چکیده
درگیری های مذهبی باعث توقف جنبش و حرکت تمدّن اسلامی شد.
پیش از اسلام، قبایل عرب به علت نزاع های گوناگون فاقد تمدّن بودند؛ اما اسلام با حل اختلاف ها، بستری مناسب برای شکوفایی تمدّن اسلامی پدید آورد و تاریخ بحث های کلامی و غیره خود نشانه تقریب و در نتیجه زمینه تمدّن بود.
بهترین الگو که هم بتواند باعث تقریب شود و هم ما را به تمدّن واقعی برساند، خداوند و روحیه و عزّت عرفانی است. اگر مکتب عرفانی به درستی میان ما تحقق یابد، هم عزّت خواهیم داشت و هم دارای زبان بین المللی خواهیم بود و هم به جنبش تکاملی خود واصل می شویم و نیز ماهیت دین را فراگرفته ایم. عرفان می خواهد ماهیت حقیقی انسان را بیابد که مشترک میان همه بشر، و پرهیز از حیوانیت است که مورد تنفر همگان است و سبب تحوّل درونی کمال خواهانه انسان می شود که خواهان آن هستند. با عرفان می توان به اهداف مقدّس دنیایی و آخرتی در تمام ابعاد نایل شد.
کلید واژه ها: جنبش تمدنی، تقریب، الگوی برتر، عزت، ذلّت، عرفان.
مقدمه
تقریب میان مذاهب اسلامی، هدف همه کسانی است که به عزت، کرامت و سعادت و آقایی امت خود توجه دارند، به آن چشم دوخته اند؛ ولی داشتن آرزوها به تنهایی برای تحقق این هدف بزرگ کافی نیست؛ بلکه باید در جست وجوی ریشه های این پدیده و بررسی اساسی برای آن بود تا کوشش ها در مسیری که فایده ای ندارد، هدر نرود.
به عقیده ما پدیده کشمکش مذهبی یکی از عوارض بیماری بدخیمی است که جهان اسلام دچار آن شده که در توقف جنبش تمدنی آن تجسم می یابد.
این بیماری، عوارض بسیاری دارد که مهم ترین آن از هم گسیختگی و پراکندگی است که به شکل های گوناگونی ظاهر می شود. گاهی به گونه مذهبی و زمانی به شکل قومیتی و وقتی هم به گونه قبیله ای یا کشوری یا منطقه ای و... نمایان می شود. مهم وجود از هم گسیختگی است؛ حال به هر شکلی تحقق یابد؛ از این رو درمان اختلاف های مذهبی بدون توجه به ریشه های این پدیده همانند درمان جوش های پوستی ناشی از بیماری کبدی با روش پانسمان است؛ در حالی که باید سراغ کبد رفت و آن را درمان کرد.
جنبش تمدن
اگر بگوییم دین به معنای حرکت جامعه بشری به سوی جنبش تمدنی است، گزاف نگفته ایم؛ چون تمدن، همان مقدار دستاوردهای بشر در زمینه های پیشرفت مادی و معنوی آن است و همه آموزه های اسلام به نجات دادن انسان از رکود، رخوت و جمود توجّه دارد تا او را به سوی حرکت نامتناهی در زمینه تحقق پیشرفت ها در زمینه تسخیر طبیعت و تلاش در فرایند روند خلافت خدا در زمین و در عرصه تعالی روانی و روحی و بیرون آمدن از لاک های خود خواهی و انگیزه های پست بکشاند.
شبه جزیره عربی پیش از ظهور اسلام فاقد پروژه تمدنی بود؛ از این رو قبایل عرب سرگرم کشمکش ها و درگیری های قبیله ای بوده اند، و روزگاران عرب گواه این مطلب است و اشعار دوران جاهلیت عرب این کشمکش های فراگیر را به تصویر کشیده؛ به گونه ای که اعراب دوران جاهلیت نمی توانستند آن را در زندگی خود رها سازند؛ چرا که بخشی از زندگی روزانه آن ها بوده است. شاعران، این روح جاهلیت را که در دوران حکومت بنی امیه هم آرزوی بازگشت به آن وجود داشت بیان می کنند.
یکی از شاعران زندگی شهری را مورد نکوهش قرار داده، بادیه نشینی را برای خود افتخار می داند و غارتگری و یورش را در زندگی خود اصل می داند که همیشه باید وجود داشته باشد. حتی اگر دشمنانی وجود نداشت، باید با مجاوران و دوستان و حتی بستگان ستیز کرد.
قابل توجه است که شاعر در ابیات، از واژه «حضاره» یعنی تمدن در برابر «بادیه» استفاده کرده که این تقابل در احادیث اسلامی که مردم را از بدویت پس از هجرت یعنی از انتقال به بدویت پس از هجرت به شهر نهی می کند، وجود دارد، و این نهی در این زمینه شدید و نزدیک به تکفیر بوده است. چون تمدن نیاز به زندگی شهری دارد و نمی توان آن را فقط در زندگی بادیه نشینی فراهم کرد و نیز مسأله مورد توجه در این ابیات، دوری از زندگی با تمدن را با درگیری با کسی به سبب چپاول او جایز می داند و چنانچه قبیله ثروتمندی را برای حمله به آن نیابند، به قبیله ضعیف یورش می برند و اگر قبیله ضعیف را نیابند، آن گاه به برادرانشان از قبیله بنی بکر یورش برده، آن را غارت می کردند. مسأله مهم جنگ و درگیری بود.
هنگامی که اسلام پروژه تمدنی خود را به این قبایل در حال نزاع و کشمکش ارائه کرد، هدف های این قبایل را به رسالت جهانی تبدیل کرده، آن ها را در راه هدف های بزرگ قرار داد، و به همان میزانی که اسلام توانست جنبش تمدن را در جامعه پدید آورد، به چیره شدن بر از هم گسیختگی و کشمکش میان قبایل عرب موفق شد. همه پدیده های کشمکش که در جامعه اسلامی در ابتدای رسالت یا پس از آن ظاهر شده بود از رسوبات اختلاف قبیله ای سرچشمه می گرفت که مخالف حرکت تمدن بود.
با وجود مشکلات، موانع قبیله ای، قومی و سیاسی که برای زندگی اسلامی در دو قرن اول و دوم پدید آمده بود، حرکت تمدنی بزرگی که اسلام در دل های مردم به وجود آورده بود، همچنان ادامه داشت و در حال گسترش بود و پیوسته منافع خود را داشته، به ایجاد تمدنی انجامید که هیچ کس منکر آن نیست و باعث ایجاد جنبش پیشرفت علمی و اجتماعی در زمینه های گسترده ای شد.
تقریب در پرتو جنبش تمدن خواهی
چنانچه برخی پدیده های نا مطلوبی که میان نادانان دور از جنبش تمدن خواهی در قرن های نخست اسلام وجود داشت مستثنا بدانیم، خواهیم دید که جامعه اسلامی متمدن سرشار از پدیده هایی بود که نشان دهنده سیادت روح گفت وگو و تفاهم و پذیرفتن نظر طرف دیگر و همزیستی قومی و مذهبی بوده که این موضوع با بهترین جلوه های خود در روابط میان پیشوایان مذاهب و عالمان و ادیبان با اندیشه های گوناگون وجود داشته است. ما این جا نمی توانیم همه گونه های مربوط به آن را بازگوییم؛ ولی به نوشته مسعودی در مورد یکی از مجالس برامکه در عصر جنبش تمدنی برای شما بسنده می کنیم:
در کتاب مروج الذهب آمده است: یحیی بن خالد شخصیتی با دانش و معرفت و اهل بحث و نظر بود. وی مجلسی داشت که در آن متکلمان از اهل اسلام و صاحب نظران مذاهب گوناگون شرکت می کردند. روزی که در این مجلس نزد او گرد آمده بودند، به آن ها گفت: شما درباره پنهانی و ظهور، قدمت و حدوث، اثبات و نفی و حرکت و سکون و همراهی و جدایی، وجود و عدم، کشش و خیزش، اجسام و اعراض، تعدیل و جَرح، نفی صفات و اثبات آن ها، توانایی و افعال، کمیت و کیفیت و مضاف و امامت که آیا بحث نقلی است یا وابسته به اختیار مردم است، سخن بسیار گفته اید و سخن های دیگری در اصول و فروع می آورید. اکنون شما بی منازعه درباره عشق بگویید و هر یک از شما نظر خود را و آنچه به ذهن خود درباره عشق خطور کرده است بفرماید.
علی بن هیثم که امامی مذهب و از متکلمان معروف شیعیان بود گفت:
ای وزیر! عشق ثمره همگونی و دلیلی بر آمیزش دو روح و آن دریایی از لطافت و رقت صنعت خدا و صفای گوهر و گزند آن حد و مرزی ندارد و افراط در آن موجب نقصان بدن می گردد.
ابو مالک حضرمی که خارجی مذهب ( که به آن ها «شراة» می گفتند) بود، گفت: ای وزیر! عشق دمیدن جادو است و پنهان تر و داغ تر از اخگر است و تنها با ازدواج دو طبع و آمیختگی دو گونه میسر می شود و نفوذ آن در دل همچون نفوذ دانه های باران در لابه لای شن است و پادشاه خصلت ها است. عقل ها را اسیر خود می کند و نظرها با آن آرام می گیرند.
نفر سوم که محمد بن الهذیل العلاّف بود و مذهب معتزلی داشت و شیخ بصری ها بود، گفت: ای وزیر! عشق چشم ها را می بندد و بر دل ها مهر می زند و در بدن ها حلول می کند و با شتاب در کبدها قرار می گیرد و صاحب آن دچار بدگمانی و اوهام می شود. هیچ موجودی برای او باقی نمی ماند و هیچ وعده ای از او سالم نمی ماند. گرفتاری ها با شتاب سراغ او می آیند و او جرعه ای از دم کرده مرگ و بقیه ای از مرزهای داغدیدگی است؛ ولی باعث شور و نشاط در طبع و طراوتی در شمایل آدمی می شود و صاحب آن گوشی به دعوت منع و اجازه ای به خصم سرزنش دهنده نخواهد داد.
نفر چهارم که هشام بن الحکم کوفی است و شیخ امامیه در آن زمان و هنرمند بزرگ بود گفت: ای وزیر! عشق دامی است که تنها صاحبان اخلاص در مصیبت ها را شکار می کند و چنانچه عاشق گرفتار تور آن شود و در لابه لای آن گیر کند، خیلی بعید است که از آن جا جان سالم به در ببرد و یا به زودی از آن رها شود و عشق فراهم نخواهد شد، مگر از اعتدال چهره و میانه روی در روش و ملایمت در همت، مقتلی در درون جگر و خلوص عقل دارد. زبان فصیح را گره می زند. مالک را مملوک می کند و سَرور را برده می کند تا برده برده خود شود.
النظام ابراهیمی بن یسار معتزلی که از مناظره کنندگان اهل بصره در زمان خود بود) گفت: ای وزیر! عشق رقیق تر از سراب و نافذتر از شراب و از گل معطری است که در ظرف شکوه عجین گردیده و ابری سنگین است که بر فراز دل ها می بارد و موجب رویش شادی و شعف می گردد و میوه سخن به بار می آورد و قربانی آن همیشه از عشق بیمار و دچار ناآرامی [است] و با زمان رجز خوانی می کند و دارای اندیشه ای بلند است و چنانچه شب فرا رسد، دچار بی خوابی و به هنگام فرارسیدن روز نگران می گردد و روزه او گرفتاری و افطار او شکوه است؛ آن گاه نفر ششم و هفتم و هشتم و نهم و دهم و غیره پس از آن ها در این باره سخن گفتند تا این سخن از عشق با واژگان گوناگون و معانی نزدیک و متناسب به هم به درازا کشید، و آنچه گذشت دلیلی بر همین مطلب بود (مروج الذهب، 1381: 2/379).
موضوعی که سخن درباره آن بود (عشق) شبیه آن میان یونانی ها وجود دارد و پس از آن این موضوع تبلور یافت و به وسیله عارفان ایرانی همچون سنایی و عطار و حافظ و مولوی به اوج خود رسید.
این داستان نشان دهنده دو حقیقت است: نخست گردهمایی صاحبان مذاهب گوناگون در مجلس گفتمان آزاد و دوم اشاره به توان «عشق» بر وحدت بخشیدن به دل ها است که درباره آن سخن خواهم گفت.
از سرگیری تمدن
مسأله از سرگیری تمدن از آن دسته مسائلی است که باید مورد توجه همه کسانی که به مسائل جهان اسلام توجه دارند، قرار گیرد و آن را در صدر توجه و کارهای خود قرار دهند و چون یگانه عامل برطرف کردن عوامل عقب افتادگی در جامعه های ما است، بهترین راه برای بازیابی عزت و شرف خواهد بود.
شاید مسلمان اهل تحقیق می تواند به آسانی از محتوای اسلام و از روند تاریخی آن پی ببرد که تمدن اسلامی هر چند که از قرن ها پیش در آستانه توقف قرار گرفت، دارای ریشه های عمیق در خاک، در عقیده، در اندیشه ها، عاطفه ها و احساسات است که آن را برای از سرگیری حرکت خود در صورت فراهم شدن وضعیت مناسب مهیا می کند.
وضعیت مناسب را باید همه عناصر تأثیرگذار در جامعه اسلامی همچون مدارس و دانشگاه ها و مراکز اطلاع رسانی تصویری و صوتی و نوشتاری و هنرهای زیبا و از همه مهم تر خانواده و به ویژه مادران که نقش بزرگی در تربیت فرهنگی فرزندان دارند و تربیت فرهنگی انرژی جنبش فرهنگی را تشکیل می دهد، فراهم سازند.
ما معتقدیم: مهم ترین محورهایی که عناصر تأثیرگذار به سوی آن در حرکتند، عبارت از احیای الگوی والای حق و احیای روحیه عزت و تربیت عرفانی است.
الگوهای برتر
هر شخص و گروهی دارای یک الگو و سرمشق والا است. این الگوی والا یا به تعبیر قرآن معبود، باید یا مطلق باشد که خداوند متعالی یکتای بی همتا است یا سرابی است همچون الگوهای مهمّی که در تاریخ قدیم و معاصر نمایان شده؛ سپس فروپاشیده اند؛ چون بشر تشنه، آن را آب تصور می کرد؛ ولی هنگامی که به آن نزدیک شد، چیزی را ندید یا اینکه الگو و سرمشق چیزهای پستی هستند همچون هوا و هوس هایی که برخی آن را دنبال می کنند.
هنگامی که سرمشق والا خداوند متعالی باشد، کاروان بشری را در راه بی نهایت از علم، عزت، توان، بخشش، رحمت، خیر و برکت قرار می دهد؛ چون همه این ها از ویژگی های الگوی والای حق تعالی است و هنگامی که الگوی والا همچون سراب باشد، گروه بشر را اندکی به سوی خود می کشد و پس از آن فرو می پاشد و آن گروه دچار ناکامی و قهقرا خواهد شد؛ ولی اگر الگو پست باشد، گروه بشری درجا خواهد زد و پیشرفتی نخواهد کرد و هر یک از افراد آن در اندیشه های کوچک و منافع ویژه خود که به طور معمول با منافع دیگران برخورد می کند، به سر خواهد برد و به دنبال آن کشمکش و درگیری روی خواهد داد. جامعه های اسلامی ما با یک نگاه واقع گرایانه، بیشتر این الگوی پست را دنبال کرده اند (محمد باقر صدر، التفسیر الموضوعی).
رویکرد تربیتی و تبلیغاتی در جامعه های ما اغلب این سقوط در منافع شخصی را تحقق بخشیده اند. مثل این که هدف آدمی در این جوامع و در این زندگی، دستیابی هر چه بیشتر به این منافع است. فیلم ها و مجموعه های تلویزیونی و ادبیات ما، در موارد اندکی به سوی الگوی برتری که از منافع فردی بالاتر باشد، رو دارد؛ بلکه اغلب این وسایل بر خویشتن به نام «واقعیت» تأکید، و آن را به معبودی تبدیل می کند که در پرستشگاه آن همه ارزش ها و فضیلت های انسانی قربانی می شوند.
خداوند متعالی فقط یک نام نیست که ورد زبان ما باشد، و میان ما و او فاصله جغرافیایی وجود ندارد که به سوی او حرکت کنیم؛ بلکه حرکت به سوی خداوند همان حرکت به سوی این الگوی والا و صفات جلالیه و جمالیه او است، و بدین سان حرکت مسلمانان متمدن به سوی خداوند سبحان خواهد بود؛ از این رو ما نیازمند نهضتی فراگیر برای حرکت به سوی خدا با معنای تمدن هستیم. ما نیاز داریم به نسل خود معانی توحید و عبادت و سیر و سلوک به سوی الله را در این چارچوب بیاموزیم تا عبادت و بندگی ما در مقابل خداوند، نیروی محرکه ای باشد که ما را در حرکت خود به رستگاری و مدنیت و کامیابی کمک کند. ما نیاز داریم جامعه های خود را از حرکت به سوی الگوهای سرابی برهانیم با توجه به این که این الگوها با شعارهای پر زرق و برق، خود مصیبت های فراوانی برای امت ما داشته است. ما نیاز داریم تا جوانان خود را از فرو رفتن در منجلاب خودخواهی و خودپرستی و گم کردن هدف های بزرگ و شکست روانی نجات دهیم که همه این مسائل با هدایت امت به سوی خداوند به گونه ای که با نیازهای عصر و زبان عصر متناسب باشد، فراهم خواهد شد.
عزت
عزت، مفهوم انسانی و اسلامی بسیار مهمی است، و مخالف آن ذلّت است که اسلام آن را مردود و باعث مرگ شخص و جامعه می داند و خداوند بزرگ همه کارهای انسان را به جز ذلیل شدن به خود انسان واگذاشت؛ همان گونه که در متون اسلامی وارد شده است. اسلام هنگامی که انسان را خلیفة الله دانست و خدا را به او نزدیک تر از رگ گردن معرفی، و جایگاه والاتر از فرشتگان و با شرافت تر از کعبه به او اعطا کرد، در حقیقت روح عزّت را در دل فرزندان خود دمید.
مهم ترین کاری که مصلحان اسلامی در طول تاریخ انجام داده اند، همان بازگشت روح عزت به جامعه هنگام بروز عوامل ذلت در آن است. عزت نیز موضوعی است که فیلسوفان قدیم و نو درباره آن سخن گفته اند؛ به طوری که افلاطون آن را «التیموس»، و تمایل فرد و گروه انسانی به کسب به رسمیت شناختن دانست و معتقد بود که انسان به سبب این احساس نیرومند درونی گاهی خود را قربانی می کند و چنانچه ما به توضیحاتی که درباره التیموس می دهد دقت کنیم، خواهیم دید که التیموس همان عزت نفس است.
افلاطون حرکت تاریخ را انگیزه التیموس می داند که شخص و گروه می اندیشند و کار می کنند تا جایگاهی داشته باشند و مردم آن را به رسمیت بشناسند.
در روزگار ما نیز «فوکویاما» آمده است تا التیموس را پایه سخن خود که پایان تاریخ نامگذاری کرده قرار دهد، و بر این باور است که این التیموس به بهترین گونه های خود در لیبرال دموکراسی تحقق می یابد؛ از این رو این لیبرالیسم دموکراسی طبق ادعای ایشان پایان تاریخ است. (ر.ک: فوکویاما، پایان تاریخ). ما نمی خواهیم درباره این ادعا بحث کنیم، ولی می خواهیم اهمیت عزت را در جنبش تمدنی روشن سازیم؛ بنابراین، عزت مظهر زندگی است و جامعه عزیز همان جامعه زنده ای است که اعضای آن به هم پیوسته باشد تا جایی که هر عضوی به درد آید برای بقیه بدن با بیداری و تب، قراری باقی نماند:
| چو عضوی بدرد آورد روزگار |
دگر عضوها را نماند قرار |
جامعه ذلیل همان جامعه مرده و غیر متحرک است که میان اجزای آن هیچ گونه همبستگی عضوی وجود نداشته باشد و بقیه اعضا در برابر گرفتاری یک عضو، هیچ گونه واکنشی از خود نشان نمی دهند.
ایجاد روح عزت در آدمی از مادر و خانواده آغاز می شود و پس از آن جامعه و ابزارهای اثرگذار و فرهنگ عمومی آن، نقش بعدی را ایفا می کنند. مسأله نخست در عزت، هدایت مردم به عزت واقعی است به طوری که خداوند می فرماید: من کان یرید العزة فلله العزة جمیعاً. کسی که دنبال عزت باشد، همه عزت از آن خدا است، و پرهیز امّت از عزّت های دروغین است. خداوند می گوید: یبتغون عندهم العزة. آن ها عزت را میان خودشان دنبال می کنند.
مسأله دیگر، دور نگهداشتن جامعه از مسائلی است که باعث احساس ذلت و سستی و ناتوانی آن می شود؛ از این رو ما باید از هر گونه سخنی که زمینه های تزلزل روحیه گرامی داشتن هویت، شخصیت، فرهنگ، میراث و تاریخ را فراهم آورد، بپرهیزیم و به سوی هر چیزی که باعث تقویت احساس به شرافت انسانی و عظمت و مسوءولیت بزرگ آن در این وجود شود، حرکت کنیم.
بسیاری از سخنان تبلیغاتی ما با کمال تأسف باعث تقویت روحیه ذلت، شکست، ناامیدی، و ناتوانی در دل ها می شود؛ از این رو باید در تبلیغات و برنامه های درسی و تربیت خانوادگی خود روحیه عزت، شرافت، شخصیت، گرامی داشتن هویت و وابستگی به امت اسلامی را تقویت کنیم که این موضوع مقدمه ای لازم و حیاتی برای از سرگیری خیزش و جنبش تمدنی ما خواهد بود.
عرفان
من در سخن خود درباره مجلس برامکه که جریان های گوناگون را گردهم آورده بود، به «عشق» اشاره کردم که می تواند دل ها را وحدت بخشد و نگرش انسان را به افق های والا ببرد و به زندگی انسان برکت و پاکی ببخشد.
این «عشق» مفهوم ویژه ای در مکتب عرفانی دارد که به وسیله ابن عربی تبلور یافت و با عارفان بزرگی در صحنه تمدن اسلامی همچون مولانا جلال الدین رومی و عطار و حافظ و سعدی شیرازی ادامه یافت.
این مکتب دارای پیام انسانی بزرگی است که در صورت ارائه خوب آن می تواند همه بشر را گرد خود جمع کند.
این پیام همچنین توانسته است عزت امت اسلامی را که قرن ها در معرض عوامل ذلت از درون و برون قرار گرفته بود، محافظت کند؛ از این رو احیای این مکتب و ارائه آن به زبان معاصر می تواند پیام ما را جهانی سازد و نیز می توانیم فرزندان خود را بر مبنای دوستی واقعی و زیبایی واقعی و جنبش تکامل بخش واقعی تربیت کنیم که این کار آغازگر حرکت تمدنی ما خواهد بود. بدیهی است که احیای این مکتب به ایجاد همکاری تازه ای و در سطح معاصر میان ادبیات عرب و ادبیات فارسی و دیدار فرهنگی تازه ای میان ایرانی ها و عرب ها نیاز دارد.
حال اندکی درباره ویژگی های این مکتب سخن می گویم:
با دیدی روشمند باید گفت که انسان یگانه موجود روی زمین است که تمایل بسیاری برای ایجاد تغییر در زندگی خود دارد و امتیازهایی که انسان بر بقیه موجودات دارد، در این تمایل ها خلاصه می شود و این تمایل ها انسان را به سوی حرکت در جهت تحقق الگوهایی که در او وجود دارد، هدایت می کند.
این حرکت که به سوی هدف مشخصی توجه دارد، همان «عبادت» به مفهوم زبان دینی است و برنامه این حرکت دین است و جلوه والای آن «خدا» است.
متون قرآن کریم هنگامی که درباره انواع عبادت ها سخن می گویند، این معنا را تأکید می کنند: «لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ ؛ چیزی که شما می پرستید، نمی پرستم»، و نیز تعدد انواع ادیان «لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ؛ شما دین خود را داشته باشید و من هم دین خود را» و تعدد معبودها «لا اله الا الله».
ادیان خواهان انتخاب خدای یگانه و حق از میان خدایان هستند.
وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ؛ ما میان هر امتی پیامبری فرستادیم که از آن امت بخواهد خدا را بپرستند و از طاغوت بپرهیزند و به دینی دعوت می کنند که با فطرت الاهی سازگار باشد: فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ. این فطرت خداوند است که مردم را با آن فطرت آفرید و در آفرینش خداوند تغییری نیست و آن همان دین با ارزش است، و نیز از انسان خواسته است که در برنامه کار خود به سوی حقیقت برود و نه به سوی سراب: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتّی إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً وَ وَجَدَ اللّهَ عِنْدَهُ. مَثَل کسانی که کارهای خود را با کفر انجام دادند، همچون لکه سرابی است که تشنه گمان می کند آب است؛ ولی هنگامی که به آن نزدیک می شود، چیزی نمی بیند و خدا را آن جا می یابد؛ بنابراین، دین حق الاهی نخست این تمایل های تکامل بخش را درون انسان با تکیه بر جنبه های والای آن به حرکت در می آورد: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الأَْرْضِ خَلِیفَةً؛ من در زمین خلیفه قرار داده ام». «و لقد کرمنا بنی آدم؛ ما بنی آدم را شرافت بخشیدیم». «فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا؛ و از روح خود در او دمیده ایم»، و او را به حرکت در درونش و محیط خارجی او برای رهاسازی او از هر گونه مانعی به سوی تحقق تمایلاتش واداشته است و او را به ایمان و پرهیزکاری و رهایی از تنگ نظری درونی و از دلبستگی به مال و متاع دنیا دعوت می کند که همه این ها انگیزه هایی برای حرکت جهت رهایی از تنگناهای درونی، یعنی جهاد اکبر است و رهایی از موانع خارجی همچون طاغوت ها و مستکبران و فراعنه... که جهاد اصغر به شمار می رود و نیز او را به حرکت تکامل بخش بی پایان که در هیچ یک از مراحل راه توقف نخواهد داشت دعوت می کند...؛ یعنی او را به حرکت به سوی خدا می خواند؛ از این رو حرکت یا سیر و سلوک ماهیت دین است، و عرفان، چیزی جز حکایتگر ماهیت دین نیست و نیز این تحرک یا حرکت مکانی نیست؛ همان گونه که اشاره کردیم؛ بلکه حرکت ماهوی در راه متخلق شدن به اخلاق خدا همچون خلاقیت و آفرینش و ابتکار است.
یادآور می شود که «عرفان» اصطلاح معمول و به کارگرفته شده در ایران به جای تصوف است که واژه تصوّف گرفتار تبعات تاریخی ناشی از تأثیرهایی شده که هیچ گونه ارتباطی به تمدن اسلامی ما ندارد.
مهم ترین محورهای عرفان عبارتند از:
1. تکیه بر جایگاه «انسان» در جهان، و آن چیزی است که روح عزت و شرافت را درون آدمی می آفریند و باعث آن می شود که انسان مأموریت خود را در روی زمین که خلاقیت و ابتکار است، به خوبی درک کند.
انسان موجودی است که از سوی آفریننده خود شرافت یافته و شرافت او صرف نظر از دین و عقیده او ثابت است. ابن عربی در این زمینه به سیرت پیامبر در برخاستن جهت تعظیم و احترام به جنازه یهودی اشاره می کند به دلیل «انسان» بودن او... که می گوید آیا شما پیامبر صلی الله علیه و آله را نمی بینید که برای جنازه یهودی بر می خیزد. به حضرت گفته شد که جنازه از آن فردی یهودی است. پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: آیا او یک نفس نیست؟ بنابراین چه انگیزه ای جز آن وجود داشت که پیامبر برای تکریم و تعظیم شرف و جایگاهش از جا برخاست؟ جز شرف چه چیزی می تواند باشد که همان دمیدن روح خدایی در او است؟ این نفس از همان جهان با شرافت ملکوتی و روحانی و پاکی است.(2)
خداوند پس از دمیدن روح خود به انسان با نفس ناطقه، او را شرافت بخشید، و همه نام ها را به او یاد داد و این نفس با شرافت است و امکان ندارد روز قیامت در معرض عذاب قرار گیرد؛ بلکه آنچه در معرض عذاب قرار می گیرد، نفس حیوانی او است که در انسان منحرف از راه خدا، بزرگ و ضخیم شده، و نفس ناطقه را پنهان می سازد.
ابن عربی درباره انسان می گوید: انسان فقط با نفس حیوانی خود وارد جهنم می شود؛ چون جهنم جایگاهی برای نفس ناطقه نخواهد بود و چنانچه نفس ناطقه بر آن آتش اشراق کند، زبانه آتش را خاموش خواهد کرد؛ چون نور آن عظیم تر است (الفتوحات المکیه، ج 3، ص 360).
گرایش انسانی عارفان آن ها را از اندیشه مردگرایی دور کرده و چنین گرایشی باعث شده است برای امکان رسیدن به کمال انسانی، مرد و زن را برابر بدانند. ابن عربی در این زمینه می گوید: انسانیت چون حقیقتی است که شامل مرد و زن می شود؛ پس در اصل انسانیت، مردان بر زنان برتری ندارند (همان، ص 447)
این گرایش در فقه آن ها نیز انعکاس یافته است؛ چون امامت زن را برای مردان در نماز جایز دانسته اند (محمد تقی جعفری، ج15، ص 204).
عارفان روی همت تأکید دارند، و آدمی باید از توانایی های خود آگاه باشد و قدر خود را کم نداند. در این زمینه، مولانا جلال الدین رومی می گوید:
| بس به ظاهر عالم اصغر تویی |
بس به معنا عالم اکبر تویی |
| ظاهر آن شاخ، اصل میوه است |
باطنا بهر ثمر شد شاخ هست |
(مثنوی چهارم، ص 309، ابیات 521و522)
تو در ظاهر عالم کوچکی؛ اما در معنای عالم بزرگ هستی. در ظاهر شاخه، اصل میوه است و در باطن، شاخه برای میوه ایجاد شده است.
این مفهوم از شعری که به امیر عارفان حضرت علی بن ابی طالب منسوب است، گرفته شده که می گوید:
درمان تو درون تو است که احساس نمی کنی. بیماری تو نیز از تو است که نمی بینی. تو گمان می کنی که جسم کوچکی هستی؛ در حالی که جهان بزرگ در تو خلاصه شده (دیوان الامام علی، ص57).
2. از نظر عارفان، بزرگ ترین چیزی که مانع حرکت تکاملی انسان می شود، همان «خود او است» و چنانچه آدمی از خود خواهی های خود فراتر رود، آن گاه در فضاهای بی حد و حصر حرکت خواهد کرد، و در غیر این صورت ماهیت انسانی خود را از دست خواهد داد. همان ماهیتی که وی را به سوی کمال سوق می دهد؛ یعنی نفخه رب العالمین را از دست خواهد داد.
مولانا در این زمینه می گوید:
| آن یکی با شمع بر می گشت روز |
گرد هر بازار دل بر عشق و سوز |
| والفضولی گفت او را کای فلان |
هین چه می جویی به پیش هر دکان؟ |
| هین چه می جویی تو هر سو با چراغ |
در میان روز روشن چیست لاغ؟ |
| گفت من جویای انسان گشته ام |
من نیابم هیچ و حیران گشته ام |
(محمدتقی جعفری، ج15، ص401)
شخصی چراغی را در دست داشت و در روز روشن دنبال چیزی می گشت و در هر بازاری دل بر عشق می سوزاند. فضولی سراغ او آمد و گفت شما در هر دکانی به دنبال چه هستی و در این روز روشن با این چراغ روشنی که در دست داری چه چیزی را می خواهی؟ آیا شعر می گویی؟ پاسخ داد من همه جا دنبال آدم هستم که با آن دمیدن الاهی زنده باشد. من جویای انسانم که نمی یابم و اکنون متحیر مانده ام.
عارفان شخصی را که در خودخواهی های خود غرق شده، همانند الاغی می دانند که در گل و لای مانده باشد که باید خود را از آن برهاند و نباید درون آن حرکت کند؛ چون حرکت او بیشتر باعث غوطه ور شدن او در آن گل و لای می شود که مولانا در این باره می گوید:
| چون خری در گل فتد از گام تیز |
دمبدم جنبد برای عزم خیز |
| جای را هموار نکند بهرباش |
داند او که نیست آن جای معاش |
(همان، ص 298)
همانند الاغی می ماند که به سبب یک جهش تیز در گل مانده. او همیشه حرکت می کند تا از آن جای خود خیز بردارد؛ در حالی که باید بکوشد جای خود را آن جا گسترش ندهد؛ چون می داند که آن جا جای ماندن او نیست.
عارفان بر این باورند: کسی که در دایره ذات خود زندگی می کند نمی تواند جهان های گسترده را درک کند و نمی تواند ابعاد گسترده حرکت خود را که برای آن آفریده شده است بفهمد. مولانا می گوید:
| ای که اندر چشمه شور است جات |
تو چه دانی شط جیحون و فرات |
همان، ص 276)
عارفان بر این باورند که انسان باید همیشه در حرکت مستمر باشد و در این حرکت عزم و اراده جدیت داشته باشد. او در واقع حرکت می کند؛ ولی این حرکت باید با هدف آینده باشد نه این که به دنبال رفع نیازهای آنی رود. جلال الدین در این باره می گوید:
| نیک بنگر ما نشسته می رویم |
می نبینی قاصد جای نویم؟ |
| بحر حالی می نگیری رأس مال |
بلکه از بهر غرض ها در مآل |
| پس مسافر این بود ای ره پرست |
که مسیر و روش در مستقبل است |
(همان، ص 276)
خوب نگاه کن که ما نشسته حر کت می کنیم. آیا شما نمی بینید که قصد ما جای تازه ای است؟ و تو سرمایه را به سبب وضع حاضر نمی گیری؛ بلکه آن را به جهت هدف هایی که در آینده وجود دارد می گیری؛ بنابراین، ای رونده راه وضع مسافر چنین است و مسیر و جهتگیری او به آینده است، و این همان هدایت دین است که دوست ندارد انسان آرام بگیرد و ساکن بماند و تسلیم وضع موجود شود. در قرآن کریم نیز آمده است که اگر انسان خود را ببیند که نمی تواند در جایی حرکت کند، وظیفه اش این است که به مکان دیگری مهاجرت کند تا خود را از حالت استضعاف برهاند که در غیر این صورت به خود ستم کرده است: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَفّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَْرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها؛ گروهی که ملائکه قبض روحشان کرد در حالی که به خود ظلم کرده بودند، به آنان گفته شد: در چه کاری بودید؟ پاسخ دادند ما در زمین مستضعف بودیم. به آنان گفتند: آیا زمین خدا آن قدر وسعت نداشت که کوچ کنید؟»
4. عارفان بر این باورند: عمر آدمی در صورتی که آدم در راهی جز راه کمال انسانی حرکت کند، بی ارزش است. چنین آدمی در گمراهی به سر خواهد برد، از این رو او باید بیدار شود و خود را از افتادن در گل و لای خودخواهی و خودپرستی برهاند و آن ها به این بیداری و رهایی از گل و لای خود «مِی» می گویند و اشتباه می کنند کسانی که گمان کنند که این «مِی» همان می گساری است که آدم را بی هوش می کند؛ بلکه بر عکس می از نظر عارفان، حیات انسان است که از نور خدا و از آتش موسی برگرفته و جایگاه آن در دل است و ظهور آن در طور سینا است « و آدمی که از این باده مست می شود، به ملامت ملامت کنندگان پول پرست و طالب مال و منال دوست توجهی ندارد.
شیخ بزرگ بهاءالدین عاملی (متوفای 1030 ق) هر چند از متأخران است، بهترین تعبیر را از این می در قطعه شعری که در سفر ادای فریضه حج خود به نظم در آورد، داشته است.
| یا ندیمی ضاع عمری و انقضی |
عمر ما تباه شد و گذشت ای ندیم |
| قم لادراک زمان قد مضی |
برخیز تا بهوش باشیم ای ندیم |
| واغسل الادناس عنی بالمدام |
هر چه گناه کرده ام با باده بشوی |
| واملأ الاقداح منها یا غلام |
جام ها را پر کن باز از اوی |
| واسقنی کأساً فقد لاح الصباح |
ساغر ده بامدادان سر رسید |
| والثریا غربت والدیک صاح |
پروین غروب کرد و بانگ خروس رسید |
| زوج الصهباء بالماء الزلال |
بیامیز باده را با آب زلال |
| واجعلن عقلی لها مهراً حلال |
هوش خود را برایش داده ام مهری حلال |
| هاتها من غیر مهل یا ندیم |
جام را زودی بده یار ندیم |
| خمرة یحیا بها العظم الرمیم |
که از او زنده شود استخوان رمیم |
| بنت کرم تجعلن الشیخ شاب |
باده به وجد آورد پیر و جوان |
| من یذق منها عن الکونین غاب |
هر که نوشد بی خبر شد از کون و مکان |
| خمرة من نار موسی نورها |
آن می ناب که زآتش موسی نور گرفت |
| دنّها قلبی و صدری طورها |
آن را بده که قلب و سینه ام جای طور گرفت |
| قم و لا تهمل فما فی العمر مهل |
برخیز در عمر ما جایز نیست درنگ |
| لا تصعّب شربها فالامر سهل |
دشوار نباشد نوشیدن باده چو شرنگ |
| قل لشیخ قلبه منها نفور |
به شیخی بگو که دلش نفرت از او است |
| لا تخف فالله تواب غفور |
از خدا مترس که گذشت از او است |
| یا مغنی إن عندی کلّ غم |
ای ترانه خوان در وجودم همه جور غم است |
| قم وألق النای فیها بالنغم |
از نای خود هر چه نغمه سرایی باز کم است |
| غنّ لی دوراً فقد دار القدح |
دور زد پیاله دوره ای آواز خوان |
| و الصبا قد فاح و القمری صدح |
پگاه رسید و قمری هم آواز خواند |
| واذکرن عندی أحادیث الحبیب |
یادم آرید آن سخن های رفیق |
| إنّ عیشی من سواها لا یطیب |
زندگی ام نیست غیر از آن لطیف |
| واحذروا ذکری أحادیث الفراق |
پرهیز کن از یاد هجران و افتراق |
| إنّ ذکر البعد مما لا یطاق |
هجران به یاد میار داغش چون افتراق |
| ردّ لی روحی بأشعار العرب |
زنده کن جان ما را با شعر عرب |
| کی یتم الحظ فینا و الطرب |
تا شود در کام ما عیش و طرب |
| وافتتح منها بنظم مستطاب |
با نظم مستطاب آن را آغاز کنید |
| قلته فی بعض أیام الشباب |
آنچه در ایام شباب گفته بودم باز کنید |
| قد صرفنا العمر فی قیل و قال |
صرف کردیم همه عمر را در قیل و قال |
| یا ندیمی قم فقد ضاق المجال |
برخیز ای دوست دگر نیست مجال |
| ثمّ أطربنی بأشعار العجم |
شاد کن ما را به اشعار عجم |
| واطردن هما علی قلبی هجم |
دور بران از قلب من، لشکر غم |
| وابتدئ منها ببیت المثنوی |
شعر خود را با مثنوی آغاز کن |
| للحکیم المولوی المعنوی |
و از حکیم مولوی معنوی آغاز کن |
| بشنو از نی چون حکایت می کند |
و از جدایی ها شکایت می کند(3) |
قم و خاطبنی بکل الألسنةبرخیز و بگو با من با هر زبانی
علّ قلبی ینتبه من ذی السنةتا دلم هشیار باشد با زبانی
إنه فی غفلة عن حالهاین دل ما از حال خود غافل است
خاطب فی قیله مع قالهمضطرب نالان و هم آشفته است
کل آن فهو فی قید حدیدباشد او هر آن در بند حدید
قائلاً من جهله هل من مزیدزنادانی باز گوید هل من مزید
تائها فی الغی قد ضل الطریقدر تباهی از راه خود گمراه شد
قط من سکر الهوی لا یستفیقکی همی از خواب خود بیدار شد
عاکفا دهرا علی اصنامهجمله یک دهر شیفته بت های خویش
تهزأ الکفار من إسلامهکافران را همی خنداند بر اسلام خویش
کم أنادی و هو لا یصغی التنادهر چه گویم گوش کی دارد دلم
وا فوءادی وا فوءادی وا فوءادای دلم وای ای دلم و ای دلم
یا بهائی اتخذ قلبا سواهای بهایی قلب دیگر را طلب
فهو ما معبوده الا هواهچون که نیست معبود آن را جز هوس
خاتمه
لازم است راهبرد تقریب بین مذاهب اسلامی، از ضرورت برنامه های متمدنانه، غفلت نورزد؛ چرا که چنین برنامه ای، پایه اصلی حل همه مظاهر اختلاف همان اسلام است و در محدوده این برنامه فقط می توان بر تعصب طایفه ای و انواع تعصب های دیگر که میان فرزندان امت اسلامی ما است غالب آمد.
منابع و مآخذ
1. الفتوحات المکیه، ج 3 و ج 6.
2. دیوان الامام علی، مصر [بی تا]، ص 57.
3. فوکویاما، پایان تاریخ.
4. مثنوی چهارم، ص 309، ابیات 521 و 522.
5. محمدباقر صدر، التفسیر الموضوعی.
6. محمدتقی جعفری، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی جلال الدین رومی، ج 15.
7. مروج الذهب، 1381: 2/379.
1 استاد دانشگاه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
2. الفتوحات المکیه، ج 6، ص 262. این همان نگرش اسلام به دیگر ادیان است؛ ولی صهیونیسم حتی به دین یهود زیان وارد کرد و از آن برای تحقق هدف های تجاوزکارانه خود به همه بشر سود جست.
| 3. بشنو از نی چون حکایت می کند و از جدایی ها شکایت می کند و این نخستین بیت از کتاب «مثنوی» عظیم مولانا جلال الدین رومی که در آن همه عشق هایی را که در سینه انسان موج می زند که اشتیاق به بازگشت به خدا و پیوستن به او است، با روش رمز و سمبلیک باز می گوید. |
