آبان ، ش 3
چکیده: پس از انتشار گفت وگوی «دیالوگ سنت و مدرنیته » (1) با آقای آقاجری، آقای محمدحسین ادیب در شماره سوم نشریه آبان مقاله ای در نقد آن منتشر کرد که در واقع ملاحظاتی انتقادی نسبت به بخش هایی از این مقاله بود و در عین حال حاوی دیدگاهی تازه می باشد . ایشان معتقد است که دیدگاه اصلاح طلبان در باب دموکراسی و ضرورت های اجتماعی، یک دیدگاه موج دومی است و با ورود ایران به دوران فرامدرنیسم، شعارهای اصلاح طلبان ارتجاعی و ناکارآمد خواهد شد .
1 . دیدگاه آقای آقاجری در باب حرکت جهان به سمت فرامدرنیته صحیح است; اما فرامدرنیته هیچ یک از ویژگی های مورد ادعای ایشان (سوسیالیسم، نفی سرمایه داری و دموکراسی) را ندارد . جهان به سوی قوت گرفتن اقتصاد سرمایه، جهانی شدن اقتصاد و یکپارچگی دیجیتالی، نفی دموکراسی و کم رنگ شدن نقش احزاب و اتحادیه های کارگری در حیات اجتماعی پیش می رود .
2 . سه نوع جامعه وجود دارد: جامعه موج اول، جامعه موج دوم و جامعه موج سوم . جامعه موج اول مصداق جامعه سنتی، جامعه موج دوم مصداق مدرنیسم (جامعه صنعتی) و جامعه موج سوم مصداق فرامدرنیسم (جامعه فراصنعتی) است . غرب امروز مصداق جامعه موج سوم است و مدرنیسم در غرب مرده است . ایران در سال 1990 میلادی در بین راه سنت و مدرنیسم بود که با عوارض سنگین فرامدرنیسم روبه رو شد .
3 . اختلاف دو جناح سیاسی در ایران این است که محافظه کاران از رشد لیبرالیسم در ایران نگران هستند و بزرگ ترین دغدغه اصلاح طلبان، دموکراسی است . لیبرالیسم و دموکراسی هر دو از پدیده های موج دومی هستند و به جامعه صنعتی تعلق دارند . از دیدگاه جامعه موج سوم، لیبرالیسم و دموکراسی هر دو شعارهایی ارتجاعی هستند و به گذشته تعلق دارند . جریان اصلاح طلب در ایران اساسا جریان موج دومی است .
4 . ایران هنوز در مواردی در عصر ما قبل صنعتی قرار دارد; در برخی از امور در عصر صنعتی است و در حوزه هایی، به خصوص در صنعت و زیر ساخت های ارتباطی، وارد عصر فراصنعتی شده است . فاصله جامعه سنتی تا جامعه فراصنعتی در غرب 200 سال به طول انجامید . آیا ایران نیز باید همین زمان را طی کند؟ عوارض جامعه موج سوم (مثل حذف مرزهای ملی اقتصادی و آزادسازی تجارت خارجی) عمیقا جامعه ایران را در بر گرفته و ممنوعیت های وضع شده نیز در عمل مؤثر نبوده است . بنابراین، جامعه ایران در عمل از وضع موجود به جامعه فراصنعتی پرش می کند . به اعتقاد نگارنده، عوارض موج سوم به میزان بیش از 70 درصد جامعه ایران را در بر گرفته است (2) و احتمالا ظرف پنج سال آینده تا میزان 90 درصد افزایش خواهد یافت .
5 . اصلاح طلبان در تشخیص سمت و جهت اصلاحات دچار اشتباه شده اند . اصلاح طلبان در زمانه ای که عصر مدرنیسم با آمدن فرامدرنیسم به پایان رسیده است، خواهان جامعه مدرن هستند . اصطلاحات «چپ » و «راست » از بقایای عصر صنعتی اند و از این پس جای آنها در موزه تاریخ است . جامعه فراصنعتی همه لیبرال های ایران را در ظرف 4 - 5 سال آینده از عرصه حیات اجتماعی می راند .
6 . جامعه موج سوم به حجم بیشتری از تصمیم برای اداره عمومی در مقایسه با جامعه موج دوم احتیاج دارد . این امر سبب افزایش مشارکت بیشتر در تصمیمات می شود و این حجم از تصمیم گیری تنها به کمک مجامع تخصصی ممکن است . بنابراین، اساسا وجود دیکتاتور، یعنی کسی که بخواهد به جای همه و برای همه تصمیم بگیرد، در جامعه موج سوم غیرممکن می شود . لاجرم ساختار تصمیم گیری به گونه ای می شود که در جامعه موج سوم مجامع تخصصی حرف آخر را می زنند . احزاب سیاسی توان ارائه دیدگاه در مورد تخصص های بسیار فراوان و متنوع در جامعه فرامدرن را ندارند . بنابراین، احزاب سیاسی در جامعه موج سوم به میزان زیادی فلسفه وجودی خود را از دست می دهند . البته بر اساس تحقیق انجام شده در سازمان تجارت جهانی، احزاب سیاسی در جامعه موج سوم باقی می مانند، اما حوزه وظایف آنها به شدت محدود می شود . اصلاح طلبان در ایران بر تقویت نهادهای مدنی تاکید حداکثری دارند . اگر منظور از ایجاد نهادهای مدنی، احزاب سیاسی باشد، باید گفت عصر احزاب سیاسی با منطق جامعه موج دوم در دنیا به پایان رسیده است .
7 . آیا تصمیمات حیاتی در ایران به وسیله یک گروه 2000 نفری از مسؤولان رده بالای نظام اخذ می شود؟ برای گروه کوچک نخبگان ظرف پنج سال آینده امکان پذیر نخواهد بود که تمامی تصمیمات برای گردش امور جامعه را به تنهایی اخذ نماید . بدین ترتیب، مجامع گسترده ای در نخبگان متخصص ایجاد خواهد شد که ظرف پنج سال آینده، جز در 5 تا 10 مورد، حرف آخر را همین مجامع کوچک تخصصی خواهند زد . تاکید حداکثری اصلاح طلبان بر تقویت نهادهای مدنی، گواه عدم درک نقش نخبگان در حیات جوامع در حال گذار است . هر چه حرکت جامعه ایران به سمت جامعه موج سوم شتاب بیشتری بگیرد، بار تصمیم گیری سنگین تر می شود و به همین سبب ایران در یک نقطه عطف جدید از تاریخ سیاسی خود قرار دارد .
8 . بزرگ ترین بازنده شکل گیری سازمان تجارت جهانی، اتحادیه های کارگری هستند . واقعیت این است که کارگران در کشورهای صنعتی از حقوق و مزایای بسیار بالایی برخوردارند و این حقوق و مزایا را آسان به دست نیاورده اند; اما با عضویت در سازمان تجارت جهانی آنها را به آسانی از دست می دهند . با شکل گیری تجارت جهانی، سرمایه داران در مقابل تلاش کارگران برای کسب حقوق و امتیازات بیشتر مقاومت می کنند و به سادگی حاضر به دادن امتیاز نیستند; چراکه در برابر انتخاب و گزینه های دیگری قرار دارند . تلاش برای کسب حقوق بیشتر، کارفرما را تشویق می کند تا کارخانه خود را به جهان سوم منتقل کند . عصر اعتصابات کارگری برای کسب حقوق بیشتر در غرب در حال پایان یافتن است، در اتحادیه اروپا ظرف سه سال گذشته، اعتصابات کارگری 61 درصد کاهش یافته است . عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی، آثار تبعی این بحث را به جامعه ایران منتقل می کند .
اشاره
1 . تفسیری که آقای ادیب از «فرامدرن » در برابر دیدگاه آقای آقاجری ارائه می کند، گویای دو نگرش متفاوت، اگر نه متضاد، در مورد تحلیل شرایط کنونی و وضعیت آینده جهان و جامعه ماست . البته با تامل بیشتر معلوم می شود که این دو نگاه از جهات دیگری نیز با یکدیگر اختلاف دارند . اختلاف اصلی این دو دیدگاه بیشتر از آن روست که یکی با دغدغه های فرهنگی و اجتماعی نسبت به انسان و جامعه مدرن، بیشتر در پارادایم تفکر انتقادی می اندیشد و دیگری با واقع نگری کلیه تحولات آینده را زاییده مناسبات پیچیده اقتصادی می داند . به این ترتیب، در حالی که آقای آقاجری با نگرش انتقادی به مبانی مدرنیته، انسان معاصر را در آستانه خودآگاهی و واکنش نسبت به چالش های مدرن به تصویر می کشد، آقای ادیب صرفا به نظاره فرایند تحولات کنونی نشسته و با اتکا به آمار و ارقام، آینده جهان را در ادامه مدرنیزاسیون و سرمایه داری تفسیر می کند . هر یک از این دو دیدگاه و دیدگاه های مشابه بر شواهد و قرائنی استوار است که به سادگی نمی توان از آنها گذشت . دشواری این موضوع به ویژه زمانی معلوم می شود که عناصر گوناگون مؤثر بر این فرایند به خوبی نشان داده شود; عناصری همچون فرایند جهانی شدن، توسعه تحقیقات در فن آوری ارتباطات و اطلاعات، بحران اخلاق و معرفت شناسی در شمال و جنبش های هویت خواهی در جنوب و ده ها مساله دیگر که بعضی از آنها آن قدر نوپیدا و تازه هستند که هیچ تحلیل و تبیین روشنی از آنها در دست نیست . با این همه، پیداست که هر فرهنگ و تمدنی که بخواهد زیست فعال و آگاهانه ای در جهان آینده داشته باشد، به ناچار باید دانش و زمینه های واکنش مناسب در این خصوص را فراهم آورد .
2 . هر چند تاکید نویسنده بر واپس گرایانه بودن شعارهای اصلاح طلبی در ایران می تواند هشداردهنده و اندیشه ساز باشد، اما نادیده انگاشتن بحران های معرفتی، اجتماعی و اقتصادی در غرب از سوی ایشان تامل برانگیز و گمراه کننده است . درست است که تصور غالب متفکران از مقولاتی چون دموکراسی، جامعه مدنی و آزادی، سخت خام و یادآور شعارهای انقلاب فرانسه است، همچنین درست است که ساختار سیاسی و حقوقی جهان در جامعه فرامدرن دچار تحولی شگرف خواهد شد، اما این نیز که کلیه ساختارهای اجتماعی و سیاسی را تابعی از اقتصاد و تقسیم کار بدانیم چندان معقول و واقعی نمی نماید . به هر حال، ارائه این گونه مباحث، افق های نوینی را برای اندیشیدن بیشتر به روی ما می گشاید; اما باید از مطلق کردن این نگرش ها پرهیز کرد .
3 . آنچه در نظریه هر دو نویسنده کم رنگ یا بی رنگ می نماید، توجه به بن مایه های فرهنگ اسلامی و ایرانی و نظریه الگوها و آرمان هایی است که انقلاب اسلامی در سراسر جهان پراکنده است . در حالی که امروز متفکران جهان سوم، به ویژه متفکران عرب، با عبرت از پیشینه غرب گرایی در کشورهای خود، بازگشت به اصالت ها و میراث های دینی و قومی را در نگرش و نوسازی آینده جوامع خود دنبال می کنند، متاسفانه حتی در بین روشنفکران دینی درون نظام اسلامی از چنین نگرشی کمتر می توان سراغ گرفت . یکی از دلایل این غفلت و سهل انگاری، بی گمان عدم حضور عالمان دینی ما در صحنه تفکرات و تحولات جدید و فقدان نظریه پردازی و توسعه الگوهای جدید دینی از سوی حوزه های علمیه شیعه است . مقایسه کوتاه میان الازهر و حوزه علمیه قم در سده اخیر گویای همین واقعیت است .
پی نوشت:
1) این مقاله در شماره 17 بازتاب اندیشه به چاپ رسید .
2) نویسنده در مقاله مستقلی در روزنامه حیات نو قبلا به این موضوع پرداخته است .