فرازهای زیارت بلند جامعه کبیره محور بحث دراین سلسله مقالات بود در این مقاله نیز فرازی دیگر از زیارت جامعه مورد بحث قرار می دهیم.
«و اشهد ان لا اله الّا اللّه وحده لاشریک له کما شهد اللّه لنفسه و شهدت له ملائکته و اولواالعلم من خلقه لا اله الّا هو العزیز الحکیم و اشهد ان محمداً عبده المننجب و رسوله المرتضی ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کلّه ولوکره المشرکون.» گواهی می دهم جز خدای یکتا خدائی نیست و او از شرک و شریک منزه است چنانچه خداوند به یکتائی خود شهادت می دهد و فرشتگان و صاحبان علم (انبیاء و اولیاء) شهادت دادند. که جز او خدای یکتای مقتدر، حکیم، خدایی نیست و نیز شهادت می دهم که حضرت محمد(ص) بنده خاص برگزیده و رسول پسندیده اوست که برای هدایت خلق به دین و آیین حق فرستاد تا آنکه دین پاکش را مسلط و غالب بر ادیان گرداند هر چند مشرکان را ناگوار باشد.
در این فرازها سخن از وحدانیت ذات مقدّس ربوبی و رسالت نبی اکرم(ص)باالهام از قرآن کریم است، قسمت اول این فرازها برگرفته از آیه 18 سوره آل عمران است:
«شهد اللّه انه لا اله الّا هو و الملائکة و اولواالعلم قائماً بالقسط لا اله الّا هو العزیز الحکیم.»
خداوند گواهی می دهد که معبودی جز او نیست و فرشتگان و صاحبان دانش گواهی می دهند در حالی که خداوند قیام به عدالت دارد معبودی جز او نیست که هم توانا و هم حکیم است.
چگونگی شهادت خداوند
خداوند چگونه بر یگانگی خویش شهادت می دهد؟ این شهادت گواهی فعلی است یعنی خداوند با این نظام دقیق آفرینش گواهی بر یکتایی خویش می دهد. اینجا در حقیقت "شاهد" و "مشهود به" و "شهادت" یکی است. «یا من دلّ علی ذاته بذاته» ای خدایی که ذاتت بر ذاتت گواهی می دهد:
| ;آفتاب آمد دلیل آفتاب |
;گر دلیلت باید از وی رخ متاب |
بنابراین ایجاد این نظام واحد شهادت و گواهی خداست بر یگانگی ذاتش.
شهادت فرشتگان بر وحدانیت خداوند
دیگر شاهد، فرشتگان هستند. همه فرشتگان، جبرئیل، میکاییل، اسرافیل، عزراییل...و... اقسام دیگر فرشتگان، شهادت آنان هم قولی است و هم عملی. قولی است یعنی اعتراف به وحدانیت او دارند، «والملائکة یسبّحون بحمد ربّهم»(1) ملائکه با حمد و سپاس پروردگارشان تسبیح او می گویند. این تسبیح مرادف شهادت قولی بر وحدانیت خداست چون شریک دانستن برای خدا نقص شمرده می شود و فرشتگان با تسبیح خود ذات اقدس باری تعالی را از هر نقص و عیبی مبرّا می کنند بنابراین تسبیح ملائکه شهادت قولی آنها بر وحدت و یگانگی خداست.
آنها شهادت عملی نیز بر وحدانیت حق تعالی دارند و آن همان عبادت و اطاعت مطلق آنهاست.
«بل عباد مکرمون لایسبقونه بالقول و هم بامره یعملون»(2) بلکه فرشتگان بندگان مکرّم خدا هستند که در سخن گفتن بر او پیشی نمی گیرند و به دستور او کار می کنند این اطاعت محض نشان می دهد که آنها غیر خدا را منشأ اثر نمی دانند و این اطاعت صرف چیزی جز شهادت عملی آنها بر وحدت و یگانگی خدا نیست.(3)
اولواالعلم کیانند
«اولواالعلم (صاحبان علم)» نیز گواهی به وحدانیت او می دهند این شهادت نیز هم قولی است و هم عملی. سخن اینست که اولواالعلم کیانند؟ در روایات فراوانی اولواالعلم به امامان معصوم علیهم السلام تفسیر شده اند.
جابر می گوید: تفسیر آیه فوق را از امام باقر(ع) پرسیدم حضرت فرمود: «فان اولی العلم الانبیاء و الاوصیاء...»(4) همانا اولواالعلم انبیاء و اوصیاء آنها هستند.
در روایت دیگری راوی می گوید از حضرت امام ابوالحسن (هادی) تفسیر آیه را پرسیدم که حضرت در تفسیر "اولواالعلم " فرمود: «هو الامام» مراد امام است.(5)
"اولواالعلم " در آیات دیگر نیز به امامان معصوم علیهم السلام تفسیر شده است.(6)
آیا می توان مطلق صاحبان دانش یعنی دانشمندان علوم مختلف را مصداق "اولواالعلم" در این آیه نامید؟ برخی از مفسران این معنای عام را گزینش کرده اند و آیه را دلیل بر جایگاه بلند دانشوران در اسلام دانسته اند.
باید گفت: جایگاه بلند دانشمندان را از آیات و روایات فراوان می توان بهره برد ولیکن باید به دو نکته توجه داشت:
1ـ دانش ارزشی در اسلام صرف اطلاع از اصطلاحات نیست بلکه دانشی است که انسان را به سوی خداوند رهنمون گردد.
2ـ در این آیه شریفه نباید سیاق و چینش آیه را فراموش کرد "اولواالعلم " که در کنار خدا و فرشتگان قرار می گیرند نمی شود دانشمندان معمولی باشند. این سنخیت تنها در امامان معصوم علیهم السلام است. بنابراین تفسیر "اولواالعلم " به امامان معصوم (ع) تفسیر به یک معنای حقیقی است.
قیام به عدالت
"قائماً بالقسط"به اصطلاح ادبی حال فاعل "شهد" است که اللّه جل شأنه است یعنی خداوند گواهی بر یکتایی خود می دهد در حالی که قیام به عدالت در جهان هستی دارد.
یعنی حاکمیت قسط و عدل بر نظام تکوین، دلیل دانشمندان و ملائکه برای گواهی بر وحدانیت خداست.
در این آیه شریفه عدل الهی در کنار توحید مطرح است. بر خلاف دیگر قدرتمندان که هرجا احساس یکتایی و نداشتن رقیب و شریک کنند زور می گویند او یکتایی است که بر پا دارنده عدل است.
جایگاه این شهادتها
این توصیف از خداوند در حقیقت شاهد برجسته ای است بر اینکه این توصیف بلندی که از امامان در این زیارت آمده هرگز به معنای آن نیست که این گلهای بی خار جهان هستی را "خدا" بدانیم. هرگز این شهادت ما بر وحدانیت اوست و همه این اوصافی که برای امامان گفته شده در حقیقت از آن جهت است که آنان بنده عاشق هستند.
دیگر فراز برجسته شهادت به رسالت نبی اکرم(ص) است.
حضرتش را با الهام از خداوند به چند صفت می شناسیم:
1ـ "عبده المنتجب" او بنده برگزیده خداست پیغمبر اکرم(ص) تنها پیامبری است که قرآن کریم واژه عبد را به طور مطلق درباره اش به کار برده است بنگرید به آیات ذیل:
1ـ سوره بقره، آیه 23. 2ـ سوره کهف، آیه 1. 3ـ سوره فرقان، آیه 1، 4 سوره حدید، آیه 9. 5 ـ سوره انفال، آیه 41. 6ـ سوره نجم آیه 10.
در حالی که درباره دیگر پیامبران همراه عبدنا یا عبده نامشان را ذکر می کند همانند:
"عبدنا ایوب" سوره ص، آیه 41.
"عبدنا داود" سوره ص، آیه 17.
عبده زکریا سوره مریم، آیه 2.
این نشان می دهد که آن حضرت در مقام عبودیت به جایی رسید که کسی به آن مقام بار نیافت و چون مشارکی نداشت تعبیر از وی به عنوان عبد کافی است.(7)
سفر خطیر و پرخاطره پیامبر(ص) یعنی معراج با عبودیت شروع شد "سبحان الّذی اسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی..."(8). منزّه است آن خداوندی که بنده اش را در یک شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصی...برد.
و با عبودیت هم پایان یافت "فاوحی الی عبده ما اوحی"(9) در اینجا خداوند آنچه را وحی کردنی بود به بنده اش وحی نمود.
بر این اساس است که باید گفت مقام عبودیت برتر از مقام معرفت است "و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون"(10) و من جن و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند.
هدف آفرینش آن است که بندگان خداوند با عبودیت پله های کمال را یکی پس از دیگری طی کنند.
2ـ دومین ویژگی پیامبر(ص) او "فرستاده مورد رضایت حق است" به نظر می رسد این وصف برگرفته از آیه 26 ـ 27 سوره جن است "عالم الغیب فلایظهر علی غیبه احداً الّا من ارتضی من رسول فانّه یسلک بین یده و من خلفه رصداً" دانای غیب اوست و هیچکس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازدمگر رسولانی که آنان را برگزیده و مراقبینی از پیش رو و پشت سر برای آنها قرار می دهد.
این مراقبها فرشتگانی هستند که خداوند بعد از نزول وحی به آنها دستور می دهد پیامبرش را از هر سو احاطه کنند و از شرّ شیاطین جن و انس و وسوسه های آنها و آنچه اصالت وحی را خدشه دار می کند محافظت و پاسداری نمایند تا پیام الهی بی کم و زیاد و بدون کمترین خدشه ای به بندگان ابلاغ گردد و این خود یکی از دلائل معصوم بودن پیامبران است که با نیروهای غیبی، امدادهای الهی و مراقبت فرشتگان او از لغزشها و خطاها مصون و محفوظند آری پیامبر اکرم(ص) "رسول مرتضی" است.
آورنده دین حق
3ـ سومین ویژگی پیامبر اکرم(ص) در این فراز برگرفته از سه آیه قرآن کریم است: سوره توبه، آیه 33؛ سوره فتح، آیه 28 ؛ سوره صف، آیه 9.
"هو الّذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کلّه و لوکره المشرکون." او کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه آیین ها غالب گرداند هر چند مشرکان کراهت داشته باشند.
منظور از هدایت دلایل روشن و براهین آشکاری است که در آیین اسلام وجود دارد و منظور از دین حق همان آیینی است که اصولش حق و فروعش نیز حق و بالأخره تاریخ و مدارک و اسناد و نتیجه و برداشت آن نیز حق است.
این غلبه هم غلبه منطقی و هم غلبه از نظر نفوذ ظاهری و حکومت بر تمام ادیان جهان است.
تجلّی کامل این وعده الهی عصر ظهور حضرت مهدی ارواحنا له الفداء است.
در روایتی از حضرت امام صادق(ع) در تفسیر آیه آمده است: «واللّه ما نزل تأویلها بعد ولاینزل تأویلها حتی یخرج القائم فاذا خرج القائم لم یبق کافر باللّه العظیم.»
به خدا سوگند هنوز محتوای این آیه تحقق نیافته است و تنها زمانی تحقق می پذیرد که قائم خروج کند و به هنگامی که او قیام کند کسی که خدا را انکار کند در تمام جهان باقی نخواهد ماند.
در آیه 28 سوره فتح مضمون فوق باینگونه آمده است:
"هو الّذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کلّه و کفی باللّه شهیدا" او کسی است که رسولش را با هدایت و دین حق فرستاده تا آنرا بر همه ادیان پیروز کند که خدا گواه این موضع باشد. اضافه این آیه بر آیه قبل ذیل ایه است که این واقعیت که این پیشگویی نیازی به هیچ مشاهده و گواه ندارد که شاهد و گواهش اللّه است.
مضمون آیه 9 سوره صف همانند آیه توبه است.
