وقعه الطف
لابی مخنف لوط بن یحیی الازدی , تحقیق : یوسفی غروی , قم ,انتشارات اسلامی .
لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی , معروف به ابی مخنف , (متوفی 175 هجری ),از مورخان نامی اسلام و مورد وثوق علمای دین واز صحابه امام صادق[ ع] بوده است . وی , تالیفات بسیاری دارد,اما هیچ یک از تالیفات وی تاکنون به دست نیامده است .
از جمله وی , کتابی است به نام[ متقل الحسین] که در موضوع قیام و شهادت امام حسین[ ع] است .
این کتاب , مثل دیگر تالیفات ابن مخنف در دست نیست ,اما در نزد مورخین قدیم ,از جمله جریر طبری , متوفای 1310 هجری قمری بوده است و طبری بیشتر مطالب مربوط به قیام امام حسین[ ع] راازاین کتاب نقل می کند.
اخیرا, آنچه را که طبری از مقتل الحسین ابی مخنف نقل کرده است , جناب آقای یوسفی غروی استخراج و با پاورقیهای مفید عرضه کرده اند. مصحح محترم , منقولات طبری را با آنچه مفید درارشاد آورده و همچنین با تذکره مقایسه کرده است .
توضیح درباره شخصیتها, تبیین لغات دشوار, بسط حوادث و...از کارهای مفید و کارسازی است که مصحح محترم ,انجام داده اند.
ولی این , همه مقتل ابی مخنف نیست , بلکه فقط آن بخشی است که طبری از آن نقل کرده است .
این مقتل ابی مخنف که در نزد طبری بوده است ,از قدیمی ترین ومعتبرترین منابع تاریخی در موضوع قیام امام حسین[ ع] به شمار می رود و از منابع اصلی علمای تاریخ بوده و هست . کتاب دیگری به نام[ مقتل ابی مخنف] مشهور و در دسترس است و با چاپهای گوناگونی , در بمبئی , بغداد نجف وایران منتشر شده و همراه جلد دهم بحار نیز چاپ شده است (در زمان ناصرالدین شاه , درسال 1286) نه مولفش معلوم است و نه تاریخ تالیفش . آنچه مسلم است ,این است که :این کتاب ,از لوط بن یحیی , معروف به ابی مخنف , مورخ مشهور و معتبر نیمه اول قرن دهم هجری , نیست زیرا بین مطالب این کتاب و آنچه طبری ازابومخنف , نقل کرده است , تفاوت بسیار وجود دارد و علاوه براین ,اباطیلی دارد که آن را ازاعتبار ساقط می کند.
مرحوم حاجی نوری درباره مقتل ابی مخنف تقلبی واصلی می نویسد:
ابومخنف , لوط بن یحیی ,از بزرگان محدثین و معتمداز باب سیر و تواریخ استت . و مقتل او در قدیم از آن و سایر مولفاتش معلوم می شود. لکن افسوس که اصل مقتل بی عیب او در دست نیست واین مقتل موجود, که به او نسبت می دهند, مشتمل است بر بعضی مطالب منکره مخالف اصول مذهب والبته آن رااعادی و جهال , به جهت پاره ای اغراض فاسده , در کتاب داخل کرده اند وازاین جهت ,از حداعتبار واعتمادافتاده , بر منفردات او, هیچ وثوقی نیست ... به هر حال , دراین اعصار, برای آن مقتل , نسخ مختلفه , به زیاده و نقصان , دیده شده ... (لولو و مرجان 150 -156)
مرحوم محدث قمی می نویسد:
[لوط بن یحیی ,ابومخنف , متوفای 175 هجری , مورخ معتبری است و کتاب [مقتل الحسین] او نیز معتبر و مورداعتماد علما می باشد. ولی این مقتلی که در دست است و به ابی مخنف , نسبت داده می شود, نه از آن ابومخنف مورداعتماداست و نه از مورخ قابل اعتماد دیگری]. (نفس المهموم ,.5)
و نیز می نویسد:
[آنچه فقط دراین مقتل منسوب به ابی مخنف آمده و در منابع دیگر نیامده , قابل اعتماد نیست]. ( الکنی والالقاب , ج 1.152)
علامه سیدشرف الدین , درباره مقتل منسوب به ابی مخنف می نویسد:
[ این کتاب مقتل الحسین , که دست بدست می گردد و منسوب به ابی مخنف است , مشتمل بر داستانهایی است که ابومخنف , هرگزاز آنها آگاه نبوده واین داستانها را به دروغ به ابی مخنف نسبت داده اند]. (مولفوا الشیعه فی صدرالاسلام , .42)
اخبارالطوال
ابوحنیفه احمدبن داود بن نند دینوری .
دینوری متوفی (281ه.ق یا282 یا 290 ه.ق )از دانشمندان بزرگ و در نحو و لغت وادب و هندسه و حساب و نجوم و روایت ,استاد بوده است . و دراخبار,او رااز ثقاه شمرده اند. برخی از ناقدان سخن ,او وجاحظ و ابوزید بلخی را در بلاغت , بی نظیر دانسته اند.
از مهمترین آثار وی : کتاب الشعر والشعراء, کتاب الفصاحه , کتاب النبات , تاب اخبارالطول و کتاب الوصایاست .
وی , در علوم ریاضی نیز, تالیفاتی داشته است .
اخبارالطوال , در سه بخش عمده تنظیم شده است :
1. دراین بخش , آدم ,ادریس , نوح , هود,ابراهیم ,اسماعیل , بنی اسرائیل , پادشاهی داوود و سلیمان تا ظهور عیسی[ ع] مورد بحث قرار می گیرد.
2.این بخش شامل مطالبی در مورد سرگذشت پادشاهان ایران و روم و یمن است .
3.این بخش , که درباره تاریخ اسلام است , با پیکارهای اعراب و ایرانیان در خلافت عمر شروع و در سال 227 هجری یعنی , پایان خلافت معتصم , ختم می شود.
دینوری ,از سیره و مغازی رسول خدا[ ص] سخنی به میان نمی آورد. علت این مساله شاید دراین باشد که : حق مطلب را دراین زمینه ,ابن اسحاق و واقدی پیش ازاوابن سعد معاصر وی به خوبی ادا کرده اند و ایشان نیازی به تکراراین وقایع ندیده است .
مطالبی که در بخش تاریخ اسلام , نگاشته , بدین شرح است :
جنگهای اعراب وایرانیان تا سقوط ایران .
دوره خلافت دوازده ساله عثمان .
دوران خلافت حضرت امیر[ ع] .
دوران حکمرانی معاویه و یزید.
واقعه خونین کربلا و شهادت امام حسین[ ع] .
حکومت مروانیان .
داستان مختار.
قیام خراسانیان , بویژه ابومسلم خراسانی .
و...
اخبارالطوال , یکی از متو کهن و باارزش تاریخ اسلام واز جمله , عاشورای حسینی است .
کتاب اخبارالطوال , به اهتمام آقای عبدالمنعم عامر در 1960 میلادی در موسسه احیاء کتب العربیه عیسی البابی الحلبی چاپ شده است .
اخبارالطوال , برای اولین بار, به وسیله صادق نشات ترجمه و در آذرماه 1364 در یکهزار و یکصد نسخه , در سلسله انتشارات بنیاد فرهنگ منتشر شده است .
اما به خاطر کاستیهایی که در ترجمه آقای صادق نشات وجود داشته , آقای دکتر محمود مهدوی دامغانی , به ترجمه آن همت گماشته است . برخی ازامتیازهای ترجمه جناب آقای مهدوی , بدین شرح است .
1. عموم پاورقیهای آقای عبدالمنعم عامر ترجمه و در پاورقی صفحات ثبت شده است .
2. منابع اعلام شخصی و جغرافیایی با ذکر صفحه و چاپ مشخص شده است .
3. در مورد راویان واشخاصی که ازایشان نقل مطلب شده و همچنین شاعران , توضیحات سودمندی ارائه شده است .
4. در مورد آیات اگر توضیحی لازم بوده است , با مراجعه به تفاسیر, تذکر داده شده است .
5. در مورد نامه های امیرالمومنین[ ع] و کلمات آن حضرت , بااستفاده از کتابهایی چون :اساتید نهج البلاغه والکاشف محل آن در چاپهای مختلف نهج البلاغه , پیدا و ثبت شده است .
6.اگر مطلبی درباره ائمه بزرگوار شیعه , علیهم السلام , در متن کتاب آمده که منطبق با حقیقت نبوده با مراجعه به کتابهای دیگر, چون : تاریخ یعقوبی ,ارشاد مفید واعلام الوری طبرسی توضیح داده شده است .
این ترجمه , توسط انتشارات نی , تاکنون چند بار چاپ و منتشر شده است .
انساب الاشراف
احمد بن یحیی بن جابرالبلاذری , چاپ بیروت , تحقیق و تعلیق محمدباقر محمودی .
بلاذری (متوفی 279 و به قولی 302 ه.ق )اهل بغداد و یک چند ندیم متوکل عباسی بوده است و به زبان فارسی آشنایی داشته و به قولی ایرانی بوده است . به اخبار وانساب عرب احاطه کامل داشته است .ابن ندیم درباره وی می نویسد:
[از مردم بغداد و جدش جابر, نزد خصیب , فرمانروای مصر, کتابت می کرد.
بلاذری , شاعر و راویه بود و دراواخر عمراختلال مشاعر پیدا کرد و در تیمارستان او را می بستند و در همانجا درگذشت .
این کتابهاازاوست : کتاب البلدان الصغیر, کتاب البلدان الکبیر (ناتمام ) کتاب الاخبار والانساب , کتاب عهداردشیر, که به شعر ترجمه کرده زیرا یکی از مترجمان فارسی به عربی بود].
کتاب مورد بحث ,از آثارارزشمند بلاذری و جزء منابع اولیه تاریخ است .
بلاذری , بحث را دراین کتاب , با سیره رسول اکرم[ ص] و سیره صحابه آغاز کرده و پس از آن ,انساب علویان و عباسیان را شرح داده است .
بلاذری , سعی کرده که دراین کتاب , علم انساب را تدوین کند.
آقای محمود که تحقیق و تصحیح این کتاب را به عهده داشته است درباره آن می گوید:
کتاب انساب الاشراف بلاذری ...از کتب تاریخی قدیمی است و صاحبش هم بسیار معروف و مشهوراست . حدود 30 سال قبل از طبری از دنیا رفته است .
این کتاب , مطالب ارزنده بسیار دارد که تماما دارای سنداست .از اسلوب زیبایی هم برخورداراست . مولف آن هم شخص باانصافی بوده و هر چه را که روات برایش نقل کرده اند, بدون پرده پوشی , ذکر کرده و مطالب را بدون این که لحن گزنده ای داشته باشد,ارائه نموده است : (کیهان فرهنگی , سال سوم شماره 9)
جلد سوم این کتاب ,از صفحه 142, تا228, به زندگی امام حسین[ ع] و حماسه کربلااختصاص دارد.
تاریخ الامم والملوک
ابی جعفر محمد بن جریر طبری .
امام محمد بن جریر طبری ,از مردم آمل مازندران بود و به سال 224 هجری تولد یافت . وی مدتها در بغداد و ری و بصره و واسط, نزد دانشمندان زمان , به کسب دانش پرداخت . و در سال 253 ( ه.ق ) به مصر و شام سفر کرد و علم حدیث , تفسیر و فقه بیاموخت . و به سال 290 ( ه.ق ) به آمل , زادگاه خویش , بازگشت . لیکن دگرباره به بغداد شتافت و در همانجا به سال 310 ( ه.ق ) درگذشت .
او راست : تفسیر کبیر, مشهور به تفسیر طبری و کتاب الامم والملوک , معروف به تاریخ طبری .
این کتاب راابوعلی محمد بلعمی , وزیر نامی سامانیان , به امر منصور بن نوح سامانی , در سال 352( ه.ق ) ترجمه و تلخیص کرده . ترجمه بلعمی ازاستاداصیل نشر فارسی در قرن چهارم هجری است . بلعمی درباره تاریخ طبری می نویسد:
[چون اندر وی نگاه کردم و به دیدم اندروی علمهای بسیار و حجتها و آیتهای قرآن و شعرهای نیکو, واندر وی فایدت دیدم بسیار, پس رنج بردم و جهد و ستم بر خویشتن نهادم واین را به پارسی برگردانیدم].
طبری , تاریخش را به شیوه محدثان , نگاشته است .
در واقع غرض وی , جمع آوری جمع اطلاعات مسلمانان در باب تاریخ بوده است ,ازاین روی , در صحت و سقم ماخذ روایات تعمقی نکرده و هماره عین روایت را بدون نقد وانتخاب , نقل کرده است .
این روش , سبب گردیده است که : طبری هرگاه به راوی مغرض تکیه می کند, ازانصاف علمی و تحقیقی دور می شود و هرگاه بر منابع مطمئن چنگ می زند, در مسیر صواب قرار می گیرد.
در قضیه امام حسین[ ع] و قیام تاریخی آن حضرت ,از جمله منابعی که دراختیار طبری بوده ,[ مقتل الحسین] ابی مخنف است و در جای جای این حرکت پرشکوه ,ازاین کتاب هره برده ازاین روی ,این بخش از تاریخ طبری (ج 4) در زمره منابع معتبر قیام عاشورا قرار گرفته است .
مقاتل الطالبیین
قاضی ابوالفرج علی بن الحسین بن محمد بن احمد بن الهیثم بن عبدالرحمن بن مروان بن عبدالله بن مروان بن محمد بن مروان بن الحکم بن ابی العاص بن امیه بن عبد شمس بن عبد مناف اموی قرشی , ملقب به کاتب مشهور به اصفهانی ,ازاعقاب مروان بن محمد, ملقب به[ حمار], آخرین خلیفه اموی , بود.
خاندان او که به دانش و شرف نامبردار بودند,از دیرباز دراصفهان به سر می بردند.
ابوالفرج , به سال 284 هجری قمری , دراصفهان , متولد شد. وی بعداز تحصیلات مقدماتی در اصفهان , که آن زمان مجمع اهل ادب و حدیث بود, برای ادامه تحصیل رهسپار بغداد گشت .
ابوالفرج , بااین که از تبارامویان بود, مانند بسیاری از آزاد فکران عصر خویش , به مذهب تشیع اعتقاد داشت . در کتابهای خود, شعارهای شیعه را آشکار می کرد. کتاب او :[مقاتل الطالبیین] قدیمی ترین و معتبرترین کتاب در شرح وقایع طف و حوادث عشاورا و سایر مقاتل اولادابوطالب است .افزون براین , در کتاب [ الاغانی] , همه جا, نام امامان شیعه را با سلام و صلوات می برد واز ذکر مثالب نیاکان خود, بنی امیه , خودداری نمی کند.
ابن شاکر در عیون التواریخ گوید :[ابوالفرج شیعی بود و تشیع خویش را آشکار می نمود].
ابن اثیر در کتاب الکامل گوید :[ ابوالفرج , شیعی بود واین موجب تعجب است].
ذهبی گوید:[ شگفت است , بااین که ابوالفرج از بنی امیه است , مذهب تشیع دارد].
ابوالفرج , حدود هفتاد و دو سال عمر کرد و سراسر عمر با برکت خود را صرف خدمت به علم وادب نمود.
وی در سالهای آخر عمر, به بیماری فالج واختلال حواس دچار گردید و مطالب را در هم می آمیخت . عاقبت روز چهاردهم ذیحجه , سال 356 هجری , در بغداد, بدرود زندگی گفت .
(کتاب الاغانی , قسمت اول از کتاب اول , ترجمه دکتر محمدحسین مشایخ فریدنی , مقدمه مترجم )
ابوالفرج , تالیفات بسیاری داشته است , ولی فقط کتاب[ الاغانی] و [کتاب مقاتل الطالبین] و کتاب[ ادب الغرباء] به چاپ رسیده واز دیگر کتب اواطلاعی در دست نیست .
ابوالفرج , کتاب[ مقاتل الطالبیین] را به سال 313ه.ق در شرح احوال و شهادت اولادابی طالب ,از جعفر بن ابی طالب تا هفتاد نفری که در عهد مقتدر (320295ه.ق ) در زندان او درگذشتند, تالیف کرده است .
این کتاب ,از ماخذ مهم تاریخ خاندان علی[ ع] و واقعه طف است که به سال 1307 در تهران , 1353 در نجف و در سال 1949 در قاهره چاپ شده است .
مولف درباره کتاب و شیوه گزارشی خود, می نویسد:
[ما دراین کتاب , به خواست خدای متعال , قسمتی ازاحوال آن دسته از فرزندان ابوطالب را بیان می داریم که از زمان رسول خدا[ص] تا به امروز, که ما به تدوین این کتاب دست زده ایم , یعنی : ماه جمادی الاولی سیصد و سیزده هجری به قتل رسیده اند, چه آنان که به وسیله زهر مسموم گشته و چه آنانی که از ترس سلطان وقت ,از وطن آواره گشته و در همان آوارگی از دنیا رفته اند و یااگر گرفتار چنگال دشمنان شده و به زندان افتاده اند و در همان زندان بدرود زندگی گفته اند...
ما, دراین کتاب , حداکثراختصار را مراعات کردیم و تا آنجا که مقدور بودازاطاله سخن تکرار مطالب خودداری نمودیم].
دراین کتاب , نامها به ترتیب تاریخ وفات آمده است و در تقدیم و تاخر, شخصیت و فضل ملاک نبوده است . مولف ,اشعار فراوانی در رثاء و یا مدح اعلام نقل کرده واگر خود آنان شعری سروده اند,اشعاری نیزاز ایشان آورده است . چون خودم مولف از نقادان شعر واز بزرگان شعراء و اهل ادب بوده است , روی علاقه ای که به شعر وادبیات داشته در بسیاری از موارد,اختصار رعایت نکرده و گاهی متجاوزاز صد بیت در رثاء یا مدح کسی نقل کرده است .
دراین کتاب , نام 216 تن , کشته شدگان از فرزندان ابوطالب , آمده است جعفر بن ابی طالب , که نخستین شهیداز فرزندان ابی طالب است , در آغاز و پس از آن , دیگر شهدا, به ترتیب آمده است .
متن عربی این کتاب , که اکنون در دسترس است , پیراسته از کاستیها و اشتباهات نیست ازاین روی ,استاد محقق , جناب آقای سیدهاشم رسولی محلاتی و علی اکبر غفاری به دقت دست به تصحیح و ترجمه آن زده اند. روی این اساس , ترجمه این کتاب , (که براساس متن تصحیح شده انجام گرفته ),از متن عربی آن صحیح تر و بهتراست .
دراین ترجمه , تعلیقهای سودمندی در پاورقیها آمده است .البته اسناد طولانی به جز راوی اول و آخر حذف شده اند.
ترجمه این کتاب به نام: [ سرگذشت کشته شدگان از فرزندان ابوطالب] در 691 صفحه با قطع وزیری به چاپ رسیده است .
مترجمان در مقدمه نگاشته اند:
بنابر تحقیق ,ابوالفرج , زیدی مذهب بوده است .
می توان گفت : هدف اصلی وی , ذکر تاریخ ائمه و بزرگان زیدیه است و گویا کتاب را به عنوان طرفداری از مذهبش , تالیف کرده است زیرا دیده می شود که گاهی در تمجید و تعظیم و مدح بزرگان زیدیده مبالغه نموده و پاره ای از آنان را برامام صادق[ ع] و موسسی بن جعفر[ ع] برتری داده واین کار با عقیده امامیه سازگار نیست .
الارشاد
محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی .
محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام ,ابوعبدالله , ملقب به شیخ مفید و معروف به ابن المعلم , به سال 339 ( ه.ق ) در واسط و یا عبکرا (واسط شهرکی است بین بغداد و سامراء و سه یا چهار فرسخی بغداد. عبکراهم 413در همین مسیر واقع است , ده فرسخی بغداد). متولد شده است و به سال ه.ق . دو یا سه شب مانده به آخر ماه رمضان , بدرود حیات گفت .
درباره شخصیت برجسته شیخ مفید[ ره] علمای سنی و شیعه سخنانی دارند که به برخی از آنهااشاره می کنیم :
ابن ندیم:
[ ابوعبدالله ... که هم اکنون , به متکلمان شیعه ریاست دارد و در صنعت کلام , به روش مذهب شیعه , بر همه مقدم است . وی , دارای دقت نظر و افکار صائبی است . من او را دیده و بسیار دانشمند یافتم].
[دانشمند بزرگ رافضه (شیعه )ابوعبدالله بن معلم , صاحب تصانیف بدیع است که دویست کتاب می باشد.او به خاطر عضدالدوله , قدرتی برزگ داشت . هشتاد هزار رافضی (شیعه ) جنازه او را تشییع کردند].
همو می نویسد:
مفید, بسیار پارسا و فروتن و پاسدار علم بود.
گروهی از دانشمندان از محضرش برخاستند و در بزرگداشت مکتب تشیع جایگاه عالی یافت , تا جائی که گفته اند: او, بر هر دانشمند بلندقدری منت دارد
شیخ طوسی ،در فهرست می نویسد:
[ ابوعبدالله مفید, معروف به ابن معلم ,از متکلمان طائفه امامیه است . در زمان او, ریاست علمی و دینی شیعه به وی منتهی گشت .
در علم کلام و فقه , بر هرکس مقدم , فکرش عالی , ذهنش دقیق و عالمی حاضر جواب بود. نزدیک به دویست جلد کتاب , بزرگ و کوچک , دارد].
شیخ مفید, در کلیه فنون و علوم اسلامی , تالیف و تصنیف دارد.
از جمله تالیفات اوست : مقنعه در فقه , کتاب ارکان در فقه , کتاب ایضاح درامامت , کتاب افصاح درامامت و کتاب ارشاد.
ارشاد, یکی از آثار پرارزش شیخ مفید و قدیمی ترین ماخذ مستقل در شرح حال امامان شیعه است .
از آنجا که شیخ مفیداز برجسته ترین علمای شیعه است و تبحری عمیق در فقه و کلام و روایت دارد, این اثر تاریخی وی از جایگاه بلندی برخورداراست .ارشاد, برای مورخان , تاریخی دقیق و بی پیرایه و برای جستجوگران و محققان عقاید, سرچشمه ای است زلال .
شیخ مفید پس از ذکراحوال امیرالمومنین واحوال امام حسن[ ع] , دلائل امامت آن حضرت , داستان فوت معاویه ارسال نامه از طرف کوفیان به آن حضرت و پاسخ وی , خروج از مدینه و آمدن به مکه , آمدن عبیدالله بن زیاد به کوفه ،کشته شدن هانی و مسلم، حرکت ,امام از مکه به سوی عراق , گرفتاری قیس بن مسهر صیداوی , رسیدن خبر شهادت مسلم بن عقیل به امام و سپس ماجراهای روز تاسوعا و عاشورا.
دراین کتاب , به استثنای بخشهای مربوط به زندگی حضرت امیر[ ع] , مفصل ترین بخش , به احوال سیدالشهداءاختصاص دارد.
ارشاد مفید,از ماخذ مهم و معتبر حماسه حسینی است .
روضه الواعظین و بصیره المتعظین
ابوجعفر محمد بن حسن فتال نیشابوری
فتال نیشابوری ,از مفسران و متکلمان و واعظان نام آور شیعه در قرن پنجم و دهه اول قرن ششم هجری است .
بنی عباس , باشعار: [الرضا من آل محمد] بر سرزمین پهناوراسلامی چیره شدند. چندی نگذشت که با کشتار آل علی(ع) نقاب از چهره کریه آنان برگرفته شد. دامنه ظلم و ستم تا بدانجا گسترش یافت که مردمان به ستوه آمده می گفتند:
[یا لیت جور بنی مروان عادلنا]
آزاد مردی چون فتال نیشابوری , در چنین دورانی می زیست .اواز شیفتگان خاندان عصمت و طهارت بود و درفضیلت آنان می گفت و می نوشت , بدین سبب به دست برادرزاده نظام الملک در سال 508 هجری به شهادت رسید. یادش گرامی و راهش پر رهرو باد.
وی ,از مشایخ ابن شهرب وابن داووداست .
بیشتر شرح حال نگاران , دو کتاب : [ التنوبر فی معانی التفسیر] و [روضه الواعظین] را برای وی ثبت کرده اند. ولی ابن شهر آشوب در مناقب و محدث قمی در فوائدالرضویه کتاب دیگری به نام[ مونس الحزین] رااز مولفات فتال می دانند.
کتاب [التنویر فی معانی التفسیر] از تفاسیر معروف شیعه در قرن ششم بوده , ولی اکنون متاسفانه ازاین تفسیر نشانی در دست نیست .
روضه الواعظین , که مورد بحث این مقال بحارالانواراست , با علامت اختصاری : [ ضه] .
این کتاب , که یکی از متون تاریخی شرح حال چهارده معصوم است , در نود و شش مجلس , تنظیم شده است :
سه مجلس اول : درباره ماهیت عقل و فضل آن و معرفت خداوند.
مجلس چهارم تا ششم : نبوت .
مجلس هفتم تا یازدهم : درباره حضرت امیر[ ع] .
مجلس دوازدهم :ایمان ابوطالب و شرح حال فاطمه بنت اسد.
مجلس سیزدهم تا شانزدهم : شرح حال و مناقب حضرت زهرا ( ع ) :
مجلس هفدهم تا سی و یکم : شرح حال و مناقب ائمه اطهار[ ع] .
در مجالس دیگر: فروع دین واموراخلاقی .
متن عربی کتاب روضه الواعظین , تاکنون چندبار در قم و نجف به چاپ رسیده است . و در سال 1366 ه.ش . با ترجمه و تحقیق دکتر محمود دامغانی توسط انتشارات نی , چاپ و منتشر شده است .
از ویژگیهای ترجمه آقای دکتر دامغانی :
1. معرفی منابع اخبار, با ذکر صفحه و جلد.
2. معرفی اعلام تاریخی و سرایندگان اشعار و برخی از راویان واعلام جغرافیایی .
3. معرفی منابعی از آثاراهل سنت , در مورد مناقب و فضائل حضرت امیر و حضرت زهرا و حسنین , علیهم السلام .
کتاب روضه الواعظین ,از هنگام تالیف , مورد توجه عالمان قرار گرفته است و به گفتار فتال ,استناد شده واو را ثقه و مورداعتماد دانسته اند.
مقتل الحسین
الحافظ ابوالموید وابومحمد موفق بن احمد بن ابی سعیداسحاق ابن المویدالمکی الحنفی ,المعروف به اخطب خوارزم , (م 568ه.ق ) دو جزء در یک مجلد, تحقیق و تعلیق محمدالسماوی , قم .
علامه امینی درباره اخطب خوارزم می نویسد:
[کان فقیها عزیزالعلم , حافظ اطایل الشهره , محدثا کثیرالطرف , خطیبا طایرالصیت , متمکنا فی العربیه , خبیرا علی السیره والتاریخ , ادیبا شاعرا, له خطب و شعر مدون] .
از تالیفات او:
[کتاب مقتل الامام السبطالشهید, سلام الله علیه , پیرویه عنه جمال الدین ابن معین کما فی الاجازات . رتبه علی خمسه عشر فصلا فی المجلدین والیک فهرست فصوله :
1. فی ذکر شی من فضائل النبی[ ص] .
2.فی فضایل ام المؤمنین خدیجه بنت خویلد
3. فی فضائل فاطمه بنت اسد,ام امیرالمومنین[ ع] .
4. نماذج من فضائل امیرالمومنینی و ذریته الطاهره صلوات الله علیهم .
5. فی فضائل الصدیقه فاطمه بنت النبی[ ص] .
6. فی فصائل الحسن و والحسین الصلاه والسلام .
7. فی فصائل الحسین خاصه .
8. فی اخبارالنبی[ ص] عن الحسین واحواله .
9. فی ماجری بینه و بین الولید و مروان حال حیاه معاویه و بعد وفاته .
10. فی احواله مده مقامه بمکه و بیان ماورد علیه من کتب اهل الکوفه وارساله مسلم بن عقیل الی الکوفه و مقتله بها.
11. فی خروجه من مکه الی العراق و ماجری علیه فی طریقه و نزوله بالطف و مقتله بها.
12. فی عقوبه قاتله وخاذله صلی الله علیه و لعن قاتله .
13. فی ذکرالمصیبه به و مرثیه[ ع] .
14. فی ذکر زیاره تربته .
15. فی انتقام مختار بن ابی عبیدالثقفی من قاتلیه و خاذلیه]. ( الغدیر ج 4.398 و 402 و 403)
ناگفته نماند که : مقتل الحسین خوارزمی از حیث ارزش واعتبار و مندرجات , همه جا مورد قبول نیست ازاین روی براهل منبراست که با دقت در محتویات آن بنگرند و مطالب صحیح و مستند آن رااخذ و مطالب ناصحیح آن را دفاع کنند.
الکامل فی التاریخ
الشیخ العلامه عزالدین ابی الحسین علی بن ابی الکرم محمد بن عبدالکریم بن عبدالواحدالشیبانی ,المعروف با بن الاثیر.
ان اثیر(م 630555) و موصل و شام و بغدادازاساتید مختلف , دانش فرا گرفته و سپس درموصل , رحل اقامت افکند.او راست : کامل در تاریخ ,اسدالغابه فی معرفه الصاحبه واللباب فی تلخیص الانساب .
وی , در کتاب الکامل فی التاریخ خویش , حوادث مهم را تا سنه 28, شرح داده است .
مولف ضمن تلخیص و تهذیب کتاب طبری , آن را کامل کرده و حوادث را تا عصر حیات خویش , دنبال نموده است .
وی با دقت نظری که در بین مورخین آن روزگاران , به کلی بی نظیر بوده است , به تدوین و مقایسه روایت و ضبط و نقل اطلاعات اهتمام کرده است . و در مواردی که راجع به یک واقعه , دو روایت مختلف وجود داشته است که ترجیح یکی بر دیگری مشکل می نموده است به نقل هر دو روایت , پرداخته است .
به هر حال , حتی درباره حوادث و وقایع قرون نخستین اسلام , که ماخذ عمده او طبری است , دقت نظراو چندان است که کتابش , متضمن نکات و ملاحظات تازه به نظر می آمد.
کتاب الکامل , دراروپا, به اهتمام تورنبرگ , با فهارس کامل طبع شده است . در مصر نیز, مکرر,انتشار یافته است .
این کتاب , متضمن نقل وقایع و حوادث خشک و خالی نیست , و نویسنده در موارد مقتضی ,اطلاعات مفیدی هم در باب احوال اجتماعی و عقاید و رسوم و حتی آثارادبی به دست داده است . در بسیاری موارد, ماخذ عمده روایات او در دست نیست ,اما ملاحظه آنچه ,از آن جمله باقی است , نشان می دهد که ابن اثیر, در نقل و در نقد ماخذ خویش قریحه نقادی و نظر دقتت به کار می بسته است ,ازاین روی , غالبا, حتی در مواردی هم که ماخذاو معلوم نیست بدرستی می توان بر رویات اواعتماد کرد. (تاریخ ایران بعدازاسلام , دکتر عبدالحسین زرین کوب , 2827
( این کتاب , در ضمن حوادث 60 60, واقعه کربلا را شرح می دهدازاین روی , یکی از ماخذ مهم تاریخ عاشورااست .
اللهوف علی قتلی الطفوف
سیدرضی الدین بن موسی بن جعفر علوی حسنی .
وی اشهر مردان این خاندان و در دانش و پارسایی سرآمد دوران بود.
سید را باابن علقمی وزیر, صحبت و دوستی بوده است . پانزده سال در بغداداقامت داشته , آنگاه به حله و پس از آن , به نجف رفته و هنگام تسلط مغول به بغداد بازشگته و در آنجا تا آخر عمر(دوشنبه 5ذیعقده 665)اقامت داشته است واز طرف هولاکو, سه سال و یازده ماه , منصب نقابت علویان به وی مغرض بوده است .او را کتب بسیار درادعیه و غیر آن هست .از جمله : کتاب اللهوف علی قتلی الطفوف ,الاقبال بصالح الاعال , جمال الاسبوع بکمال العقل المشروع , غیاث سلطان الوری لسکان الثری , مهج الدعوات , کتاب الامان ,البهجه لثمره المحجه , کتاب الطرائف فی مذهب الطوائف و کتاب زهره الربیع فی ادعیه الاسابیع .
سید, در کتاب لهوف , حرکت کاروان امام رااز مدینه تا کربلاء و قضایای حزن انگیز آن سرزمین و سپس اسارت فرزندان آل طه , مسائل و مصائبی که بر آنان گذشت تا برگشت آن کاروان غم , به مدینه , به گونه مختصر و ساده برای زائران عاشق کوی حسین[ ع] ترسیم کرده است .
از آنجا که این کتاب از تالیفات دوره نوجوانی سیداست , دارای کاستیهایی است که دقت و تامل فراوانی را می طلبد.
مرحوم محدث نوری درباره این کتاب می نویسد:
...سید معظم مذکور جلیل القدر عظیم الشان , صاحب کرامات باهره و مناقب فاخره است , در نزد کافه علمای . و مولفات و تصانیفش , مقبول و مطبوع اساتید وارباب فن ولکن مخفی نیست و بر متدبر منصف که مولفات بزرگان دین , چه در مطالبی که محتاج به فکر صاحب و نظر ثاقب است و چه دراموری که متوقف بر طول باع و تثبت واطلاع است , در امتداد عمرشان , همه بر یک تیره و نسق بناشد.
کتابی که دراوائل تحصیل و سن شاب نویسنده , دراتقان و ضبط و جامعیت , غالبا, مشابهتی با آنچه درایام تکمیل واواخر عمر تالیف نمایند, ندارد.
اگر چه در ذهن , چنان می آید که هرکتابی به هر عالم نسبت دهند, در زمان جلالت و بزرگی , که به تدریح شهور و سنین به آنجا رسیده , تالیف نموده و حال آن که چنان نیست . چنانچه پوشیده نیست بر ناظر در مولفات اوایل سن ایشان و اواخر آن , واین سید جلیل , کتاب لهوف را دراوائل سن , تالیف نموده و شاهد براین دعوی دو چیز است :
اول آن که : طریقه ایشان در تمام مولفات که موجود و علمااز آنها نقل کنند, بر ذکر ماخذ نقل و سند روایت است , به قدری که میسور بود و بر آن واقف شدند. به خلاف سیره ایشان دراین کتاب و کتاب مصابح الزائر که دراین دو, ذکری از ماخذ و سند نیست و وجهی جز عدم اتقان تام در آن ایم و قلت اطلاع ندارد. واز لهوف , مختصرتر هم تالیف دارد, مثل : ( مجتنی ) و در آنجا,ابدا, نقلی بی ذکر ماخذ و مستند نکرده , پس اگر در نقل از آن کتاب ایرادی شود, منافات با بزرگی مقام و طول باع و کثرت اطلاع ایشان دراحادیث و آثار ندارد زیرا که آن درجات بعداز آن , به تدریح , پیدا شده .
دوم آن که : سید معظم مظکور, در کتاب اجازات , چون در مقام ذکر مولا ت خود برآمدند, تصریح نمودند که من , کتاب مصباح الزائر را در اوائل تکلیف نوشتم .
و دراول لهوف فرموده که : چون مصباح الزائر را نوشتم و زائراز حمل آن مستغنی است از برداشتن مزار کبیری یا صغیری , خواستم چون زائر به جهت زیارت عاشورا مشرف می شود با خود مقتلی نبرد,این مختصر را که مناسب تنگی وقت زواراست , در مقتل نوشتم که به آن کتاب منضم شود.
این کلام , صریح است در آن که[ اللهوف] به منزله متمم مصباح الزائر و دراوائل تکلیف تالیف شده واین خود, کافی است برای وضوح نبودن آن دراتقان واستحکام , مثل سایر مولا ت جلیله ایشان]. (لولوو مرجان , چاپ موسسه فراهانی ,.150, 151, 152).
این کتاب , به ترجمه جناب آقای سیداحمدفهری , به نام : ( آهی سوزان ب مزار شهیدان ) , توسط انتشارات جهان (تهران بزرجمهر) چاپ و منتشر شده است .
نفس المهموم فی مصیبه سیدنا الحسین المظلوم ( ع )
شیخ عباس قمی , تحقیق رضا استادی , قم ,انتشارات بصیرتی .
محدث قمی ( متوفی 23 ذیحجه الحرام 1359 ه.ق ), ادیبی بارع و محدثی خبیر و مطلع و در ضبط مطالب دقیق بود.
وی , فنون ادب را در مولد و موطن خود, فرا گرفت . دراین فن راه کمال را پویید, به طوری که او را فراء می خواندند.
در سال 1312 ه.ق به نجف اشرف مشرف شدند و در آنجااز محضراساتید بزرگ , چون : مرحوم سید محمدکاظم طباطبائی یزدی[ ره] و مرحوم محدث نوری[ ره] بهره گرفت .
وی , دارای تالیفات بسیاری است ,از جمله :
منتهی الامال , هدیه الاحباب ,الکنی والالقاب , فوائدالرضویه , فوائد الرجبیه , مفاتیح الجنان و نفس المهموم .
محدث بزرگوار, کتاب مورد بحث را براساس منابعی همچون :
ارشاد مفید, لهوف سید بن طاووس , تاریخ طبری , مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی و... تنظیم کرده است .
کتاب ,از تولد سرور شهیدان شروع با گزارش از قیام توابین و مختار به پایان می رسد. مولف دیدگاههای خود را تحت عنوان[ اقول] و[ منه] بیان می کند.
[نقثه المصدور فی مایتجدد به حزن یوم العاشورا] که در بردارنده مباحثی همچون : مناقب اباعبدالله[ ع] و یاران آن بزرگوار, مراثی و پند واندرزهایی در باب منبر رفتن است به کتاب حاضر,افزوده شده است .
از کتاب نفس المهموم , دو ترجمه وجود دارد:
1. ترجمه مرحوم علامه شعرانی و پاورقیها و تعلیقات سودمند و ترجمه اشعار عربی و تصحیح اغلاط.
این ترجمه , تحت عنوان : دمع السجوم , ترجمه نفس المهموم , توسط انتشارات علمیه اسلامیه چاپ و منتشر شده است .
2. ترجمه محمد باقر کمره ای , تحت عنوان : ( رموز الشهاده .
مترجم , در موارد گوناگون , برای توضیح و تحلیل مسائل , مطالب سودمندی را تحت عنوان ( رمز ) بیان کرده است .
