بحثی در ابتدای ماه های قمری

بحث اصلی آن است که هرگاه دوره طبیعی ماه جدید آغاز شده باشد، ولی ما نتوانیم آن را ببینیم یا در شهری رؤیت ماه حاصل شود، اما در شهر دیگری دیده نشود، چه باید کرد

چکیده

بحث اصلی آن است که هرگاه دوره طبیعی ماه جدید آغاز شده باشد، ولی ما نتوانیم آن را ببینیم یا در شهری رؤیت ماه حاصل شود، اما در شهر دیگری دیده نشود، چه باید کرد. اگر ندیدن ماه در شهری فقط به سبب ابری بودن هوا باشد، رؤیت ماه در شهر دیگری برای ساکنان شهر اول کافی خواهد بود. گاهی علت اختلاف رؤیت، اختلاف افق دو شهر است که باید متون دینی را بررسی کنیم. در این زمینه هم میان اهل سنت و هم شیعه اختلاف است.

عالمان شیعی معتقدند رؤیت ماه در شهر هم افق یا قریب الافق برای اثبات هلال کفایت می کند؛ اما برای شهرهای بعیدالافق مشهور، عدد کفایت است؛ اما افراد قابل توجهی از فقیهان متأخر باز آن را کافی می دانند. میان عالمان سنی، در کتاب مغنیه آمده که حنفیه، مالکیه و حنبلی ها رؤیت را هر کجای زمین کافی می دانند؛ اما شافعیه، معتقد به عدم کفایت است و قریب الافق بودن را شرط کفایت می داند.

ادلّه طرفداران کفایت رؤیت برای شهرهای بعیدالافق از این قرار است: طبق سوره قدر، شب قدر برای همه اهل زمین یکی است. احادیثی که با تعابیر گوناگون، ملاک را رؤیت گرفته اند، اطلاق آن باعث کفایت رؤیت در مورد یک منطقه دارد، و تعبیر به کفایت دیدن در شهر دیگر، شامل همه شهرها می شود.

ادلّه مخالفان از این قرار است: از تعبیر کفایت دیدن در شهری برای شهر دیگر، اطلاق استفاده نمی شود؛ بلکه انصراف عرفی به شهرهای هم افق و یا قریب الافق دارد، و نیز چگونه تعبیر شهر دیگر، شامل حتی شهری است که در دورترین نقطه زمین ما قرار دارد.

در هر حال نمی توان برهان قاطعی بر وحدت زمان هلال اقامه کرد؛ پس نمی توان فرد یا دولتی را به تعیین هلال واداشت و نباید در این مباحث از جهانیان واهمه داشته باشیم؛ بلکه باید طبق اصول و ادله خود حرکت کنیم.

یگانه راه قطعی، دستور ولیّ امر مسلمانان بر تعیین وقت هلال است که ادله شرعی کافی برای پذیرش آن وجود دارد.

کلید واژه ها: وحدت اسلامی، امت اسلامی، ماه های قمری، رؤیت هلال، اختلاف افق، اختلاف رؤیت.

ابتدا سه مطلب که در روشن شدن موضوع بحث مؤثر است، ذکر می شود:

1. ما مسأله وحدت اسلامی را از مهم ترین ویژگی های امت اسلامی می دانیم؛ یعنی همان اموری که قرآن کریم بر آن اصرار ورزیده و سنت شریف بر آن تأکید کرده است. ما هر گامی را که به شکل درست و شرعی برای تحقق این هدف اسلامی بزرگ برداشته شود، تأیید می کنیم؛ هدفی که همگان به آن تمایل دارند؛ چرا که تمام مسلمانان از این نظر در حالت واحدی قرار دارند و در صددند در مسیر تکامل، خود را به رها شدن از قید و بندهای دنیایی بکشانند و از جهت دیگر با متجاوزان و غربی بستیزند.

2. بر این نکته تأکید می کنیم بسیاری از کسانی که در جوامع اسلامی در حال حاضر بر امور مسلطند، درصدد سودجویی از مسأله تعیین ابتدای ماه های قمری و مناسبت های اسلامی هستند تا در مسیر اهداف کوچک خود، از آن استفاده کنند. این امر باید باعث آن باشد که خود را از این حاکمان کنار زنیم و این مناسبت ها را به دست افراد مستقل بسپاریم تا این مناسبت ها تحت تأثیر هواهای نفسانی قرار نگیرند و ما فقط خدا را مراقب خود قرار دهیم.

3. هر ماه با خارج شدن از جایگاه خود که میان زمین و خورشید است، آغاز می شود (همان وقتی که جهت تاریک ماه، در مقابل زمین قرار می گیرد و بدین سبب برای ساکنان زمین دیده نمی شود). ماه با خارج شدن از این محل آغاز می شود که ناحیه نصف روشن آن به شکل هلال، شروع می شود (و این حالت، شروع حرکت اقترانی نام دارد) و ماه هر قدر از زمان پنهان شدن خود فاصله گیرد، مساحت قسمتی که برای ما ظاهر شده، افزون تر می شود تا جایی که همه نصف آن به شکل «بدر» برای ما آشکار خواهد شد که زمین در این زمان میان ماه و خورشید قرار می گیرد.

در ابتدای ماه، ظهور هلال در محل غروب خورشید حاصل می شود و در این حالت مدّت اندکی در بالای افق قرار دارد و پس از آن پنهان می شود؛ به همین علت، گاهی رؤیت ماه دشوار یا غیر ممکن است؛ مانند موارد ذیل:

أ: هلال ماه بعد از غروب خورشید بالای افق غربی، در زمان کمی ظاهر، و پس از آن در زیر افق غربی پنهان شود که در این صورت ظهورش آشکار نخواهد بود و چه بسا رؤیت آن مشکل یا غیر ممکن باشد.

ب. قسمت روشن هلال در مقابل زمین قرار گیرد و پس از آن در زیر افق، قبل از غروب خورشید پنهان شود که در این هنگام، تا زمانی که خورشید پیدا است، امکان رؤیت هلال وجود ندارد.

ج. ناحیه نورانی ماه که مقابل زمین است، بسیار اندک باشد؛ به سبب آن که در ابتدای خروج از حالت پنهان شدن است که در این وقت با چشم غیر مسلح دیده نمی شود.

در تمام حالات سه گانه پیشین، در واقع دوره طبیعی ماه آغاز شده است و فقط ما نتوانسته ایم آن را نگاه کنیم؛ اما ماه شرعی با مفهومی که دارد، هنوز شروع نشده است و شروع ماه شرعی فقط بر دو امر توقف دارد:

امر اوّل. ماه از محل پنهان شده خود شروع به خارج شدن کند و قسمت روشن آن مقابل زمین قرار گیرد.

امر دوم. با چشمان عادی و غیر مسلح، منطقه روشن ماه دیده شود؛ به همین علت، گاهی ماه شرعی از ماه فلکی و طبیعی به تأخیر می افتد.

در شریعت اسلامی، معیار دیدن ماه فقط با چشم است، نه دیدن به هر شکل؛ گرچه با ابزار باشد که در این صورت وجود مانع از رؤیت هلال مانند ابر و مه ضرری به آن نخواهد رساند.

همچنین معیار، رؤیت ماه با ابزار علمی نیست. معیار فقط دیدن با چشم معمول و بدون ابزار است.

مسأله اختلاف شهرها در رؤیت ماه

گاهی هلال ماه در شهری دیده می شود؛ اما در شهر دیگری دیده نمی شود. در چنین وضعی حکم چیست؟

در پاسخ این پرسش گفته می شود که ندیدن ماه، گاهی به سبب وجود مانعی مانند ابری بودن هوا است. در این صورت، شکی نیست که رؤیت هلال در یک شهر، برای شهری که دارای آسمانی ابری است، کفایت می کند.

گاهی عدم رؤیت هلال به علت اختلاف افق است؛ چه اختلاف در طول یا عرض و یا هم طول و عرض باشد.

چون در گذشته یادآور شدیم که رؤیت ماه از نظر شرعی فقط به دو امر بستگی دارد: خروج ماه از حالت پنهان خود و امکان دیدن آن با چشم عادی، آغاز ماه به مفهوم شرعی آن، امری نسبی خواهد بود. چه ما معتقد شویم که در واقع، خارج شدن ماه از حالت پنهانی خود امری نسبی است یا امری طبیعی و واحدی است که تکرار نمی شود (چون در مفهوم محاق و حالت پنهان شدن ماه دو نظریه است). برخی می گویند: این حالت در اثر قرار گرفتن مرکز ماه بر روی خطی است که بین مرکز زمین و خورشید تصویر می شود که در این صورت، ماه از دید همه اهل زمین پنهان خواهد شد و برخی نیز معتقدند که حالت پنهان شدن (محاق) ماه بر اساس قرار گرفتن جهت تاریک ماه با منطقه ای از زمین است که امری نسبی خواهد بود.

در هر حال، نسبیت در دیدن ماه، بر آمده از امکان رؤیت ماه با چشم معمول و غیر مسلّح است؛ به همین علّت، لازم است به متون شرعی رجوع شود تا بدانیم که آیا شارع مقدّس امکان دیدن ماه را در مکانی از زمین برای مکان های دیگر در شروع ماه جدید کافی می داند یا چنین رؤیتی را برای مکان های دیگر معتبر نمی داند.

در این عرصه، اختلاف مهمی میان دانشمندان بزرگ، در بررسی متون پدید آمده است. سرّ اختلاف این بزرگان ممکن است به علت «انصراف» متون باشد که در جمله «دیدن ماه در شهر دیگری»، برخی گفته اند درست است. این تعبیر مطلق است؛ اما این اطلاق، به شهری انصراف دارد که در افق با شهری که رؤیت هلال انجام گرفته، نزدیک است.

برخی این انصراف را نپذیرفته، و گفته اند: تعبیر «شهر دیگری» شامل هر شهر دیگری می شود؛ گرچه هم افق یا قریب الافق نباشند؛ چرا که مطلق و بدون قید ذکر شده است.

دیدگاه عالمان شیعه

دانشمندان شیعه همگی بر این نکته توافق دارند که رؤیت ماه در شهری برای شهرهای قریب الافق نیز کفایت می کند؛ چون در چنین حالتی علم پیدا می شود که ندیدن ماه در شهرهای قریب الافق، به علت مانعی بوده است؛ اما درباره شهرهای دور که دارای افق های گوناگونی هستند، گفته شده که عالمان گذشته به این مسأله نپرداخته اند؛ اما رأی مشهور عالمان متأخر آن است که رؤیت هلال در شهری برای شهرهای دیگر که در افق با آن شهر مختلف است، کافی نیست و نمی توان آن را ابتدای ماه شرعی برای شهرهای دیگر برشمرد؛ البته تعدادی از عالمان و محققان شیعه به کفایت رؤیت در یک شهر برای شهرهای دیگر معتقد شده اند. این کفایت را مرحوم علامه حلی در کتاب التذکره از برخی عالمان نقل کرده، و خود با صراحت تمام در کتاب المنتهی آن را برگزیده است؛ چنان که شهید اول در کتاب الدروس، این قول را محتمل دانسته و نیز مرحوم محدث کاشانی در کتاب الوافی نیز با صراحت آن را برگزیده و روایت ذیل را در این باب ذکر کرده است:

بصری می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره هلال رمضان که در 29 شعبان آن گاه که هوا بر ما ابری می شود پرسیدم. امام پاسخ داد: روزه نگیر، مگر هلال را ببینی و اگر اهل شهر دیگری شهادت بر رؤیت آن در آن روز دادند، روزه آن روز را قضا کن. (الاستبصار، ج 2، ص 64، ح 206)

مرحوم فیض کاشانی در حاشیه ای بر این روایت می گوید: این که امام فرمود: اگر ماه را اهل شهر دیگری در آن روز دیده باشند، تو روزه آن روز را قضا کن، به علّت آن است که اگر فردی در شهری ماه را دیده باشد، در واقع حدود هزار نفر آن را دیده اند؛ چنان که گذشت و به ظاهر، فرقی نیست شهری که در آن ماه دیده شده است، به شهری که دیده نشده، نزدیک یا دور باشد؛ چون اولاً بنای تکلیف بر خود رؤیت است، نه بر امکان رؤیت و ثانیا نزدیک و دور بودن برای عموم مردم مشخص نیست و ثالثا لفظ مطلق است و تعبیر «شهر دیگر» بدون قید ذکر شده؛ پس این که میان فقیهان متأخر ما مشهور شده: شهر قریب الافق یا بعید الافق با یک دیگر فرق دارند و به دنبال این، کلام فقیهان در تفسیر دور و نزدیک بودن هم به واسطه اجتهاد با یک دیگر مختلف شده، بی اساس است (ص 20).

مرحوم شعرانی بر کلام فیض کاشانی تعلیقه ای دارد که می گوید: خود شریعت، ماه قمری را به امکان رؤیت مرتبط کرده است. حال باید توجه کنیم که آیا ماه را در هر منطقه ای به امکان رؤیت در همان منطقه ربط داده یا ماه را به همه مناطق در صورت امکان رؤیت در هر مکانی ربط داده. بر اساس آنچه ما از ادلّه شرعی می فهمیم، نزدیک تر به واقع آن است که در یک مکان که امکان رؤیت باشد، برای همه مناطق کافی است؛ پس اگر هلال در شهری رؤیت شود، در شهرهای دیگر هم ثابت می شود.

همین قول را صاحب کتاب حدائق در الحدائق تأیید کرده و نیز صاحب جواهر به آن متمایل شده؛ گر چه به اختیار این قول تصریح نکرده است و نیز نراقی در المستند و سید ابوتراب خوانساری در شرح نجاة العباد و سید حکیم در المستمسک خود به این قول متمایل شده اند. متن کتاب چنین است: با علم به متساوی بودن دو شهر در افق طولی، اشکالی در حجّیت بیّنه رؤیت هلال در یکی از دو شهر برای شهر دیگری نیست، و همین طور است اگر هلال در شهرهای شرقی رؤیت شده باشد که در این صورت، برای شهرهای غربی به طریق بهتری اثبات می شود؛ اما اگر رؤیت هلال در شهرهای غربی باشد، تمسک به اطلاق متن روایت (شهر دیگر) بعید نیست. (مگر این که علم به عدم رؤیت در شهرهای دیگر باشد که در این حالت مجال برای حکم ظاهری وجود ندارد) و ادعای انصراف لفظ و منحصر کردن آن به دو شهر که قریب الافق هستند ثابت نیست. (المستمسک، ج 8، ص 481)

آقای خویی در کتاب منهاج الصالحین همین قول را گفته؛ زیرا تصریح کرده است: و این قول [=کافی بودن رؤیت در شهری برای ثبوت هلال در شهر دیگری گرچه با اختلاف افق آن دو [قوی تر و روشن تر است. (منهاج الصالحین، ج 1، ص 274)

مرحوم سید محمد باقر صدر در الفتاوی الواضحة این قول را پسندیده است، (الفتاوی الواضحة، ص519) و مرحوم شیخ کاشف الغطاء در کتاب الفردوس الاعلی می گوید:

سؤال:آیا اگر در آسمان مانعی نباشد، بیّنه در شهر برای ثابت شدن هلال حجّت است یا حجیت ندارد؟

جواب: در این سؤال، نوعی اجمال وجود دارد؛ اما ضابطه کلی آن است که ادلّه حجّیت بیّنه مطلق است و به دور نبودن یا شک نکردن در بیّنه بعد از تحقق موضوع آن مقید نیست، مگر آن که انسان، به اشتباه بودن بیّنه یا خطا بودن آن علم یابد؛ پس فرقی نیست بیّنه ای که بر رؤیت هلال قائم شده در خود شهر یاخارج شهر باشد و دور از شهر یا نزدیک آن باشد... .

رأی دیگر، عدم کفایت است که این قول نیز طرفدارانی دارد. امام خمینی قدس سره به این قول تصریح کرده؛ آن جا که می گوید: اگر هلال در شهری ثابت شده، امّا در شهر دیگری ثابت نشده باشد، اگر هر دو شهر از نظر افق نزدیک هم یا هم افق باشند، کفایت می کند در غیر این صورت کافی نیست. (تحریر الوسیلة، ج 1، ص 297)

دیدگاه عالمان غیر شیعه

علامه مغنیه در کتاب خود (فقه در مذاهب پنجگانه) نقل کرده که حنفیه، مالکیه وحنبلی ها گفته اند: هرگاه رؤیت هلال در ناحیه ای از زمین ثابت شود، بر سایر نواحی زمین نیز ثابت می شود و در این مسأله فرقی میان دور و نزدیک و غیر آن به واسطه اختلاف افق هلال نیست. امامیه و شافعیه گفته اند: اگر اهل شهری هلال را رؤیت کنند، اما اهل شهر دیگری آن را رؤیت نکنند، اگر در افق قریب باشند، حکمشان یکی است و اگر در افق و زمان طلوع ماه اختلاف داشته باشند، هر شهری حکم خاص خود را دارد(الفقه علی المذاهب الخمسه، ص 162)؛ امّا ما دیدیم که در صورت اختلاف افق، عالمان شیعه اختلاف دارند؛ گرچه آنچه در مغنیه گفته، مشهور میان عالمان شیعه است.

امام محمد غزالی در کتاب احیاء الدین گفته است: هرگاه هلال در شهری دیده شود، اما در شهر دیگری دیده نشود و بین آن دو از نظر مسافت، کمتر از مسیر دو روز فاصله باشد، روزه بر اهل دو شهر واجب است؛ ولی اگر مسافت بیشتری باشد، هر شهری حکم خاص خود را دارد و در این صورت، وجوب روزه از شهری به شهر دیگر سرایت نمی کند. (ج 1، ص 232)

ادلّه طرفداران کفایت رؤیت هلال در شهری برای شهرهای دیگر

پیش از هر چیزی، سوره قدر را یادآور شده اند که دلالت می کند شب قدر فقط یک شب برای اهل زمین است با اختلافی که در افق های شهرهای ساکنان آن وجود دارد؛ به علّت آن که قرآن کریم در یک شب نازل شده و این شب همان شب قدر است که بر هزار ماه برتری دارد و در آن امور بر اساس حکمت الاهی تدبیر و جدا می شود (دخان (44)، 4)، و همه مناطق کره زمین را در بر می گیرد.

بعد از شاهد قرآنی پیشین، روایاتی ذکر می شود که برخی از آن ها از این قرار است:

1. گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله که فرموده است: تا رؤیت ماه روزه بگیرید و با رؤیت ماه [جدید] نیز افطار کنید (بحار الانوار، ج 55، ص 356). این روایت، خطابی کلی برای همه امّت است؛ پس هر کس در هر مکانی آن را ببیند، رؤیت او همانند رؤیت برای همه است.

2. صحیحه هشام بن حکم که از امام صادق علیه السلام نقل کرده. حضرت در مورد کسی که 29 روز را روزه گرفته بود فرمود: اگر برای این فرد بیّنه عادل [= شهادت دو عادل] از اهل شهر بود که آنان بر اساس رؤیت هلال، سی روز روزه گرفته اند، باید یک روز را قضا کند. (الوسائل، ج 10، ص 265)

3. روایت صحیحه ابو بصیر از امام صادق علیه السلام . از امام صادق علیه السلام درباره روزی از ماه رمضان که روزه اش قضا می شود، پرسیده شد. در پاسخ فرمود: آن را قضا نکن، مگر آن که دو شاهد عادل از نمازگزاران بر هنگامه ابتدای ماه شهادت دهند و نیز امام صادق علیه السلام فرمود: آن روز را که قضا می شود، روزه مگیر، مگر اهل شهرها آن روز را قضا کنند؛ پس اگر آنان چنین کردند، تو هم روزه آن روز را بگیر. (تهذیب الاحکام، ج 4، ص 157)

4. روایت صحیحه اسحاق بن عمار که می گوید: از امام صادق علیه السلام از هلال ماه رمضان در حالی که در روز 29 شعبان هستیم و آسمان هم ابری است پرسیدم. امام علیه السلام پاسخ داد: این روز را روزه مگیر، مگر هلال را رؤیت کنی؛ اما اگر ساکنان شهر دیگری بر رؤیت هلال گواهی دادند، تو آن روز را قضا کن. (همان، ص 178، ح 493)

5. روایت صحیحه عبدالرحمان بن ابی عبداللّه که می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره هلال ماه رمضان در حالی که در روز 29 شعبان آسمان بر ما ابری است، پرسیدم. امام پاسخ داد: روزه مگیر، مگر آن را ببینی؛ اما اگر اهل شهر دیگری بر آن گواهی دادند، روزه آن روز را قضا کن. (الاستبصار، ج2، ص 64، ح 206)

6. و نیز به روایات دیگری تمسک کرده اند؛ مانند آنچه در کتاب تهذیب از امام باقر علیه السلام آمده: فطر روزی است که مردم افطار می کنند، و عید قربان روزی است که مردم قربانی می کنند، و روزه وقتی است که مردم روزه می گیرند. (تهذیب الاحکام، ج 4، ص 317، ح 966)

روایتی نیز از طریق ابی الجارود نقل شده و می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرماید: روزه بگیر زمانی که مردم روزه می گیرند و افطار کن؛ آن گاه که مردم افطار می کنند؛ چرا که خداوند، هلال ها را زمان تعیین وقت ها برای مردم قرار داده است. (همان، ص 164، ح 462)

به آنچه در دعای روایت شده در قنوت نماز عید ذکر شده تمسک کرده اند: خدایا! از تو مسألت دارم به حق این روز که برای مسلمانان عید قرار داده ای (مصباح المتهجّد، ص 645)، و نیز دعای روایت شده از امامان معصوم را ذکر کرده اند که در آن آمده است: و رؤیت آن را برای همه مردم، رؤیت یکسان قرار داده ای.

استدلال های آنان به سکوت همه روایات ختم شده که هیچ یک، وحدت افق را در مسأله رؤیت معتبر نکرده و حتی در روایات ضعیف هم از وحدت افق ذکری نشده است.

ادلّه مخالفان کفایت رؤیت هلال در شهری برای شهرهای دیگر

آنچه در گفتار این مخالفان ظهور دارد، از همان ابتدا تأکید بر مسأله «انصراف» عرفی است که از تعبیر «رؤیت در شهر دیگر» استفاده کرده اند به شکلی که تعبیر «شهر دیگر» درست، و مطلق است و شامل همه شهرهای دیگر می شود؛ اما منصرف و متمایل به شهری است که با شهری که رؤیت حاصل شده از نظر طول و عرض، قریب الافق هستند؛ پس در این حالت، قاعده فقط در خصوص شهرهای نزدیک به هم، رأی به وحدت حکم می دهد و آن گاه که دقت کنیم، می بینیم این انصراف عرفی با توجه به مسائل ذیل مورد تأکید واقع می شود:

أ. بعید پنداشتن این مسأله که در روایتی که تعبیر «شهر دیگر» را دارد، نظر به شهرهایی هم داشته باشد که در دورترین نقطه زمین باشد.

ب. تأکید عرف بر تشبیه و قیاس اختلاف اوقات طلوع قمری بر اوقات مختلف طلوع های خورشیدی، به رغم بطلان این قیاس، امّا در هر حال، این باور عرفی باعث منصرف کردن ظهور کلام از شمول همه شهرها می شود و این مسأله سبب می شود که اگر به واقع منظور از «شهر دیگر» اعم از شهرهای نزدیک و دور بوده، لازم بود در خود روایات تصریح می شد که فرقی میان شهر نزدیک یا دور نیست و چون چنین تصریحی در روایات موجود نیست، همان باور عرف و فهم عرفی که از تعبیر «شهر دیگر» فقط شهر نزدیک را می فهمد، پذیرفته شده است.

از استدلال طرفداران کفایت رؤیت به سوره قدر پاسخ داده می شود که شاید آن شب در علم خداوند فقط یک شب است و این مسأله با حکم ظاهری این شهر با دیگری فرق دارد. نیز شاید از استدلال آن ها به گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله (روزه بگیرید تا رؤیت، و افطار کنید با رؤیت) چنین پاسخ داده شود که حکم گرچه کلی و عمومی است، به اندازه افراد و شهرهای متعدد، این حکم نیز منحل و متعدّد می شود به ویژه آنگه که قاعده «انصراف» ذکر شده را هم مدّ نظر قرار دهیم.

به این طریق نیز از شواهد دیگری که ذکر کرده بودند، پاسخ داده می شود و افزون بر این ها در سند روایات نیز ضعف وجود دارد؛ اما این که گفتند روایات از اعتبار وحدت افق ساکت است، همین سکوت می تواند دلیلی ضدّ طرفداران کفایت رؤیت باشد؛ زیرا این روایات از بیان عدم فرق میان شهرهای دور و نزدیک ساکتند به رغم آن که متعارف میان مردم ، وجود این فرق است؛ پس اگر روایات در صدد عدم فرق شهر نزدیک با دور بود، می بایست این عدم فرق را بیان می کرد.

در هر حال، منشأ این مسأله و بازگشت آن به فهم ظاهر کلام برمی گردد؛ پس نمی توان برهان قاطعی اقامه کرد؛ چرا که در مسأله، متن صریحی نداریم. بر این اساس، ما معتقدیم که مسأله یگانه کردن ماه های قمری، امری است که با این اختلاف ها تا زمانی که وجود دارند، سازگاری ندارد و امکان بهره برداری و رسیدن به نظامی کلی نیست؛ حال چه قائل به انفتاح باب اجتهاد یا بسته بودن آن باشیم؛ زیرا با عرضه کردن آرا می یابیم که مذاهب در این مسأله مختلفند و نیز آرای مجتهدانی هم که طرفدار انفتاح باب اجتهاد هستند نیز متعدّد و پراکنده است و طبیعی است تا وقتی اوضاع چنین است، امکان اجبار فرد یا دولتی به نظام خاصی که گاهی هم آن را باور ندارد، ممکن نیست؛ پس چگونه امکان دارد بیانه ای بر وحدت ابتدای ماه صادر شود. بله، مگر ولیّ امر مسلمانان در این زمینه، دستوری صادر کند.

به رغم آنچه در این نوشته گذشت، می یابیم که کوشش های انجام گرفته شده گاهی در جهت تقریب آرا بسیار مفید بوده، و در مسیر تشخیص شهادت های صحیح از باطل گاهی مؤثر شده است؛ بلکه این کوشش ها در متحد کردن بخش بزرگی از افرادی که به وحدت افق ها ایمان دارند، مفید واقع می شود؛ اما با این همه، ما از سودجویی سیاسی پست از این مسأله شریف ترسانیم.

در پایان می گوییم: هرگاه ما به شریعت خود تمسک جوییم و به حق و همراه دقت سخن گوییم، پیروزیم و آنچه جهانیان درباره ما می گویند چندان مهم نخواهد بود و به همین سبب است که اعتراض خویش را به استناد برخی از عالمان به «دیدگاه جهانی» یادآور می شویم؛ پس مهم نزد ما تحقق بخشیدن به خواست شریعت اسلامی است و دانستیم که مسأله رؤیت هلال مسأله ای اختلافی است و در آن اجماعی نیست.

(مترجم: محمد علی اسدی نسب)