معرفی
از روش های متداولی که در نشر علوم و فرهنگ ها نقش بسزایی دارد «روش دایرة المعارفی» است؛ زیرا به علت کثرت علوم و توسعه و پیشرفت سریع آن ها تنها راه دستیابی و اطلاع سریع و آسان بر آن ها روش دایرة المعارفی است؛ یعنی همان روش الفبایی در ارائه مطالب و معلومات به شکل جدید. از این جهت، اهمیت تدوین علم فقه با این روش در فرآیند تحقیق روشن خواهد شد.
البته نا گفته نماند که این روش در ابتدای کار امری سهل و آسان به نظر می رسد که از گردآوری معلومات از مصادر مختلف و تقسیم آن ها بین تعدادی عناوین با ترتیب الفبایی و احیاناً تعدیل عبارات یا بازنویسی آن ها فراتر نمی رود، ولی پژوهش گرانی که این روش را فرا روی خود در تدوین علوم قرار داده اند، سختی ها و مشکلات بسیار آن را کاملاً درک می کنند، به ویژه در میدان فقه و خصوصاً در محدوده دایرة المعارف فقه اهل بیت(ع) با آن حجم بسیار و گستردگی فراوان مباحث و تراکم مطالب و کثرت و گوناگونی آراء، و اختلاف گرایش ها و برداشت های فقهی، و فراوانی مصادر، و تفاوت لغات که گذشت زمان هم بر پیچیدگی و مشکلات کار افزوده است.
علاوه بر این، اگر بخواهیم در جمع آوری معلومات تا حد وسیعی دست به استقراء و کاوش بزنیم، صعوبت کار دو چندان خواهد شد، هم چنین است اگر مخاطبین خود را نیز منحصر در اهل فن و تخصص فرض کنیم که در این صورت دشواری کار به نهایت خواهد رسید.
بنا بر این، چنان چه بگوییم: تدوین دایرة المعارف در میدان فقه تخصصی یک پدیده تاریخی و سترگ و اثری گرانسنگ وبزرگ است که با هیچ یک از آثار و تألیفات دیگر قابل مقایسه نیست، سخن به گزاف و مبالغه نرانده ایم.
و اکنون که جلد اوّل موسوعه فقه اسلامی بر طبق مذهب اهل بیت(ع) بعد از چند سال تلاش پیگیر و توان فرسا و انتظار اهل فضل و تحقیق و حمایت های بی دریغ مادی و معنوی مقام معظّم رهبری دام ظلّه به گنجینه کتب اسلامی پیوسته، شایسته است برای معرفی این اثر گرانسنگ، ابتدا مطالب آن را به اجمال بررسی نموده و سپس به خصوصیات ممتاز این کتاب بپردازیم.
بررسی مطالب کتاب
اولین قسمت از مطالب کتاب، مقدمه مفصلی است که به تحقیق و بررسی ارزش مندی در باره فقه اهل بیت(ع) پرداخته است که به واسطه اهمیت مطالبش اجمالی از آن را از نظر می گذرانیم.
در این مقدمه پیرامون دو محور اصلی بحث شده است:
1.تعریف فقه اهل بیت(ع) که در آن به نکات زیر پرداخته شده است:
نکته اوّل تعریف فقه و اجتهاد در لغت و اصطلاح، سپس نظر اهل بیت(ع) در باره اجتهاد رأی و تأکید آنان بر مردود بودن إعمال نظر و رأی شخصی در تشریعات و قوانین الهی، و شدت انکار آنان بر کسانی که دین الهی را متهم به نقص کرده و یا در احکام قضات و اهل فتوا معتقد به تصویب شده اند، و تذکر به این نکته که اهل بیت(ع) گرایش به وجود آمده پس از رحلت رسول گرامی اسلام(ص) نسبت به ممانعت از نقل سنت پاک نبوی و نشر و تدوین آن را هرگز نپذیرفتند.
علاوه بر این، به عللی هم که باعث رونق حوزه رأی گردید اشاره شده است که یکی از آن ها این است که تصنیف مجامع حدیثی و صحاح در این حوزه ها، بعد از رونق و رواج رأی بوده است؛ یعنی فتاوا و احکام شرعیِ آن مذاهب قبل از تصنیف و جمع آوری احادیث، مفروغ عنه و مسلّم بوده و بیشتر فتاوا در آن حوزه ها، بدون استنباط از احادیث و فحص و جست و جو و تسلط کامل بر آن ها صادر شده است. و این کاملاً بر عکس چیزی است که در فقه امامیه موجود است؛ زیرا در این جا شروع مرحله اجتهاد فقهی، بعد از تکامل و اجتماع احادیث و روش های صادره از معصومین(ع) بوده که تدوین آن ها طی سه قرن صورت گرفته است.
2. ویژگی ها و مشخصات فقه اهل بیت(ع) است که در آن جا به ده مورد اشاره شده است.
3. تاریخ فقه اهل بیت(ع) و سیر تاریخی آن است در چند مرحله:
الف. مرحله فقه روایات که اصطلاحاً «مرحله صدور» نامیده می شود، و مراد از آن عصر نبی اکرم(ص) و عصر ائمه اطهار(ع) است. این مرحله از امام علی(ع) شروع می شود و به امام دوازدهم(ع) ختم می گردد و خود یک مقطع طولانی تاریخی است که قریب به سه قرن امتداد داشته است. بنا بر این، تاریخ صدور نص و بیان احکام شرع در فقه اهل بیت(ع) تا ابتدای قرن چهارم هجری ادامه داشته و به همین دلیل است که فقه اهل بیت(ع) مشحون از نصوص شرعیه است.
سپس برای تبیین وسعت محدوده ای که ائمه(ع) به آن پرداخته اند، آمار برخی از روات هر امام ارائه گردیده و آمار و تعداد روایاتی که از آن ها صادر گشته نیز بیان شده است.
ب. مرحله فقه اجتهادی یا آن چه که اصطلاحاً به آن «عصر اجتهاد» گفته می شود. این مرحله از اوایل قرن چهارم و بعد از دوران غیبت کبری (در سال 339 ه .ق.) شروع شده و تا امروز ادامه یافته است؛ ولی دقت در این مرحله نشان می دهد که فقه و اجتهاد در این مرحله شش دوره را پشت سر گذاشته است:
اوّل: «دوره تأسیس» که از عصر غیبت (از اواسط قرن سوم هجری) آغاز می شود و به اوایل قرن پنجم منتهی می گردد.
دوم: «دوره انطلاق و رهایی» که با عصر شیخ طوسی از اوایل قرن پنجم هجری شروع شده و تا زمان محقق حلّی یعنی اواسط قرن هفتم ادامه می یابد.
سوّم : «دوران استقلال و تکامل» که از نیمه قرن چهارم و عصر محقق حلّی تا آخر قرن دهم و زمان شهید ثانی ادامه داشته است.
چهارم: «دوران افراط و تفریط در استناد به روایات» که با زمان محقق اردبیلی از اواخر قرن دهم شروع شده و تا اواخر قرن دوازدهم استمرار یافته است.
پنجم : «دوران تصحیح و اعتدال» که از اواخر قرن یازدهم تا اوایل قرن سیزدهم ادامه یافته است.
ششم : «دوران رشد و شکوفایی» که امتداد دوره قبل به حساب می آید و جرقه آن به دست شیخ مرتضی انصاری زده شد که در نیمه دوم قرن سیزدهم پا به عرصه اجتهاد نهاد. این دوره تا امروز جریان دارد.
اینک با دقت در این بررسی دقیق و عمیق، به چند ویژگی آن اشاره می کنیم:
اوّل این که این تقسیم بر اساس ملاحظه و توجه به پیشرفت ها و انعطافاتی بوده که در علم فقه به وجود آمده است؛ یعنی با توجه و دقت در نظریات و مبانی فقهی بدون در نظر گرفتن محرک های خارج از متن علم (مثل موقعیت های سیاسی و اجتماعی و جغرافیایی فقهاء) که بسیاری از بررسی ها را تحت الشعاع قرار داده است.
دوّم آنکه در این بررسی عمده تمرکز بر خصوصیات هر دوره و امتیازات آن از دوره های دیگر بوده است که این خود بیانگر فراوانی دقّتی است که این بررسی بر آن استوار است.
سوّم انحصار تاریخی آن دوره ها در فواصل مشخص و معین که ضمناً به أعلام هر عصر و تحولات علمی مهم آن عصر هم اشاره شده است .
محور دوّم از مباحث مقدمه، به معرفی موسوعه فقهی بر طبق مذهب اهل بیت(ع) اختصاص دارد که دربر دارنده بحث های ذیل است:
تعریف اصطلاح «موسوعه»، خاستگاه تدوین موسوعه فقهی، ویژگی های روش دایرة المعارفی و موسوعی، پیشینه تاریخی موسوعه نویسی، بیان روش کلی موسوعه فقهی به طور مفصل و دقیق که عنوان مستقلی را به خود اختصاص داده است.
از طرفی چون اساس تدوین مباحث گردآوری شده در موسوعه، عناوین و مقالات هستند، در مقدمه تعریف دقیق و مفصلی از اصطلاح «عنوان» ارائه شده. هم چنین انواع عناوین از جهت ماهیت و مفهوم و ارتباط بین عناوین بیان شده و به کیفیت تقسیم این عناوین در ضمن موسوعه و مبنای این تقسیم اشاره گردیده و سپس بر اساس آن مبانی، عناوین فقهی را به چهار قسم زیر به صورت دقیق و فنّی تقسیم نموده است:
1. عناوین اصلی؛ 2. عناوین فرعی؛ 3. عناوین تألیفی؛ 4. عناوین دلالی و اشاره ای.
پس از آن، چگونگی ترتیب این عناوین را بر اساس روش الفبایی ذکر کرده و بطور مفصل روش نوشتن مقالات و اقسام این روش ها و عناصر تشکیل دهنده مقالات و مباحث و کیفیت تنظیم و ترتیب آن و سطح خطاب در آن ها را بیان نموده است. سپس به مصادری که به آن ها اعتماد شده اشاره ای کرده تا بیانگر وسعت محدوده مصادر باشد.
عناوینی که جلد اول کتاب مشتمل بر آن ها است به بیست و چهار عنوان بالغ می شود.
این عناوین با عنوان «ائمة» آغاز و به عنوان «آنیة» منتهی می گردد که ده عنوان از آن ها از قسم عناوین دلالی و اشاره ای است که بحث در آن ها به محل خود ارجاع داده شده (هم چون «آباء» و «آمّة»)، اما چهارده عنوان باقی مانده تحت بحث و بررسی قرار گرفته اند که پرداختن به بعضی از آن ها به صورت گسترده و مفصل بوده همچون عناوین «ائمة» و «آمین» و «آنیة» که از قسم عناوین اصلی هستند.
کیفیت بحث در عناوین دیگر به گونه ای است که برخی از آن ها اجمالاً بحث و بررسی شده اند، مثل عنوان «آجر» و «آفاقی» که از قسم عناوین فرعی هستند، و بررسی بعض دیگر بین اجمال و تفصیل بوده است، مثل عنوان «آداب» و «آلات».
مخفی نماند که کیفیت بحث های عناوین چنان است که به واسطه احاطه بر تمام مسائل و فروع فقهی و اقوال و ادله و مصادرِ قابل اعتماد، این موسوعه را دارای امتیازات منحصر به فردی کرده و این اثر بزرگ را از دیگر تألیفات ممتاز ساخته است.
امّا از جهت سطح کلی بحث ها باید گفت که منتهای دقت در آن ها به کار رفته و تنها به ارائه یک نظریه و بیان اجمالی آن بدون پرداختن به عمق مطالب اکتفا نشده، بلکه از هر نظر و دیدگاهی به طور کامل پرده برداشته و از این جهت در گردآوری و ارائه فقه اهل بیت(ع) کاملا موفق عمل نموده است.
امتیازات موسوعه
در این بخش اشاره ای اجمالی به ویژگی هایی که باعث امتیاز این موسوعه شده اند خواهیم داشت، اما در عین حال، خواننده گرامی را برای قضاوت در باره ارزش این اثر و سنجش معلوماتش، به مراجعه کتاب و غور در گستره اعماق مطالب آن دعوت می کنیم.
ویژگی اول. پرداختن این موسوعه به تمام عناوین و مصطلحات فقهی است به گونه ای که چیزی از آن ها را فرو نگذارده است.
ویژگی دوم. عناوین و مصطلحات فقهی هم چنان که در مقدمه اشاره شده است به شکل فنی و منطقی تقسیم بندی شده و بر اساس مبنایی دقیق و محکم به بحث پیرامون آن ها پرداخته شده است.
ویژگی سوّم. موسوعه مشتمل بر بحث هایی است که با این دقت و عمق و ظرافت برای اولین بار در فقه مطرح شده اند؛ نمونه بارز آن عنوان «آداب» است که علی رغم آن که بحث کوچکی به نظر می رسد، کوشش فراوانی در جمع آوری مطالب آن و استنتاج و استخراج مطالب به صورت دقیق و عمیق ونیز موارد استعمال آن نزد فقهاء، بکار رفته است که مسلما از چشم خوانندگان نکته سنج مخفی نمی ماند.
ویژگی چهارم. در بحث های مفصل این کتاب هم چون «آمین» و «آنیة» تمام فروع و اقوال در آن ها گردآوری شده، و این حکایت از تلاش فراوانی دارد که در جمع این اقوال به کار گرفته شده است.
علاوه بر این، در ارائه اقوال و تقسیم وبیان سیر تاریخی و صدور آن ها دقت و تعمیق نظر فراوانی به کار رفته که می توان جلوه این دقت نظر را در بحث «حکم التطهیر بآنیة الذهب و الفضة »(1) مشاهده کرد و سپس با مقایسه این مطالب با مباحث مشابه خود در کتب فقهی و حوزه های علمی دیگر به جلوه روشن تری از این دقت نظر دست یافت.
به عنوان نمونه، از مسائلی که سیر تاریخی حکم آن ها ارائه شده است، می توان به حکم « استعمال آنیة الذهب والفضه » اشاره کرد که تحولات و سیر پیشرفت آن در مراحل پنجگانه ای بیان شده است.
1. مرحله قبل از شیخ طوسی که فقهاء متقدم بر این زمان، تنها به حرمت اکل و شرب از ظروف طلا و نقره تصریح کرده اند، ولی حکم سایر استفاده ها را متعرض نشده اند.
2. مرحله زمان شیخ طوسی که ایشان به حرمت مطلق استعمال و نیز حرمت اقتناء تصریح کرد و فقهاء متأخر از وی نیز از او پیروی کردند. و شاید بتوان گفت که کلمات سید رضی بر وجود نظیر این قول قبل از شیخ نیز اندک دلالتی داشته باشد.
3. زمان محقق حلّی که وی ابتدا در حرمت استفاده برای غیر استعمال یعنی ادّخار واقتناء تردید کرده و سپس منع را پذیرفته است و علاّمه نیز چنین کرده است. ولی در هر حال موضع حرمت هم چنان بر قوت خود باقی ماند و لذا پاره ای از فقهاء بر حرمت مطلق استعمال، ادعای عدم خلاف کرده اند.
4. با فرارسیدن زمان محقق اردبیلی ملاحظه می شود که او ابتدا قول به کراهت استعمال را نیکو می شمرد، ولی اجماعی بودن حرمت استعمال و ظهور بعضی از روایات در حرمت را مانع خود می بیند. ایشان گر چه قدر متیقن از اجماع و اخبار را استعمال می داند نه مطلق استفاده و اقتناء، امّا در عین حال احتیاط را در ترک مطلق استفاده می بیند. و این تشکیک در پیروانش چون سبزواری و مجلسی اثر گذاشته است.
5. با این حال، این تشکیکات در نظر مشهور تأثیری نگذاشت و هم چنان فتوا به حرمت مطلق استعمال ادامه یافت تا زمان معاصرین که اندکی از آنان حرمت را منحصر در اکل و شرب دانسته و بقیه استعمالات را تجویز نموده اند اگر چه بعضی در این باره احتیاط کرده اند اما سایر علما از آن چه که متعارف بود پیروی کرده اند که تحریم مطلق استفاده از ظروف طلا ونقره باشد.
جالب این جا است که در این کتاب تمام این مراحل بر اساس نصوص و شواهد محکم ارائه شده است(2).
ویژگی پنجم. دقّت فراوانی است که در بیان گرایش های فقهی به چشم می خورد، زیرا شناخت اقوال در یک مسأله گاهی بر اساس توجه به ظاهر عبارات حکم فقهاء در آن مسأله است که در این صورت شناخت اقوال در همین حدّ متوقف می شود و از صِرف ارائه تعداد بسیطی از کلمات فقهاء فراتر نمی رود.
ولی گاهی شناخت اقوال یک مسأله مبتنی بر توجه به ادله و مبانی پنهان در پس آن اقوال است و پر واضح که این نوع نگرش به اقوال، با بهره مندی از اجتهاد و با توجه به عملیات استنباط صورت گرفته است. این تفاوت در سطح و رتبه بین دو نگرش، گاهی موجب تأثیر بر نتایج هم می شود. به این صورت که درنگرش اول، تعداد اقوال یک مسأله چه بسا بیشتر از واقع به نظر آیند، در حالی که از دیدگاه اجتهادی تعداد اقوال و گرایش ها به آن اندازه که به نظر می رسید فراوان نباشد، همین طور است عکس مطلب.
تجلی این ویژگی را می توان با ملاحظه بعضی از نمونه ها در موسوعه مشاهده کرد که از آن قبیل است بیان گرایش های فقهی در حکم «آمین» در نماز که شایسته است با این مقطع بحث در «آمین» همراه شویم و این موارد را مطالعه کنیم :
اول: بیان موضع فقهای امامیه به صورت اجمال و همراه با مذاهب فقهی اسلامی دیگر که در موسوعه این چنین آمده است:
ذهبت العامّة إلی أنّ التأمین عقب الحمد فی الصلاة سنّة ، وذهب بعضهم إلی وجوبه علی الامام فی الصلاة الجهریة . وأمّا فقهاؤنا فقد اتّفقت کلمتهم علی عدم کونه سنّة ، بل عدم مشروعیّته فی الصلاة ، حتی أصبح ذلک موقفا واضحا للمذهب . واختلفت کلماتهم بعد ذلک فی حرمته وبطلان الصلاة به . فذهب المشهور بل المعظم إلی القول بحرمته وبطلان الصلاة به ، بل ادّعی عدم وجدان الخلاف فیه إلاّ ما حکی عن الاسکافی وأبی الصلاح الحلبی بل الإجماع والاتفاق علیه وعلی أنّ قولها بدعة .
وفی قبال ذلک نسب إلی ابن الجنید الاسکافی وأبی الصلاح القول بالجواز وإن لم نتحقق النسبة ، کما نسب المحقق القول بالکراهة إلی قائل مجهول ، واحتمله بل مال إلیه فی المعتبر أوّلاً وإن حکم فی آخر المطاف بأنّ الأولی الامتناع عنه ، ومثله الأردبیلی ، واختار الکراهة الفیض الکاشانی ، واحتملها العاملی مستجودا القول بالتحریم دون الإبطال(3).
دوّم: بیان موضع فقهی امامیه به صورت تفصیل. در این قسمت
(4) سؤالی در باره اقوال مسأله مطرح شده و بعد پاسخ آن از لابلای کلمات فقهاء استخراج گردیده است. در نقل کلمات هم از اسکافی و شیخ طوسی و محقق و علامه و کرکی و فاضل اصفهانی و کاشف الغطاء و محقق نجفی شروع کرده. و سپس به بیان کلمات فقهاء دوران اخیر و معاصرین پرداخته است.
اصولاً این نوع بیان، به جهت استناد به منابع، اعتماد به نتیجه را برمی انگیزاند و در ما نحن فیه نتیجه این است که برای آمین دو حکم ثابت می شود: یکی حرمت تکلیفی و دیگری حکم وضعی که بطلان نماز است.
سپس به تحلیل احتمالاتی که ممکن است در مراد فقهاء باشد و ترجیح یکی از آن احتمالات می پردازد که در آن جا به سه احتمال در مراد از حرمت تکلیفی اشاره شده و بعد به تفاوت های هر کدام پرداخته شده است. هم چنین به منشأ قول به حرمت وضعی ( بطلان ) و مبانی آن نیز اشاره گردیده است.
در آخر نیز پس از این بحث دقیق که جوینده را در اعماق استدلالات فرو می برد، به نصوص باز می گردد و تحت عنوان «قراءة جدیدة للأقوال» این گونه می آورد :
ویتضح من مجموع ما تقدّم أنّ المستظهر أوّلاً من کلمات الأصحاب وإن کان تعدّد الأقوال وکثرتها فی قول آمین عقب الحمد فی الصلاة من القول بالجواز أو الکراهة أو الحرمة تکلیفا ووضعا أو الحرمة تشریعا والبطلان وضعا أو الحرمة دون البطلان أو البطلان دون الحرمة إلاّ انّه بالدقة ترجع الأقوال والکلمات إلی قولین فی المسألة ، لا أکثر.(5).
ویژگی ششم. بیان استدلالات از بُعد اجتهادی آن ها صورت گرفته است که با مطالعه عنوان « التطهیر بآنیة الذهب والفضة » نمونه ای از تعمیق و تدقیق فراوان در این جهت متبلور خواهد شد.
در این بحث ابتدا گرایش های فقهی به پنج دسته تقسیم شده اند:
1. قول به صحت مطلقا؛ 2. قول به بطلان مطلقا؛ 3. تفصیل بین صورت ارتماس و غیر آن؛ 4. تفصیل بین صورت انحصار و عدم انحصار که برای اول بطلان و برای دوم در صورت ارتماس، صحت اختیار شده است؛ 5. تفصیلِ قبل با اضافه صورت صبّ (ریختن) به ارتماس.
و سپس مبانی فنی این اقوال مختلف به این صورت بیان شده است:
1ً إنّ مبنی القول الأوّل یمکن أن یکون أحد وجهین :
الوجه الأوّل : أن یکون المحرّم خصوص استعمال الآنیتین فی الأکل والشرب ، لا مطلقا . . .
الوجه الثانی : ویتوقف علی قبول أمرین :
الأوّل : أن یدّعی أنّ عنوان الاستعمال المحرّم غیر متّحد فی الوجود مع ما هو محقق التطهیر من الغسل أو المسح . . .
الثانی : إمکان الأمر الترتّبی .
2ً ومبنی القول الثانی . . . دعوی صدق الاستعمال المحرّم علی نفس بما فی الآنیة حتی إذا کان بنحو الاغتراف منها . . .
3ً ومبنی القول الثالث مجموع أمرین :
الأوّل : انّ التطهیر بنحو الارتماس متحد مع الاستعمال المحرّم ؛ لأنّه بنفسه استعمال للآنیة ، بخلاف التطهیر بنحو الصبّ أو الاغتراف منها .
الثانی : إمکان الأمر الترتّبی . . .
4ً ومبنی القول الرابع مجموع أمرین :
الأوّل : هو الأمر الأوّل المتقدّم . . .
والثانی : القول بعدم إمکان الأمر الترتّبی مطلقا ، أو فی خصوص المقام . . .
5ً ومبنی القول الخامس : نفس مبنی القول الرابع مع إضافة أنّ التطهیر بنحو الصبّ من الآنیة علی الأعضاء یعدّ کالارتماس بنفسه استعمال للآنیة ، فیتحد فیه الحرام مع الواجب ،فیبطل حتی مع عدم الانحصار(6) .
و پر واضح است که دقت عمیق در این بیان از چشم اهل فن دور نمی ماند و به این مطلب اذعان می شود که در بین مصادر فقهی موجود تا کنون با این وسعت و تفصیل و در این سطح از دقت، به این مبانی پرداخته نشده است.
ویژگی هفتم. طرح مباحث علمی در موسوعه است، زیرا تنها به ارائه گرایش های فقهی و استدلالات مربوط به آن ها اکتفاء نشده بلکه به بعضی از مناقشات و ردّ استدلال ها هم گاهی به صورت اجمال و گاهی به صورت تفصیل پرداخته شده است.
از این قبیل است مطلبی که در مناقشه استدلال بر «بطلان نماز با گفتن آمین» آمده است ؛ زیرا بعضی از فقهاء در این مطلب نُه وجه برای اثبات بطلان نماز اقامه کرده اند که در موسوعه تمام این استدلال ها مردود و در آن ها مناقشه شده است(7).
ویژگی هشتم. حقایق و مطالب علمی بدون هیچ گونه جانبداری و با صراحت تمام بیان شده اند. این ویژگی را می توان در بحث «ائمة» و «آل البیت» به خوبی دریافت؛ زیرا در ابتدا تمام نظرات مخالف با صراحت و بدور از تعصب کورکورانه مطرح شده اند و سپس موضع حقیقی مذهب اهل بیت(ع) با صراحت و بدون پیچیدگی روشن شده است.
ویژگی نهم. در تمام اقسام و انواع بحث های موسوعه، تناسب سطح و هماهنگی روش رعایت شده است واین حکایت از آن دارد که دقت فراوانی در تطبیق همآهنگ روش و اسلوب موسوعه در تمام برنامه هایش به کار گرفته شده است .
ویژگی دهم. مطالب و معلومات موسوعه از ترتیب و نظم خاصی برخوردارند. به این معنا که در قالب منطقی و به شکل نادری که در کتابت بحث های فقهی و حتی تخصصی بی سابقه می باشد، عرضه شده اند.
به عنوان نمونه در اوایل بحث «آنیة» مشاهده می شود که مطالب و مباحث به صورت منطقی تقسیم شده و مبانی هر تقسیم هم بیان گردیده و چنین آمده است :
تقع الآنیة موردا لأحکام فقهیة عدیدة یمکن تقسیمها تارة من حیث الموضوع إلی ما یتعلّق بالآنیة من حیث المادة أی بالنظر إلی ذاتها وما صنعت منه ککونها من الذهب والفضة أو المواد النفطیة أو غیر ذلک ، وإلی ما یتعلّق بالآنیة من حیث الحالات الطارئة علیها کتنجّسها أو غصبیتها ، وإلی ما یتعلّق بالآنیة من حیث هی(8) .
ویژگی یازدهم. ساختار بیان و خطاب در بحث ها به گونه ای است که هم از ظهور و وضوح عبارت و هم از پختگی و دقت در مطلب برخوردارند. جالب این که با وجود نوآوری در الفاظ، اصالت مطلب مورد غفلت قرار نگرفته و با وجود این که با زبان خاص و اصطلاحات فقهی سخن گفته، از بیان عرفی هم فاصله نگرفته است.
ویژگی دوازدهم. موسوعه توانسته است بین مطالب گذشتگان و مسائل عصر حاضر به شکل تخصصی پیوند و ارتباط برقرار سازد، به این صورت که در هر ادعائی سعی شده که هم به آثار نصوص فقهاء گذشته استناد شود و هم مطالب بیرون آمده از این نصوص به شکل علمی و نوین ارائه گردد، به طوری که منعکس کننده سلامت ذوق و فکری است که موسوعه در برنامه هایش بر آن تکیه دارد و حاکی از تقارن شامه فقهی با درک صحیح از زمان در بیان مطالب است.
و هم چنین موسوعه در الحاق نظریات جدید در سطح فقه و اصول به نظریات گذشتگان، به صورت توانمند عمل نموده و کوشش کرده که خواننده را به سوی نظرات بهتر هدایت کند.
نمونه ای از این ویژگی را می توان در عنوان «آدمی» جست و جو کرد که مشتمل بر اشارات ونکات ظریفی است که توجه خواننده را برمی انگیزاند.
ویژگی سیزدهم. موسوعه در هر موضوع، رساله و نمونه ای را تقدیم حوزه های علمی کرده است و از جنبه های گوناگون به مطالب هر عنوان به صورت وسیع و بطور عمیق و دقیق پرداخته است و سزاوار آن است که مطالبش با دقت و کنجکاوی مورد بررسی قرار گیرد تا امتیازات آن نسبت به سایر کارهای مشابه آشکار شود.
و اما در این جهت، بحث های جلد اول از عظمت این کار سنگین و پر ارزش و نقشی که می تواند در مرجعیت علمی ایفا کند، پرده بر می دارد.
شایسته است به این نکته نیز اشاره شود که با تمام این خصوصیات ممتاز، تدوین جلد اول موسوعه در مدت کوتاهی به پایان رسیده است.
در پایان توفیق دست اندر کاران این مجموعه عظیم را در جهت ادامه و تکمیل آن از خداوند متعال خواستاریم.
پی نوشت ها:
1. موسوعة الفقه الاسلامی، ج 1، ص 350 361.
2. همان، ص 331 338.
3. همان، ص 283 284 .
4. همان، ص 284 .
5. همان، ص 303 .
6. همان، ص 356 359 .
7. همان، ص 299 303 .
8. همان، ص 328 .