می توانیم از این حدیث استفاده کرده و آن را عملی کنیم؟ ثالثاً آیا منظور امام کاظم علیه السلام برای عمل به این برنامه، با کسر اوقات خواب است یا اوقات خواب نیز جزء یکی از این برنامه ها می گنجد؟ زیرا ما دانشجویان [پزشکی] 6 تا 8 ساعت در بیمارستان و دانشگاه می باشیم؛ در حالی که به جز آن، به مطالعه در خوابگاه نیز نیازمند می باشیم؛ لطفاً راهنمایی کنید.
م. همتی، ع.پ همدان
ابتدا طبق درخواست، متن کامل حدیث را به نقل از کتاب تحف العقول، ص 433 برایتان نقل می کنیم؛ امام کاظم علیه السلام می فرماید: «اجتهدوا فی ان یکون زمانکم اربع ساعات ساعة لمناجاة الله و ساعة لامرالمعاش و ساعة لمعاشرة الاخوان و الثقات الذین یعرّفونکم عیوبکم و یخلصون لکم فی الباطن و ساعة فیها للذاتکم فی غیر محرّم، و بهذه الساعة تقدرون علی الثلاث ساعات». معنای حدیث این است که سعی کنید اوقات خود را به چهار بخش تقسیم نمایید؛ بخشی را به مناجات با خداوند متعال و بخشی را به کار و تلاش برای امرار معاش و کسب درآمد و بخش سوم را به روابط اجتماعی و گفت وگو با دوستان و افراد مورد اعتمادتان که (در جهت رشد و تعالی) عیوب شما را بیان می کنند و در واقع نسبت به شما خالصانه علاقه مند هستند، اختصاص دهید. بخش چهارم اوقات خود را نیز برای لذت بردن از امور حلال مادی و معنوی قرار دهید. و با این بخش چهارم است که شما می توانید به سه بخش دیگر رسیدگی کنید.
اکنون جهت پاسخ به قسمت دوم و سوم سؤالتان و برای تبیین کلام امام علیه السلام، نکات زیر ضروری به نظر می رسند:
1. امام علیه السلام در این حدیث می فرماید: زمان و اوقات خود را به چهار بخش تقسیم کنید و برای جلوگیری از هر گونه افراط و تفریط و زیاده روی در رسیدگی به یک بعد از ابعاد وجودی انسان و غفلت از دیگر ابعاد، می فرماید: به همه نیازهای خود توجه کنید. همان طور که امام علیه السلام در پایان سخن خود فرمود: «لیس منّا من ترک دیناه لدینه او ترک دینه لدنیاه؛1 کسی که دنیای خود را برای دینش رها کند یا دینش را برای دنیا از دست دهد، از ما (مورد تأیید ما) نیست».
در واقع امام علیه السلام، بر جامع نگری و لزوم تلاش برای رفع نیازهای مختلف انسان تأکید فرموده است و به عبارت دیگر، مقصود امام علیه السلام این نیست که اوقات شبانه روز را به طور مساوی به چهار بخش تقسیم کرده و به هر بخش شش ساعت اختصاص دهید؛ بلکه مراد آن است که تمام این چهار بخش و محور که به ابعاد مختلف وجودی انسان مربوط می شوند، باید مورد توجه قرار گیرند. بخشی از اوقات را باید به بعد معنوی و ارتباط با خالق هستی اختصاص داد و بخش دیگر مربوط به بعد مادی و نیازهای زندگی است و بخش سوم به بعد اجتماعی انسان و توجه به روابط اجتماعی مربوط می شود که یکی از ابعاد وجودی انسان است؛ زیرا روان شناسان نیز انسان را موجودی اجتماعی معرفی کرده اند و باید به این نیازش پاسخ مناسب داده شود و بخش چهارم به تفریحات و استفاده از لذت های حلال مربوط می شود؛ مثل استراحت کردن، خواب، تفریح و گردش، مسافرت و لذت های حلال دیگر.
بنابراین، اصل برنامه ریزی و تقسیم زمان برای رفع نیازهای مختلف مادی و معنوی مورد توجه قرار گرفته است؛ ولی میزان اختصاص یافته به هر یک از بخش های چهارگانه، مختلف است و میزان آن، بستگی به این دارد که انسان در چه موقعیتی قرار داشته باشد و چه شرایط فیزیکی، روانی و اجتماعی بر او حکم فرما باشد؛ طبیعی است که متناسب با سن فرد و موقعیت هایی که در آن قرار می گیرد، اختصاص زمان به هر یک از این بخش ها متفاوت خواهد بود؛ مثلاً در دوران کودکی و نوجوانی، زمان اختصاص یافته به بخش چهارم بیشتر است و در دوران جوانی که نیروی کار، تلاش و تحصیل علم و دانش در اوج است، به بخش دوم زمان بیشتری اختصاص می یابد.
بنابراین، آن چه این روایت بر آن تأکید دارد، لزوم توجه به تمام ابعاد وجودی انسان در قالب آن چهار محور کلی می باشد؛ اما این که چه قدر به هر بخش اختصاص یابد، بر اساس شرایط و موقعیت ها، متفاوت خواهد بود.
2. مصادیق بخش های مختلف را می توان چنین بیان کرد:
منظور از مناجات و ارتباط با خالق هستی، نماز، روزه، قرائت قرآن، خواندن دعاهای مختلف، گفتن ذکرهای زبانی و نظیر آن است که اصطلاحاً عبادت خاص نامیده می شوند و منظور از امرار معاش، هر کار و تلاشی است که برای تأمین احتیاجات مادی زندگی انجام می گیرد؛ حال چه کار عملی باشد و چه فعالیت علمی که منبع درآمد فرد برای تأمین احتیاجات روزمره است.
منظور از بخش سوم، داشتن روابط اجتماعی با دیگران و دوستان است و مقصود، تمام روابط اجتماعی است که در رشد و کمال انسان و به ویژه در بعد رشد اجتماعی انسان موءثر است. امام علیه السلام می فرماید که این معاشرت ها، باید بر محور ارزش های اخلاقی و زمینه ساز کمال انسان باشد و به همین خاطر می فرماید: با افراد قابل اعتماد روابط اجتماعی داشته باشید؛ آنهایی که دلسوز شما هستند و خالصانه به شما علاقه مندند و اگر عیب، نقص و کمبودی در رفتار شما مشاهده کنند، از سر خیرخواهی، آن عیوب را به شما تذکر می دهند تا در صدد رفع آن برآیید و زمینه رشد و کمال خود را فراهم کنید. مقصود از بخش چهارم، هر نوع فعالیت و تلاشی است که به منظور لذت بردن از امور حلال انجام می شود. طبیعی است که این بخش، دامنه زیادی دارد و شامل خواب، استراحت، بازی، گردش و هر تفریح حلال دیگر می شود. بنابراین، خواب انسان در این بخش قرار می گیرد.
3. از آن جا که شما در دوران تحصیل به سر می برید، بخش دوم از محورهای چهارگانه، برای شما دانشجویان گرامی، همان تحصیل دانش، تلاش علمی، مطالعه، تحقیق و پژوهش است که امید است این فعالیت ها وسیله و مقدمه ای برای تأمین احتیاجات زندگی آینده شما باشد و با توجه به این که زمان تحصیل، محدود و لزوم تلاش های علمی شدیدتر و جدی تر است، طبیعی است که باید فرصت بیشتری را به این امر اختصاص دهید.
پس در واقع، در این مدت، مقتضای زمان، شرایط و موقعیت خاص دوره دانشجویی، چنین وظیفه ای را بر افراد تحمیل می کند؛ ولی این بدان معنا نیست که به دیگر ابعاد توجهی نشود. اگر مدیریت زمان انجام گیرد، مطمئناً متناسب با این شرایط، می توان به آن بخش ها نیز توجه کرد.
بنابراین، برای توجه کردن به تمام بخش های مطرح شده و اجتناب از هر گونه افراط و تفریط، می توان با مدیریت زمان، این تقسیم بندی را به طور متعادل انجام داد و حتی این تعادل را می توان در طول یک هفته ایجاد کرد؛ یعنی اگر نمی توان در طول ایام درسی به برخی بخش ها رسیدگی کرد، باید زمان های خالی و پایان هفته را بیشتر به آن بخشی پرداخت که در طول هفته فرصت پیدا نکرده اید به آن بپردازید؛ مثلاً اگر در طول هفته برای دید و بازدید و صله رحم، فرصت کافی نیست و یا اگر در طول هفته کمتر می توان - به غیر از انجام نمازهای واجب - به عبادت و مناجات توجه کرد و در آخر هفته و در شب های جمعه یا روز جمعه فرصت کافی دارید، در این فرصت ها به این کارها بپردازید تا به یک تعادل رفتاری برسید.
بدین منظور، لازم است از یک برنامه شبانه روزی و هفتگی سود جسته، در یک برگ کاغذ، ساعات روز و ایام هفته را در دو ستون عمودی و افقی یادداشت کنید و طبق برنامه و جدول تهیه شده که متناسب با توان جسمانی شما نیز باشد، فعالیت های هفتگی و روزانه خود را نظم بدهید و اگر نمی توانید در طول ایام تحصیل، به برخی برنامه های مورد توصیه امام علیه السلام جامه عمل بپوشانید، ترتیبی اتخاذ کنید تا در پایان هفته و یا روزهای تعطیل، به جبران آنها بپردازید. در این صورت، با نظم و برنامه ریزی حساب شده و دقیق، خواهید توانست به توصیه حضرت - هر چند در طول هفته - عمل کنید.
