معرفت امام زمان-۳ (علم امام)

اشاره:

گفتیم که شیخ صدوق(ره) در «باب الامامة» از کتاب الهدایه خود پس از بیان مبانی امامت و اصول اعتقاد شیعه در این زمینه، به موضوع معرفت امامان پرداخته و در ذیل بابی با عنوان «باب شناخت امامانی که پس از پیامبر خدا(ص) حجت های الهی بر مردم هستند» به تفصیل در این زمینه سخن گفته است.

در قسمت های پیشین به چهار ویژگی امام معصوم(ع) که هر مسلمان باید بدان ها معتقد باشد، اشاره کردیم، در این قسمت از مقاله به بررسی دو ویژگی دیگر می پردازیم.

5. اعتقاد به جایگاه علم الهی امامان

شیخ صدوق(ره) در ادامة بیان ویژگی های امامان معصوم(ع)، جایگاه و منزلت علمی ائمه را مورد توجه قرار داده، می فرماید:

[واجب است معتقد باشد که] آن ها جایگاه (و خزانة) علم الهی اند.1

در این زمینه نیز روایات فراوانی از ائمه معصومین(ع) نقل شده است؛ تا آن جا که در برخی از مجامع روایی ابواب ویژه ای به نقل روایات وارد شده در این موضوع اختصاص یافته است، که از آن جمله می توان به بصائرالدرجات2، الکافی3 و بحارالانوار4 اشاره کرد.

در روایتی که از امام باقر(ع) نقل شده، در این زمینه چنین آمده است:

به خدا قسم، ما خزانه داران خدا در آسمان و زمین او هستیم، اما نه بر طلا و نقره بلکه بر علم او.5

امام صادق(ع) نیز در این باره می فرماید:

ما سرپرستان امر خدا، خزانه داران علم خدا و جایگاه علم خدا هستیم.6

در زیارت «جامعة کبیره» که از امام هادی(ع) نقل شده است، نیز خطاب به ائمه اهل بیت(ع) عرضه می داریم:

السلام علیکم یا أهل بیت النبوّة... و خزّان العلم.7

سلام بر شما ای خاندان پیامبر... و خزانه داران علم و دانش.

در پاره ای دیگر از روایات با دسته بندی علوم خداوند به علم خاص و عام یا علمی که تنها مخصوص خداوند است و کسی از آن آگاهی ندارد و علمی که ملائکه مقرب و انبیای مرسل از آن آگاهی دارند، تصریح شده است که ائمه اهل بیت(ع) نیز چون ملائکه مقرب و انبیای مرسل از علم عام خداوند بهره منداند.

در یکی از روایاتی که در این زمینه از امام باقر(ع) نقل شده است، چنین می خوانیم:

همانا برای خداوند دو علم است؛ علم عام و علم خاص. علم خاص، علمی است که [حتی] فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل هم از آن آگاهی ندارند. اما علم عام خداوند، که فرشتگان مقرب و پیامبران مرسل از آن آگاه اند به طور کامل به ما ارزانی شده است.8

از امام صادق(ع) نیز روایاتی به همین مضمون نقل شده است.9

پرسشی که در این جا مطرح می شود این است که این علوم چگونه به امامان معصوم(ع) افاضه می شود؟ پاسخ این پرسش را با روایتی از امام صادق(ع) پی می گیریم:

در این روایت که در واقع حکایت مفصل دیدار حضرت الیاس(ع) با امام باقر(ع) در مسجدالحرام و پرسش های متعدد آن حضرت از امام چهارم شیعیان(ع) است، موضوعات متعددی مطرح شده که یکی از آن ها علم امامان(ع) است.

امام باقر(ع)، در ابتدای روایت یاد شده، پس از اشاره به این مطلب که در علم خداوند هیچ اختلافی نیست، در پاسخ آن حضرت که از ایشان می پرسد: «چه کسی از این علم که در آن هیچ اختلافی (تناقضی) نیست، آگاهی دارد؟» می فرماید:

همه علوم نزد خدای ـ جلّ ذکره ـ است، اما آن دسته از علوم که [دانستن آن ها] برای بندگان ضروری است، نزد اوصیاست.10

آن گاه در پاسخ این پرسش که «اوصیا چگونه این علوم را فرا می گیرند؟» فرمود:

همان گونه که پیامبر خدا(ص) این علوم را فرا می گرفت با این تفاوت که آن ها آنچه را رسول خدا می دید نمی بینند؛ زیرا او پیامبر بود و آن ها الهام شدگان (راست گمانان). آن حضرت به عنوان رسول در پیشگاه خدای صاحب عزت و جلال حاضر می شد و وحی را می شنید در حالی که آن ها وحی را نمی شنوند.11

چنان که ملاحظه می شود، امام باقر(ع) در این روایت در تبیین شیوة علم آموزی امامان معصوم(ع) از تعبیر «محدَّثون» استفاده کرده اند. در توضیح این تعبیر امام باقر(ع)، یادآوری دو نکته ضروری است: نخست این که، در روایات ما در موارد متعددی امامان معصوم(ع) با این تعبیر توصیف شده اند، تا آنجا که در کتاب الکافی، بابی با عنوان «أنّ الأئمة علیهم السلام محدّثون مفهّمون»12 به نقل روایات وارد شده در این زمینه اختصاص یافته است.

در یکی از روایات این باب «محمدبن اسماعیل» از امام موسی بن جعفر(ع) چنین نقل می کند:

از ابالحسن [امام موسی بن جعفر](ع) شنیدم که می فرمود: «امامان علمای صادق، مفهّم و محدّث اند.»13

نکتة دوم این که، تعابیری چون «محدّثون؛ الهام شدگان (راست گمانان)» و «مفهّمون؛ فهمانیده شدگان» که در مورد امامان معصوم(ع) وارد شده است، به این معناست که آن ها علوم و معارف مختلف را از طریق الهام ربانی دریافت می کنند؛ یعنی همان طور که پیامبر اکرم(ص) از طریق وحی بر همة امور واقف و از علوم الهی برخوردار می شدند، ایشان نیز از طریق الهام بر همة آنچه بدان نیاز دارند، آگاه می شوند. البته با این تفاوت که پیامبر(ص) فرشتة وحی را می دید ولی ائمه(ع) فرشتة وحی را نمی بینند و تنها الهامات او را دریافت می کنند.

در روایتی که «محمدبن سلم» از امام صادق(ع) نقل کرده است، در این زمینه چنین می خوانیم:

نزد ابی عبدالله [امام صادق](ع) از «محدث» بودن [امام] سخن به میان آمد، حضرت فرمود: او سخنان را می شنود ولی شخص [فرشته] را نمی بیند. پرسیدم: فدایت شوم، پس چگونه می فهمد که آن کلام فرشته است؟ فرمود: با آرامش و سکینه ای که به او عطا می شود؛ می فهمد که آن کلام فرشته است.14

شایان ذکر است که در میان ائمه معصومین(ع)، امام علی(ع)، به عنوان یک استثنا هم فرشته وحی را می دید و هم صدای او را می شنید.

آن حضرت در این زمینه چنین می فرماید:

هنگامی که وحی بر پیامبر(ص) نازل می شد صدای ناله شیطان را شنیدم، پرسیدم: ای پیامبر خدا، این صدای نالة چیست؟ فرمود: این شیطان است از این که او را بپرستند نومید شده است، تو هم می شنوی هرچه من می شنوم، و می بینی آنچه من می بینم، جز آن که تو پیامبر نیستی، ولی تو وزیر منی، و به راه خیر می روی.15

6. اعتقاد به مفسران وحی بودن امامان

شیخ صدوق(ره) ششمین موضوعی را که هر مسلمان باید در مورد امامان خود بدان معتقد باشد، این گونه بیان می کند:

[واجب است که معتقد باشد که] آن ها ترجمان (مفسران) وحی هستند.16

ائمة معصومین(ع) در روایات متعددی خود را با این تعبیر توصیف کرده اند. از جمله در روایتی که «سدیر» از امام صادق(ع) نقل کرده، آمده است:

ما خزانه داران علم خدا و ترجمان امر اوییم.17

در زیارت جامعة کبیره نیز امامان(ع) با تعبیر «تراجمة لوحیه»18 توصیف شده اند.

در این جا برای روشن شدن مفهوم «ترجمان وحی بودن امامان معصوم(ع)» برخی از آیات و روایات مرتبط با این موضوع را بررسی می کنیم:

قرآن کریم در بیانی زیبا تنها خداوند و «راسخون فی العلم؛ ریشه داران در دانش» را به عنوان کسانی که دانا به تأویل کتاب (= قرآن) هستند، معرفی کرده، می فرماید:

و ما یعلم تأویله إلّا الله و الراسخون فی العلم یقولون امنّا به کلّ من عند ربّنا.19

تأویل کتاب را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند. [آنان که] می گویند: «ما بدان ایمان آوردیم. همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست».

در روایتی که «برید بن معاویه» از امام باقر یا امام صادق(ع) در ذیل آیة یاد شده نقل کرده، چنین آمده است:

پیامبر خدا(ص) برترین ریشه داران در علم است. خداوند ـ عزّ و جلّ ـ هم تنزیل و هم تأویل آنچه را بر او نازل کرده، به او آموخت. امکان ندارد که خداوند چیزی را بر او نازل کند، اما تأویلش را به او نیاموزد. اوصیای پیامبر نیز پس از او همة این امور را می دانند... و قرآن خاص و عام، محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ دارد، اما ریشه داران در علم همة آن ها را می دانند.20

تردیدی نیست که قرآن به عنوان کلام خدا، از اصلی ترین منابع استنباط احکام و معارف دین بوده و ظواهر آن بر ما حجت است. اما سخن در این است که این کتاب عهده دار بیان همة معارف و حقایق الهی نبوده است و تنها به تبیین اصول معارف و احکام پرداخته است. قرآن کریم بسان سایر متون دینی با ارائة رهنمودهای کلی و بیان چارچوب تفکر اسلامی، وظیفه تشریح و توضیح آن را به پیامبر(ص) و اوصیای او گذاشته است. در قرآن کریم تصریح شده است که:

و أنزلنا إلیک الذّکر لتبیّن للنّاس ما نزّل إلیهم.21

این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم، تا برای مردم آنچه را که به سوی ایشان نازل شده است توضیح دهی.

پیامبر گرامی اسلام(ص) بنابر خبر متواتری که به طریق شیعه و اهل سنت از ایشان نقل شده است، می فرمایند:

من دو چیز گرانبها را در میان شما به یادگار می گذارم، و تا زمانی که بدان ها تمسک می جویید هرگز گمراه نمی شوید؛ یکی کتاب خدا و دیگری خاندان و اهل بیت من. این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا زمانی که در [کنار] حوض [کوثر] بر من وارد شوند.22

قرآن کریم، چنان که در کلام نبی اکرم(ص) نیز بدان اشاره شده از اهل بیت(ع) جدایی ناپذیر بوده و نمی توان برای شناخت احکام خدا تنها به ظواهر قرآن اکتفا کرد، بلکه باید با مراجعه به روایات امامان معصوم(ع) که مفسران قرآن و مبلغان احکام آن می باشند، از ابعاد مختلف حکمی در قرآن بدان اشاره شده، آگاه شد.

امام علی(ع) در روایتی که از ایشان نقل شده است، ارتباط قرآن و اهل بیت(ع) را چنین بیان می کند:

خداوند ما را پاکیزه داشته و از خطا حفظ کرده است. او ما را گواه بر آفریدگان خویش، و حجت خود در زمین قرار داده است. ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داده است، نه ما از قرآن جدا می شویم و نه قرآن از ما.23

در کتاب وسائل الشیعة بابی وجود دارد با عنوان: «باب وجوب رجوع به معصومان(ع)،در همة احکام» که در آن بیش از چهل روایت از پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) نقل شده است، که همگی به نوعی دلالت بر لزوم مراجعه به امامان معصوم(ع) برای شناخت احکام خدا، می کنند.

در یکی از روایات این باب از امام باقر(ع)، در تفسیر آیه شریفة:

فسئلوا أهل الذکر إن کنتم لاتعلمون.25

اگر خود نمی دانید از اهل ذکر بپرسید.

چنین روایت شده است:

پیامبر خدا فرمود: [در این آیه مراد از] «ذکر» من هستم، و ائمه نیز «اهل ذکر» هستند.26

ادامه دارد...