گوهر و صدف دین

یکی از مسائل حوزه دین پژوهی به طور کلی و انسان و دین در قلمرو مطروحه در این مقالات، مسئله گوهر و صدف دین است ، بدین صورت که گوهر دین چیست ؟ و صدف آن کدام است با توجه به این که صدف برای پاسداری از حریم گوهر است به گونه ای که صدف نباشد، آن در و گوهر از بین می رود و در صورت استفاده از گوهر صدف را باید به دور انداخت و در واقع ارزش صدف به اعتبار گوهر درون است . آیا دین نیز چنین است که دارای گوهر و صدفی باشد، به گونه ای ارزش دین به اعتبار گوهر او بوده و صدف در حدی که برای حفظ گوهر لازم است، از آن استفاده شود، در غیر این صورت باید آن را به کناری نهاد، یا خیر؟

برای پاسخ این سؤال باید مطالب و مقدماتی را بیان کرد .

1 - مراد از دین در تعبیر - گوهر و صدف دین - چیست؟

آیا مراد دین به معنای تدین و دینداری است؟ یا مجموعه گزاره هایی که عقاید و اخلاق و احکام یک مکتب را تشکیل می دهد . اگر مراد، تدین و دین داری باشد می توان گفت : سخن از گوهر و صدف دین صحیح است، چنان که در اسلام، گوهر دین داری، معرفت توحیدی و شناخت صفات جمال و جلال الهی است به گونه ای که منشا اعمال صالح گردد . و اگر انسان کاری را بدون معرفت انجام دهد و یا در انجام آن کار، نیت خالصانه و الهی و توحیدی نداشته و آن کار را به قصد تقرب به خدا انجام ندهد، بی ارزش خواهد بود و اثری بر آن مترتب نخواهد شد . از این رو قرآن فرمود: «و ما امروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین حنفاء» (1) به آنها دستوری داده نشده، جز آن که خدا را بپرستند و در حالی که به توحید گرویده اند، دین خود را برای او خالص کنند .

در روایات نیز بر نیت خالصانه تاکید شده و ارزش عمل را در نیت آن می داند . چنان که امام سجاد (ع) فرمود: «لاعمل الا بالنیة » (2) هیچ عملی بدون نیت نیست و پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمود: «انما الاعمال بالنیات و لکل امری ء ما نوی فمن غزا ابتغاء ما عندالله وقع اجره علی الله عز وجل و من غزا یرید عرض الدنیا او نوی عقالا لم یکن له الا مانوی » (3) اعمال انسان به نیات اوست و آن چه برای انسان ارزشمند است، نیت اوست . اگر کسی در میدان پیکار شرکت کند و نیت او طلب چیزی باشد که در نزد خداست، پاداش او بر خداوند خواهد بود و اما اگر هدف و نیت او به دست آوردن متاع دنیا (غنائم جنگی) باشد و یا غرض او دست یافتن به شتر باشد، همانی برای اوست که نیت کرده است .

اما اگر مراد از دین مجموعه گزاره های اعتقادی و اخلاقی و احکام عملی باشد . گرچه از یک نظر همه دین گوهرند و صدف اصلا در حریم دین راه ندارد . از این رو تعبیر به گوهر و صدف دین روا نخواهد بود، ولی می توان گوهر دین را اصل واحدی به نام توحید دانست . به گونه ای که همه مسائل اعتقادی و اخلاقی و احکام عملی، تفصیل همان توحید باشد و به توحید بازگشت کند . مرحوم علامه طباطبائی (ره) فرمودند: همه معارف گوناگون دین - یعنی اصول معارف الهی و اخلاق کریمه انسانی و احکام شرعی که عبارت از کلیات عبادات و معاملات و سیاسات و ولایات باشد و هم چنین، توصیف نظام آفرینش مانند عرش و کرسی و لوح و قلم و آسمان و زمین و فرشتگان و جن و شیاطین و گیاهان و حیوانات و انسان ها، و توصیف آغاز و انجام خلقت و چگونگی آن - اعتماد و تکیه گاه آن بر اصل واحد یعنی توحید است . (4)

بنابراین، جوهر دین و به عبارتی، محور و مرکز اساسی دین، توحید است . یعنی خداوند واحد است و انسان باید بکوشد این وحدت و یگانگی را بفهمد، نه تنها یگانگی خداوند را بفهمد، بلکه باید بیابد که بین همه اشیاء نوعی درهم شدگی و ارتباط متقابل وجود دارد . توحیدی هست که در کل نظام مخلوق خداوند و جامعه بشری سریان داشته و در زندگی انسانی، در رابطه میان انسان و جهان طبیعت، در اندیشه انسان، در ساخته های انسان، وجود خواهد داشت به گونه ای که همه اشکال این توحید، حکمت و شیت خداوند را در جهان منعکس می کند، مشیتی که به عینی ترین وجه در قانون الهی یا شریعت مندرج است و باید در هر کدام از وجوه اصیل زندگی مسلمین نیز ظهور پیدا کرده و انعکاس یابد .

از این رو مسلمان زیستن، یعنی زندگی کردن مطابق مشیت خداوند، زیستن با فضائلی مطابق با اصول اخلاقی عرضه شده در قرآن مجید و سنت نبوی و ائمه معصومین (ع) و زیستن با آگاهی از وحدانیت خداوند که در مخلوقات او و نیز در انسان و جامعه انسانی منعکس شده و تجلی کرده است .

ناگفته نماند: مراد ما در این مسئله دین به معنای دین داری نیست بلکه مراد دین به معنای مجموعه گزاره های اعتقادی و اخلاقی و احکام عملی است .

2 - مراد از گوهر و صدف دین چیست؟

مطلب دومی که در رابطه با مسئله مورد نظر جای بحث دارد، تبیین مفهوم گوهر و صدف دین است که آیا تلقی واحدی از گوهر و صدف دین وجود دارد یا دیدگاه های متفاوتی در ارتباط با آن ارائه گردیده است؟ در تبیین مقصود از گوهر و صدف دین، بیانات متفاوتی وجود دارد .

قول اول: برخی مراد از گوهر و صدف دین را در بیان اهداف دین تبیین می کنند و می گویند: دین دارای اهداف متعدد طولی است و این اهداف به یک هدف اعلی و غایت قصوا منتهی می شود و گوهر دین آن هدف اعلی و غایت قصوا است . در نتیجه صدف آن، همان اهداف متوسط دین خواهد بود . (5)

نقد و تحلیل

در این که دین اهدافی دارد و این اهداف در طول همند و هدف نهایی و غایت قصوای دین یکی است، جای تردید ندارد . اما این که هدف نهایی دین چیست و اهداف متوسط آن کدامند؟ دین پژوهان عمیق و ژرف اندیش، هدف اساسی دین و احکام و روش های تربیتی را آن توحید می دانند و اهداف دیگر را مقدمات آن هدف عالی می دانند به طوری که انسان فرد و جامعه انسانی - با طی این اهداف متوسط می تواند بر بام بلند آن هدف متعالی صعود کند .

مرحوم علامه طباطبائی (ره) ضمن بیان چگونگی اکتساب فضائل اخلاقی، می گوید:

در این رابطه مسالکی وجود دارد که بعضی راه تهذیب نفس و تزکیه جان و تحصیل ارزشهای اخلاقی را با عنایت های صالح دنیوی، هموار می کنند و بعضی با غایات اخروی، این مسیر را طی می کنند به این معنا که انسان اگر بخواهد به بهشت و نعمت های آن راه یابد و از جهنم و نعمتهای آن محفوظ بماند . باید به تحصیل فضائل اخلاقی بپردازد . ولی راهی مخصوص قرآن کریم است که نه در تعالیم انبیاء پیشین - آن طور که در اختیار ماست - و نه در معارف حکماء الهی، سابقه ندارد و آن این که انسان را به گونه ای در وصف و علم با به کار گیری علوم و معارف، تربیت

می کند که موضوعی برای رذایل نماند . بلکه آن را از ریشه دفع می کند . دین راه مبتنی بر توحید خالص کاملی است که مخصوص اسلام است .

این روش، به لحاظ این که پایه و اساس آن محبت الهی و ایثار مشیت الهی بر مشیت خویشتن نتایج و آثاری دارد که آن روش های دیگر، آن آثار و نتایج را نخواهد داشت . (6)

بنابراین هدف عالی دین، توحید و به تعبیر اهل معرفت رسیدن به مقام فناء فی الله است و اهدافی از قبیل حتی زندگی اخروی یا توجه به زندگی دنیوی و یا ساختن جامعه نمونه و یا تامین عدالت اجتماعی، اهداف متوسط دین اند که ارزش آن ها به غایت نهایی یعنی توحید است و شاید برای همین باشد که در روایات ما کسانی که برای راه یافتن به بهشت و دست یابی به نعمتهای بهشتی خدا را عبادت می کنند، عبادت آن ها را، عبادت تجار و سوداگران و کسانی که برای ترس از جهنم و محفوظ ماندن از عذاب آن، خدا را عبادت می کنند، عبادت آن ها را عبادت بردگان و کسانی که عبادتشان از منشا محبت الهی و شایستگی خداوند برای عبادت سرچشمه بگیرد . عبادت آن ها را عبادت احرار و آزادگان، (7) می داند .

قول دوم: برخی در تبیین مراد از گوهر و صدف دین، از مسئله ای بنام ذاتیات و عرضیات دین استمداد می کنند و می گویند: تمایز بین وجوه ذاتی از وجوه عرضی موجب توفیق بیشتر در بدست آوردن گوهر دین می شود . وی در بیان مراد از ذاتیات دین، امور ماهوی و گوهری دین را پیام هایی می داند که پیامبر اگر در هر کجا بوده و در هر محیطی و زمانی ظهور می کرد به ناچار آن ها را ابلاغ می کرد و مصادیق آن را مقاصد شارع می داند و می گوید: مقاصد شارع همان ذاتیات دین اند . و آن ذاتیات عمدتا عبارتند از الف: آدمی خدا نیست بلکه بنده است (اعتقاد) ب: سعادت اخروی مهمترین هدف زندگی آدمی و غایت اخلاق دینی است (اخلاق) ج: حفظ دین و عقل و جان و نسل ومال مهمترین مقاصد شارع در حیات دنیوی است (فقه) قوانین اجتماعی اسلام برای حفظ و تامین این مقاصد فقهی وضع شده اند . (8)

همین نویسنده با بیان دیگری غایت اصلی دین را آبادانی آخرت ذکر می کند و زندگی دنیوی را تابعی از زندگی اخروی می داند و می گوید: دین مرامی است که در اصل برای آخرت می آید و دنیا تابع آن است (9) و در جمله دیگری می گوید: اسلام عقیدتی عین ذاتیات و اسلام تاریخی عین عرضیات دین است . (10)

نقد و تحلیل

مسئله ذاتیات و عرضیات به بیان این نویسنده جای تحلیل و نقد گسترده ای دارد اما آیا واقعا ذاتیات دین، ممد کشف گوهر دین است وچگونه ؟ محل تامل است . زیرا ایشان در بیان عرضیات دین اموری را ذکر می کند که نه تنها مقوم دین نیست بلکه خارج و در تضاد با دین است مثل جعل و وضع و تحریف که در واقع با دین بیگانه است و یا فقه را از عرضیات دین می داند در حالی که در همان مقاله، فقه را یکی از مصادیق ذاتیات دین ذکر می کند، با صرف نظر کردن از این گونه نقدها، اگر مراد ایشان در بیان ذاتیات دین همان باشد که سعادت حیات اخروی در پرتو آن تامین شود در این صورت می توان گفت نظر ایشان به همان نظر قبلی برمی گردد که غایت اصلی دین چه باید باشد و دیگر نظر جدیدی نخواهد بود .

قول سوم: بعضی در تبیین گوهر و صدف دین از تعابیر اهل معرفت در ادبیات عرفانی سود می جویند و گوهر دین را لب دین یا حقیقت دین می دانند و صدف دین را قشر دین و شریعت و طریقت می دانند و از همین جا این پندار پیش آمده است که با رسیدن به لب و مغز باید قشر را بدور انداخت و بارسیدن به بام حقیقت باید نردبان شریعت را به کناری نهاد، گرچه آن ها که اهل توجه اند می گویند: این توهم باطل است چرا که قشر اگر چه کم ارزش است اما حافظ و نگهبان مغز است . گرچه مقوم و معرف مغز نیست . از این رو می گویند: کنار زدن قشر باعث زوال دینداری پس باید ضمن توجه به حقیقت و مغز از قشر و شریعت غافل نبود . مگر اینکه انسان از زندگی دنیوی کوچ کرده و به عالم آخرت راه یابد که در این صورت عالم برزخ و آخرت، عالم تکلیف و شریعت یست بلکه عالم ظهور حقیقت است .

مولوی در مقدمه دفتر پنجم می نویسد: شریعت همچو شمع است ره می نماید و بی آن که شمع به دست آوری راه رفته نشود و چون در ره آمدی آن رفتن تو طریقت است و چون رسیدی به مقصود آن حقیقت است و جهت این گفته اند که لوظهرت الحقایق بطلت الشرایع همچنان که مس زر شود و یا خود از اصل زر بود او را نه علم کیمیا حاجت است که آن شریعت است و نه خود را در کیمیا مالیدن که آن طریقت است چنان که گفته اند: طلب الدلیل بعدالوصول الی المدلول قبیح و ترک الدلیل قبل الوصول الی المدلول مذموم (11) ، حاصل آن که شریعت همچون علم کیمیا آموختن است از استاد یا کتاب و طریقت استعمال کردن داروها و مس را در کیمیا مالیدن است و حقیقت زر شدن مس . کیمیا دانان به علم کیمیا شادند که ما علم دین می دانیم و عمل کنندگان به عمل کیمیا شادند که ما چنین کارها می کنیم و حقیقت یافتگان به حقیقت شادند که ما زر شدیم و از علم و عمل کیمیا آزاد شده ایم چون آدمی از این حیات میرد شریعت و طریقت از او منقطع شود و حقیقت ماند .

حقیقت اگر دارد نعره می زند که: یا لیت قومی یعلمون بما غفرلی ربی (12) و اگر ندارد نعره می زند که: «یالیتی لم اوت کتابیه و لم ادر ما حسابیه، یا لیتها کانت القاضیة ما اغنی عنی مالیه هلک عنی سلطانیه (13) ، شریعت علم است، طریقت عمل است، حقیقت الوصول الی الله، فمن کان یرجو لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا و لا یشرک بعبادة ربه احدا» (14)

قرآن کریم عبادت را نردبان یقین می داند و می فرماید: «فسبح بحمد ربک و کن من الساجدین واعبد ربک حتی یاتیک الیقین » (15) پروردگارت را تسبیح و حمد گو و از سجده کنندگان باش و پروردگارت را عبادت کن تا یقین تو فرا رسد .

یقین در آیه همان یقین معرفتی است و اگر در روایت یقین به مرگ تفسیر شده است از باب جری و تطبیق است نه تفسیر مفهوم یقین و وجه اطلاق یقین بر مرگ آن است که در آن حال پرده های ظلمانی عالم طبیعت به کناری رفته و دیده تیزبین برزخی به تماشای جمال حقایق می نشیند از این رو همه تردیدها و شبهات رخت بربسته و یقین جایگزین آن ها می شود .

لفظ «حتی » غایت نیست تا معنای آیه این باشد که وصول به یقین غایت باشد به این معنا که عبادت کن تا به یقین برسی و در نتیجه اگر کسی به یقین رسید می تواند عبادت را رها کند، هرگز! بلکه مراد آن است که یکی از منافع عبادت یقین است و رسیدن به یقین جز از راه عبادت و بندگی میسور نیست . مفهوم آیه در مثل، مانند آن است که پله های نردبان را طی کن تا دستت به آن شاخسار بلند برسد . به این معنا نیست که به محض دسترسی نردبان را رها کن زیرا رهاکردن نردبان مایه سقوط و هلاکت قطعی است .

بنابر این مفاد آیه: این است که یقین بر پله های نردبان عبادت استوار است و دست برداشتن از ابزار صعود، انسان را به دره سقوط می کشاند .

از مجموع این مطالب استفاده می شود قشر از لب و شریعت و طریقت از حقیقت تفکیک ناپذیرند .

البته تعبیر به لب و قشر از قرآن اقتباس شده است، در سوره نور از لب دین به نور واز قشر و پوست دین به چراغ و چراغدان تعبیر شده است «الله نور السموات والارض مثل نوره کمشکاة فیها مصباح، المصباح فی زجاجة، الزجاجة کانها کوکب دری یوقد من شجرة مبارکة زیتونة لا شرقیة و لا غربیة یکاد زیتها یضی ء و لو لم تمسسه نار نور علی نور» (16) خدا نور آسمان ها و زمین است، مثل نور او چون چراغدانی است که در آن چراغی و آن چراغ در شیشه ای است، آن شیشه گویی اختری درخشان است که از رخت خجسته زیتونی که نه شرقی است و نه غربی، افروخته می شود نزدیک است که روغنش هر چند بدان آتشی نرسیده باشد، روشنی بخشد .

گرچه در آیه چنین تمثیل می کند که یک لبی است و فرعی، مثل این که چراغی است که شعله اش با شیشه تنظیم و چراغ در چراغدان جاسازی می شود تا از گزند مصون بماند، ولی این تمثیل از بعضی جهات مقرب است واز بعضی جهات مبعد . زیرا سراسر دین نور است نه این که بعضی احکام و اخلاقیات آن مثل شیشه بی نور باشد .

بنابر این اگر از شریعت به قشر تعبیر شده باید توجه داشت که قشر محافظ آن لب است، چنان که چراغ و چراغدان محافظ نور است و اگر چراغ و شیشه و چراغ دان شکسته شود، نوری عاید انسان نمی شود و اگر شریعت ترک شود اصل دین و توحید رها می شود .

قرآن در تبیین این حقیقت که سراسر دین نور و گوهر است فرمود: «قد جائکم من الله نور و کتاب مبین » (17) سراسر قرآن کریم نور است و گوهر . نه این که بخشی از آن صدف باشد و به توان آن را به دور انداخت بلکه حتی رسیدن به گوهر و لب، همین گوهرهای فرعی است .

پس به لحاظ این که دین سراسر آن نور است و نور دارای درجات و مراتب قوی و ضعیف است، همان طور که دین داری افراد دارای مراتب و درجات ضعیف و قوی است خود دین نیز دارای درجات قوی و ضعیف است که اصول دین به منزله نور قوی دین و فروع دین به منزله نور ضعیف است .

اگر بخواهیم از اصول دین به عنوان گوهر دین و از فروع دین به عنوان صدف دین یاد کنیم، لازم است توجه داشته باشیم که اصول اعتقادی دین سبب بروز فروع دین است و فروغ دین زمینه ساز حفظ و تقویت اصول دین است . از این رو اگر کسی به خدا و قیامت معتقد است، اهل نماز و عبادت و طهارت بوده و از گناه پرهیز می کند وهمین اعمال دینی یعنی پرهیز از گناه و اطاعت ذات اقدس خداوند، موجب شکوفایی اصول دین است به گونه ای که همین اعمال موجب می شود تا بینش توحیدی در انسان قوی تر و راسخ تر گردد .

قرآن کریم می فرماید: «مثل الذین ینفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبیتا من انفسهم » (18) انفاق اموال به انگیزه طلب رضای الهی و بلکه هر گونه اعمال صالحی موجب تثبیت اعتقادات می باشد و کسانی که از اعتقاد راسخ برخوردار نیستند در مقام عمل نیز متزلزلند و به بهانه های واهی از انجام کارهای فردی و اجتماعی امتناع می ورزند .

بنابراین، عمل صالح، اخلاق و فروع دین برای تثبیت موقعیت اعتقادی یعنی اصول دین است، چنان که اگر کسی در باغش درختی را غرس نماید باید آن را آبیاری کند تا این نهال لرزان تثبیت شود . لازم است با اخلاق و عمل صالح و انجام عبادات، نهال اعتقاد به خدا و قیامت آب یاری شده و تثبیت گردد .

گرچه بعضی گوهر دین را صرفا عرفان می دانند و اخلاقیات و جزییات و عواطف را از آن جدا می کنند (19) و سعی دارند انسان را به سمت عرفان سوق دهند ولی در واقع عرفان دارای دو بخش نظر و عمل است و هر دو برای انسانی که می خواهد به مرحله عالیه آن نور قوی نائل شود باید مورد توجه واقع گیرد .

نتیجه گیری

با توجه به مجموعه مطالبی که مطرح شد می توان چنین نتیجه گیری کرد که: تعبیر از محتوای دین به صدف و گوهر با این غرض که گوهر ارزش مند است و صدف بی ارزش، سخن صحیحی نیست . زیرا دین صدف و گوهر آن، اهداف متوسط و نهایی آن، اصول و فروع آن، لب و قشر آن و شریعت و طریقت و حقیقت آن، همه ارزش مند هستند، گرچه به لحاظ کیفیت آن دارای مراتب و درجات است که بعضی از مراتب آن قوی و بعضی ضعیف است اما در عین حال این مراتب ضعیف و قوی در هم تاثیر و تاثر متقابل دارند; یعنی اصول دین در تجلی اعمال و فروع دین مؤثر است و اعمال دینی و فروع آن در شکوفایی و تثبیت اصول اعتقادی تاثیر دارد .

گوهر همه ادیان واحد است

گوهر دین در همه اقوام و ملل یکسان است زیرا اولا دینی غیر از اسلام مقبول حق نیست و ثانیا حقیقت انسان که آفریده خداست واحد و تغییر ناپذیر است، ثالثا خدا مسئول پرورش این حقیقت است و رابعا خدا هرگز دچار جهل و فراموشی و سهو نمی شود، بلکه همه حقایق را از ازل تا ابد می داند و لذا دو تا دین ندارد و دو گونه دستور ارائه نمی دهد، قرآن هم با عنوان مثبت بیان می فرماید: که «ان الدین عندالله الاسلام » (20) و هم با سلب و نفی روشن کرد که «و من یبتغ غیر الاسلام دینا فلن یقبل منه » (21) و لذا استعمال ادیان به صیغه جمع در صورتی رواست که مقصود تکامل دین و تنزلات دین باشد یعنی ظهورات دین تکمیل شود نه این که دین زمانی ناقص بود و بعد کامل شد و سپس به اکمل و اتم و اعلی درجه خود بار یافت بلکه حقیقت دین یکی است که گاهی مراحل نازله آن نازل می شود و گاهی مراحل متوسط آن ظهور می کند و گاهی هم مراحل پایانی آن تجلی می کند و با جمله نورانی «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی » (22) پایان می پذیرد در غیر این صورت، حقیقت دین، بیش از یکی نیست، ولی چون مقتضیات زمان متفاوت است موجب تغییر فروع دین است نه این که سبب تغییر اصول دین باشد، بلکه اصول و کلیات دین ثابت و همیشگی است .

پی نوشت ها:

1 . سوره بینه، آیه 5 .

2 . وسائل الشیعه، ج 1، طبع آل البیت، حدیث 1، ص 46 .

3 . همان، حدیث 10/49 .

4 . المیزان، ج 10، ص 131 - 128 .

5 . همان، ج 1، ص 361 - 354 .

6 . وسائل الشیعه، ج 1، باب 9، ص 62 و 63 .

7 . مدارا و مدیریت، ص 4 و 5، و مجله کیان، شماره 42، ص 19 .

8 . همان، ص 189 - 180 .

9 . کیان، شماره 42، ص 18 .

10 . درخواست دلیل و راهنما بعد از رسیدن به مطلوب ناپسند است و ترک راهنما قبل از رسیدن به مطلوب نکوهیده .

11 . سوره یس، آیه 26 و 27; آن که به بهشت راه یافت می گوید: ای کاش قوم من می دانستند که پروردگارم مرا آمرزیده (و از مکرمین قرار داده است) .

12 . سوره الحاقه آیه 29 - 25; آن که نامه اعمالش را به دست چپش دهند می گوید: ای کاش هرگز نامه اعمالم را به من نمی دادند و نمی دانستم حساب من چیست . ای کاش مرگم فرا می رسید، مال و ثروتم هرگز مرا بی نیاز نکرد، قدرت من نیز از دست رفت .

13 . سوره کهف، آیه 110; هر که به لقای پروردگارش امید دارد باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند .

14 . مثنوی معنوی، چاپ انتشارات راستین ص 702 - 701 .

15 . سوره فجر، آیه 99 - 98 .

16 . سوره نور، آیه 35 .

17 . سوره مائده، آیه 15 .

18 . سوره بقره، آیه 265 .

19 . دین ونگرش نوین، استلیس، ترجمه احمد رضا جلیلی، ص 368 - 366 .

20 . سوره آل عمران، آیی 19 .

21 . سروه آل عمران، آیه 85 .

22 . سوره مائده، آیه 32 .