آزادی، نخستین بنیاد تعلیم و تربیت عمومی در اسلام است و امکان شکوفایی استعدادها و پرورش نیروی تفکر را به همگان می دهد . این اصل، از لوازم اصل برابری در اسلام است، زیرا اصل، برابری پرخاش علیه ستم گری و تبعیض نژادی است . آزادی و برابری انسان در سایه اعتقاد به وحدانیت و قدرت کامله خداوند تحقق می یابد که ضامن اجرای اصول برابری، آزادی و برادری است . مخصوصا اذعان به عظمت و وحدانیت خدا، اعتقادی در انسان به وجود می آورد که عامل بازدارنده ای در تسلیم به بردگی و اسارت و موجد مقاومت انسان در برابر تجاوز و ستم گری است .
بنا به دستور قرآن، انسان منحصرا در برابر خدا باید احساس عبودیت کند و در سایر احوال، کاملا آزاد و مختار است .
اعتقاد به عظمت و قدرت خدا، فکر تساوی و آزادی بشر را در ذهن هر مسلمانی پدید می آورد و غریزه تجاوز و بهره کشی از انسانی دیگر را در وجود او سرکوب می کند . بدون تردید، این خصوصیت یکی از امتیازات عمده دین اسلام و اصولا یکی از تجلیات عالی تمدن بشری است . بر اساس این اعتقادات که فلسفه و قانون گذاری اسلام، گام های مؤثری در راه تامین حقوق بشر برداشته است .
دیانت اسلام، ذاتا بیش از سایر ادیان و فلسفه ها به شخصیت انسان ارج نهاده و برای آزادی او حرمت قایل شده است . برابری در حقوق مخصوصا امکان بهره مندی مساوی از تعلیم و تربیت و انتخاب مشاغل، اجرای کامل عدالت در قرار دادها و روابط اجتماعی، معاملات و . . . ، اسلام را دین مترقی و طرف دار آزادی و برابری انسان ها معرفی می کند .
اسلام، نخستین دیانتی بوده که علیه بهره کشی و استثمار، به مبارزه برخاسته و از پا ننشسته است و بنیان ستم را در همان سال های نخستین، در بسیاری از سرزمین ها در هم کوبیده است . در ادوار بعد نیز موفق شده نظام بردگی و ستم گری را با پی ریزی نظام اقتصاد توحیدی نابود سازد . درست در دورانی که اروپاییان به پیروی از مبانی حقوق یونان و روم قدیم، سیستم بردگی، بیگاری و بهره کشی را به عنوان حق طبیعی برای صاحبان زور و زر پذیرفته بودند .
اصل مساوات، نخستین سنگ بنای نظام اجتماعی اسلام است . هیچ یک از ادیان و فلسفه ها تا این حد به برابری انسان ها ارج ننهاده اند . اصل برابری اسلام نسبت به افرادی که مسلمان نیستند، نیز، تسری دارد و این گروه می توانند از تمامی حقوق و امتیازات مسلمان در یک جامعه اسلامی استفاده کنند و در احوال شخصیه تابع قوانین خود باشند .
باید دانست که برابری در اسلام بدان معنا نیست که افراد سالم بدون آن که زحمت بکشند از مزایای اقتصادی یکسان بهره مند گردند . قرآن تفاوت های فردی را از نظر هوش و شرایط بدنی و روانی می پذیرد و از مالکیت فردی در صورتی که نتیجه فعالیت مشروع فرد بوده و سهم بیت المال پرداخت شده باشد، حمایت می کند .
مفهوم حقوق بشر و به عبارت دیگر اعتقاد به ارزش و شایستگی انسان، متفرع از اصل توحید اسلام است، زیرا جنبه عالی و الهی انسان، به هر حال آزادی و برابری اوست . انسان، آزاد آفریده شده و باید جامعه ای به وجود آید که او هرگز از بردگی و استثمار، وحشتی به دل راه ندهد و مسؤول سرنوشت خود باشد . تنها خداوند شایسته عبادت و پرستش است .
اصل مساوات اسلامی، به کلی با آن چه در فرهنگ مغرب زمین وجود دارد متفاوت است . از دیدگاه اسلام، انسان، اصولا موجود آلوده و گناه کاری نیست که از فیض حلول به شایستگی مقام انسانیت را به دست آورد . قرآن، ارزش انسان را با مابعدالطبیعه نمی آمیزد، انسان برتر، موجودی است که آزادانه دستورات الهی را به کار بندد و خدا را پرستش کند.