زهد و پارسایی(۲)

ارزش و اهمیت زهد

زهد، یکی از بالاترین مقامات معنوی و از بهترین فضیلت های اخلاقی است که زینت عارفان و عالمان و سالکان راه هدایت است. در بیان ارزش و اهمیت زهد، همین بس که خداوند هیچ پیامبری را برنگزید، مگر آنکه زاهد بود. زهد، کم یاب ترین و ارزشمندترین چیزهاست که آدمی آن را می شناسد و همگان آن را می ستایند، ولی بیشتر مردم به آن عمل نمی کنند. زهد، بهترین وسیله ای است که می تواند انسان را به قله رفیع سعادت و کمال رهنمون شود، آنچنان که آن را کلید در بهشت و مایه آزادی و نجات از آتش دوزخ دانسته اند. زهد، از جمله فضیلت هایی است که خداوند به واسطه آن بر فرشتگان و ملکوتیان می بالد و آن گاه به مسلمان زاهد رو می کند و بر او درود و سلام می فرستد. زهد، زیباترین زیوری است که مسلمان دیندار، خود را بدان می آراید، بدین جهت آن را ریشه و اساس دین دانسته اند.

گاهی از زهدورزی عمومی و همگانی، برای مبارزه منفی برضد دشمنان و بیگانگان استفاده می شود. گاندی، رهبر استقلال طلب هند، در برابر انگلستان از این مبارزه منفی استفاده کرد و با توسل به این شیوه، دشمنان را از کشورش بیرون راند. او به موازات این مبارزه منفی، به هنر و صنعت و کارهای بومی و محلی اهمیت داد تا رشد و خودکفایی هند تحقق پیدا کند. گاهی بیگانگان با اشاعه فرهنگ مصرفی خود، قصد فروش کالاها و سلطه اقتصادی بر جامعه مسلمان را دارند. در متون دینی و اسلامی، از اینکه مسلمانان خود را شبیه بیگانگان سازند و در نتیجه به سوی آنان گرایش پیدا کنند، به شدت نهی شده است. در کلامی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

خداوند به یکی از انبیا دستور داد تا به قوم خود بگوید که از نظر پوشش و لباس، هم شکل دشمنان من نباشید و با آنان هم غذا نشوید و در شکل و شمایل و قیافه و رفتار نیز شکل دشمنان من نباشید.

رسیدن به استقلال اجتماعی در همه ابعاد، بسته به پرورش و حمایت استعدادهای ملی و بومی و تلاش برای شکوفایی آنها در مسیر خودکفایی است. امام صادق علیه السلام ، در مورد چگونگی سیره امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «علی علیه السلام از غذاهایی که از دیگر سرزمین ها (غیر از حجاز) در بازار عرضه می شد، استفاده نمی کرد».

پیام متن:

1. زهد گوهری کم یاب است که از آن، به کلید در بهشت تعبیر شده است.

2. زهد به عنوان مبارزه منفی، عاملی برای رهایی از سلطه بیگانگان و گامی بزرگ برای خودکفایی مسلمانان است.

زهد در مکتب علی علیه السلام

زهد در دیدگاه امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، وارستگی و نداشتن وابستگی قلبی به دنیاست. زهد از دید این بزرگوار، دنیاگریزی نیست، بلکه ستیز با بندگی دنیاست. آن حضرت حقیقت زهد را از دو آیه قرآن استنباط می کند و می فرماید: «حقیقت زهد اسلامی را از دو آیه قرآن می توان به دست آورد»؛ آنجا که می فرماید: «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ؛ بر آنچه از دست شما رفته (از وابستگی ها و بهره های دنیوی)، افسوس مخورید و به آنچه به دست شما رسیده است، شادمان نگردید.» (حدید: 23) کسی که بر گذشته تأسف و حسرت نخورد و به آنچه دارد مغرور نگردد، او حقیقت زهد را دریافته و همه جنبه های آن را رعایت کرده است. در زهد مسیحی و هندی، دنیاگریزی و ترک کار و تلاش، در متن زهدورزی قرار دارد، ولی در زهد اسلامی کار و تلاش و پرداختن به امور زندگی، اصل زهدورزی را تشکیل می دهد. بدین جهت، حضرت علی علیه السلام ، در توصیف انسان با ایمان می فرماید: «إنَّ الدُّنیا مَتْجَرُ أَولیاءِ اللّه ِ؛ دنیا جایگاه تجارت دوستان خداست.» و در جایی دیگر می فرماید: «کسی که آب و خاک دارد، ولی در فقر به سر می برد، از رحمت خدا به دور است.» یعنی باید به استفاده بهنیه و بهره بردرای کامل از امکانات زندگی پرداخت. در زهد اسلامی، کار و تلاش و کسب مال شایسته است؛ ولی شایسته تر آن است که آدمی در راه خدا و جلب رضای او، از آن دل برکنَد و آن را بجا و به موقع انفاق کند. آنچه در دین اسلام اهمیت دارد، چگونگی کسب مال و موارد مصرف آن است. چنانچه فردی از راه مشروع، اموالی را کسب و سپس هزینه های شرعی آن را پرداخت کند و یا زمینه های کار و فعالیت را در جامعه گسترش دهد، به دستورهای اسلام عمل کرده است. ازاین رو، باید توجه داشت که ثروت و اموال، وسیله ای برای آزمایش انسان هاست و مهم، توفیق عملکرد صحیح می باشد.

پیام متن:

1. کار و تلاش و پرداختن به امور زندگی، در متن زهد اسلامی قرار دارد.

2. ثروت و اموال، وسیله ای برای آزمایش افراد است و مهم، توفیق عملکرد درست است.

مراحل زهد

انسان موجودی تربیت پذیر است. محیط زندگی و شیوه تربیت والدین و مربیان بر خُلق و خوی او تأثیر می گذارند. ویژگی ها و صفت های موجود در او، ابتدا نبوده و بعدها بر اثر گذشت زمان با تکرار و تمرین، جزو عادت های او شده است. هنگامی که انسان تصمیم به زهد ورزی می گیرد، مراحلی را می گذراند تا به این فضیلت اخلاقی به عنوان عادتی همیشگی دست یابد.

اولین مرحله زهد ورزی، زهدنمایی است. در این مرحله با وجود علاقه به دنیا و زیبایی ها و نعمت های آن، آدمی در تلاش است تا با سختی و مشقت فراوان آنها را ترک کند، تا بدین ترتیب، کم کم صفت زهد، جزو عادت های همیشگی و پایدارش شود. حضرت علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: «أوَّلُ الزُّهدِ التَّزَهُّدُ؛ اولین مرتبه زهد، خود را به زهد واداشتن است.» هنگامی که انسان در برابر وسوسه ها و خواهش های نفس ایستادگی می کند، وارد دومین مرحله زهدورزی می شود. در این مرحله ارزش و اهمیت دنیا و نعمت های آن، در نظر او کم می شود و او با اختیار و آزادی کامل، به راحتی از دنیا و جلوه گری آن فاصله می گیرد؛ زیرا در نگاه چنین فردی، دنیا و نعمت هایش، در برابر آخرت و زیبایی هایش، کوچک و ناچیز می نماید. بدین ترتیب، او دنیا را به آخرت می فروشد و با میل و رغبت از آن کناره می گیرد.

در مرحله سوم که بالاترین مرحله زهد است، دنیا در نظر فرد هیچ ارزشی ندارد. او دنیا را هیچ می داند و با شوق به آخرت، دنیا را رها می کند. بی گمان، زهد و ترک دنیای چنین فردی، به خاطر کمال معرفت اوست. او به حقیقت دنیا و آخرت، آگاه گشته است و یقین دارد که دنیا نسبت به آخرت بسیار ناچیز و اندک است و به آن نمی ارزد. چنین زاهدی، از خطر توجه و رغبت به دنیا، ایمن و مصون است. اینان مصداق این سخن حضرت علی علیه السلام هستند که فرمود: «أَصابُوا لَذَّةَ زُهدِ الدُّنیا فیِ دُنیاهُم؛ لذت بی علاقگی به دنیا را در دنیای خویش بردند».

پیام متن:

زهد بر اثر تکرار و تمرین، جزو عادت های انسان می شود.

عوامل پیدایش زهد

توجه به آثار حیات بخش زهد

آن گاه که آدمی در مسیر خودسازی و کمال گام برمی دارد، می کوشد تا به وسیله عوامل مختلف، انگیزه و اراده خود را حفظ کند. یکی از عواملی که به زهدورزی انسان کمک می کند و او با میل و رغبت از دنیا و نعمت های آن فاصله می گیرد، توجه به آثار مثبت و سازنده زهد است. هنگامی که انسان به حقیقت و ماهیت دنیا پی بُرد و در برابر، به ارزش والای آخرت و نعمت هایش آگاه گشت، دیگر سعادت و خوشبختی خود را در این دنیا نمی جوید؛ زیرا می داند که روزی از این جهان خواهد رفت جهانی که در نظرش جز سرابی فریبنده چیزی نیست. او به این باور رسیده است که سعادت حقیقی او با زندگی در جهان دیگر آغاز می شود و برای رسیدن به آن، باید در این جهان سختی ها و تنگناها را تحمل کند و در برابر مصیبت ها و گرفتاری ها، بردباری پیشه گیرد. زاد و توشه راهش را با ایمان به خدا و عمل به گفته هایش، فراهم آورد و البته همه اینها هنگامی حقیقت می یابد که فرد بینش الهی داشته و با پیمودن مسیر درست به تکامل و کمال رسیده باشد. او می داند هیچ تضمینی نیست که برای مدت ها یا حتی لحظه ای دیگر زنده باشد. پس در آن لحظه ای که قرار دارد، چنان برای آخرتش می کوشد که گویی آخرین ثانیه های عمر اوست. بنابراین، چنین انسانی به سربلندی آخرت خواهد رسید؛ چنان که پیشوای متقیان، امیرمومنان علی علیه السلام نیز می فرماید:

إن کُنتُم زَهَدتُم خَلَصْتُمْ مِن شَقاءِ الدُّنیا وَ فُزتُم بِدارِ البَقاء.

شما اگر زهد را پیشه خود سازید، از چنگال بدبختی های دنیا رها می شوید و در آخرت سرافراز خواهید بود.

پیام متن:

1. در نظر زاهد، دنیا و زیبایی هایش، سرابی فریبنده است.

2. توجه به آثار حیات بخش زهد، موجب می شود که انسان با شوق و رغبت از دنیا و نعمت هایش فاصله بگیرد.

حسابرسی اعمال و زهد ورزی

انسان با یقین به اینکه همه کامیابی های او، کوچک یا بزرگ، در پرونده اعمالش ثبت می شود و در روز حساب باید پاسخ گوی همه اعمال و گفته هایش باشد، در دنیا به زهد می کوشد. آن روز که همگان، برای قضاوت عادلانه در پیشگاه خداوند بزرگ حاضر می شوند و کارها و نیت های آنان با ترازوی عدل الهی سنجیده می شود، هر کس نتیجه اعمال و کردار خود را می بیند. خداوند در قرآن کریم، در وصف چنین روزی آورده است:

ما ترازوی عدل خود را برای روز قیامت خواهیم نهاد و به هیچ کس ستمی نخواهد رفت و اگر عملی به اندازه دانه خردلی باشد، به حساب آوریم و تنها علم ما، از همه حسابگران کفایت خواهد کرد. (انبیاء: 47)

از این رو، افراد عاقل و دوراندیش برنامه زندگی خود را در این دنیا چنان تنظیم می کنند که در چنین روزی، بر فرصت های گذشته حسرت نخورند. بدین خاطر، امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرموده است:

با نفس خود بجنگ و از او حساب رسی کن؛ همچنان که شریک از شریک خود حساب رسی می کند و حقوق خداوند را از او مطالبه کن... .

بنابراین، زندگی انسان در این دنیا به گونه ای است که همواره تحت نظر و مراقبت قرار دارد و همه کردارها و تصمیم هایش به وسیله نگهبانانی ثبت می شود و او باید روزی پاسخگوی همه آنها باشد. آن گونه که حضرت علی علیه السلام می فرماید:

هیچ انسانی از خوراک و آشامیدنی و پوشاک بهره مند نمی شود، جز آنکه توقفش در پیشگاه خدا، در روز قیامت طولانی خواهد بود. استفاده از حلال دنیا، مورد حساب رسی دقیقی قرار می گیرد و روی آوردن به حرام آن، با کیفر همراه است.

ابوذر نیز در این باره چنین می گوید:

به هنگام حساب رسی و در روز قیامت، کار کسی که یک درهم دارد، نسبت به کسی که دو درهم دارد، آسان تر است».

پیام متن:

1. اعمال کوچک و بزرگ انسان در پرونده اعمالش ثبت می شود.

2. حساب رسی انسان زاهد، آسان تر و راحت تر انجام می گیرد.

توجه به زندگی زهد پیشگان، عاملی دیگر برای زهد ورزی

کسانی که از روی احساسات یا تحت تأثیر دیگران در مسیر زهدورزی گام برمی دارند، ممکن است در مراحل اولیه، شور و شوق فراوان داشته باشند، ولی به مرور زمان، انگیزه خود را از دست می دهند؛ زیرا پشتوانه حرکت شان احساسات و عوامل زودگذری بوده است که در نهایت سپری می شود. در حالی که اگر با شناخت و آگاهی درست و عمیق به زهدپیشگی روی آورند، با تغییر شرایط و گذشت زمان، از تصمیم خویش بر نمی گردند، بلکه با قدرت روحی و اراده معنوی بالاتر و با توکل به خدا پیش می روند. زاهد باید بداند که دوری از دنیا و خوشی ها و فریبندگی های آن، به آسانی و یکباره صورت نمی گیرد. کسی که بر این شیوه پای می فشرد، باید آگاه باشد و بپذیرد که سختی ها و دشواری های فراوانی را باید متحمل شود و اگر با معرفت و بینش درست و الهی مسیر را آغاز نکرده باشد، هنگام رویارویی با این موانع و گرفتاری ها، ممکن است در تصمیم خود سست شود. از این رو، برای رسیدن به ثبات قدم و تقویت روحیه زهدورزی، باید در مسائل و مشکلات اطرافیان به ویژه اسوه های زهد تأمل کند تا بتوان سختی ها و مصیبت های زندگی خویش را نیز آسان تر بپذیرد.

زیرا در می یابد که تنها او گرفتار این سختی ها نیست، بلکه همه کسانی که در این مسیر گام نهاده اند، در گرداب این دشواری ها، دست و پا زده اند. شیخ بهایی، فیلسوف، فقیه و ریاضیدان معروف نیز می گوید:

ای چرخ که با مردم نادان یاری	هر لحظه بر اهل فضل، غم می باری
پیوسته، ز تو بر دل من بار غمی است	گویا که ز اهل دانشم پنداری

و آن گاه که خواجه نصیر الدین طوسی، در قلعه الموت در حبس بود، این چنین شکوه و گلایه می کند:

به گرداگرد خود آن سان که بینم

بلا انگشتری و من نگینم

پیام متن:

آگاهی و بینش صحیح، پشتوانه حرکت انسان در مسیر زهدورزی است.

آثار مثبت زهد

نقش زهد در همدردی با نیازمندان

همدردی و غم گساری با نیازمندان و محرومان، یکی از ریشه ها و فلسفه های زهد است و یکی از هدف های اساسی تشکیل حکومت اسلامی نیز، رفع فقر و محرومیت از جامعه است. هرگاه مستمندان، زندگی توانگران را از نزدیک می بینند، رنج و غم شان دو چندان می شود. سخت است که آدمی دیگران را در نعمت و آسایش ببیند، حال آنکه خود حتی از ضروری ترین لوازم زندگی محروم باشد. آنجا که افراد اجتماع به دو گروه توانگر و محروم در می آیند و ثروتمندان از درد و رنج نیازمندان بی خبر می مانند و فقیران در حسرت یک لقمه نان به سر می برند، اولیای خدا و مردان دین، برای رفع این وضعیت احساس مسئولیت می کنند. آنان برای تغییر وضعیت موجود بر گرسنگی گرسنگان و پر خوری توانگران سکوت نمی کنند. سپس با بخشش دارایی و تقسیم آنچه از مال و نعمت دنیا دارند، درصدد بهبود وضع زندگی مستمندان برمی آیند. بیشتر وقت ها نیز با آنان هم نشینی و همدردی می کنند و در استفاده از زیبایی ها و نعمت های دنیا، حال آنها را مراعات می کنند و این گونه با عمل بی ریای خویش، بر زخم های دل آنان مرهم می گذارند. شهید مرتضی مطهری رحمه الله در سیری در نهج البلاغه می نویسد:

هنگامی که فقیه بزرگ، وحید بهبهانی رحمه الله ، پیراهنی رنگارنگ و گران بها که مخصوص اشراف و اعیان آن دوران بود، بر تن یکی از عروس های خود دید، پسرش را ملامت و سرزنش کرد. پسر در جواب پدر این آیه قرآن را تلاوت کرد:

«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ؛ بگو! چه کسی زینت های الهی را بر بندگان خود آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟»(اعراف: 32) پدرش در پاسخ گفت: من نگفتم که لباس خوب پوشیدن و آشامیدنی خوب نوشیدن حرام است، ولی یک مسئله را نباید فراموش کنی و آن اینکه چون ما پیشوای دینی مردم هستیم، شیوه زندگی ما باید مایه تسکین آلام قلبی فقیران باشد.

بدین سبب زندگی مسئولان نظام جمهوری اسلامی، باید همچون زندگی عادی دیگر افراد جامعه باشد تا تنگ دستان با دیدن نوع زندگی آنها، به آرامش خاطر برسند. ضرورت آراستگی مسئولان جامعه به خوی زاهدانه و داشتن زندگی به دور از تکلف و زرق و برق زودگذر دنیوی، از همین فلسفه نشئت می گیرد. آن گونه که امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «بر پیشوای مسلمانان لازم است که در صورت تصدی منصب پیشوایی و رهبری جامعه، لباس تنگ دستان و فقیران اجتماع خویش را بر تن کند.» ایشان در جای دیگری فرموده است:

خدا مرا به پیشوایی خلق برگزید و بر من لازم دانست تا درباره خودم و خوردن و آشامیدن و پوشیدنم هم سطح طبقه فقیر جامعه زندگی کنم تا فقیر به سبب فقرم به من اقتدا کند و دل خوش باشد و غنی، به ثروتش مغرور نشود.

پیام متن:

1. یکی از فلسفه های زهد، همدردی با نیازمندان جامعه است.

2. بر مسئولان حکومت است که خوی زاهدانه را در زندگی شان رعایت کنند.

زهد و وارستگی علی علیه السلام ، نوش داروی جامعه

از ویژگی های مهم سیره زندگانی امیرمؤمنان علی علیه السلام این بود که با وجود بهره مندی از نعمت های دنیا و دسترسی به بیت المال مسلمانان، با کمترین هزینه، معاش خانواده خود را می پرداخت، ولی در تأمین نیازمندی های دیگران از هیچ کوششی دریغ نمی ورزید. امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید:

علی علیه السلام از درآمد شخصی و دسترنج خود، بنده های فراوانی را در راه خدا آزاد کرد. او در منطقه «خیبر» و سرزمین «وادی القری» اموالی را در راه خدا، برای مصارف مؤمنان وقف کرد و حدود صد چشمه آب حفر و آنها را وقف حاجیان کرد و مسجدهای فراوانی را با مال و دارایی خود بنا کرد.

مورخ معروف، بلاذری، می نویسد:

سالی از سال ها قیمت محصولات کشاورزی امیرالمؤمنین علی علیه السلام چهل هزار دینار بود که همه آنها را میان فقیران تقسیم کرد و در پایان همان روز، شمشیر خود را فروخت. او در پاسخ کسی که علت آن را پرسیده بود، فرمود: «اگر شام امشب را داشتم، شمشیرم را نمی فروختم.

آن حضرت در نامه خود به عثمان بن حنیف که گناه بزرگش شرکت در مهمانی اشراف بود، چنین می نویسد:

آگاه باشید که رهبر شما از دنیا به دو لباس کهنه و دو قرص نان بسنده کرده است. شما بر آن توانا نیستید، ولی می توانید مرا در پرهیزکاری یاری کنید. سوگند به خدا! که از دنیای شما طلایی ذخیره نکرده و از غنایم آن زری نیندوخته ام و برای لباس کهنه ام، جایگزینی قرار نداده ام... . اگر می خواستم، راه رسیدن به عسل و گندم و لباس ابریشمی را می دانستم؛ ولی دور است که هوا و هوس بر من غلبه کند و حرص، مرا به انتخاب غذاها وا دارد. شاید در حجاز یا یمامه کسی باشد که به قرص نانی امیدوار نیست و سیر شدن را به یاد ندارد.

ایشان در لحظه های آغازین ورود خود به کوفه برای استقرار حکومتش، رو به مردم فرمود:

با همین چیزهای اندک و شتر و وسایل سفرم بر شما وارد شدم. پس اگر با بیش از آنچه داشتم، از دیار شما بیرون بروم، بی شک، در شمار خیانت پیشگان خواهم بود.

بدین ترتیب، او با زهدورزی و قبول مسئولیت اجتماعی و حکومت بر مردم، جامعه را در جهت صحیح مدیریت کرد.

پیام متن:

اشاره به زهد امیرالمؤمنین علی علیه السلام و اینکه آن حضرت در عین دارایی، زاهدانه زندگی می کرد و همواره اموالش را به فقیران می بخشید.