قرآن کریم در یکى از آیات شریف خود دوره‌اى را به نام دوره ارتداد براى جوامع اسلامى پیش بینى کرده، مى‌فرماید:
یا أیّها الذین آمنوا من یرتدّ منکم عن دینه فسوف یأت اللّه بقوم یحبّهم و یحبّونه أذّلة على المومنین اعزّة على الکافرین یجاهدون فى سبیل الله و لا یخافون لومة لائم ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء واللّه واسع علیم.1
اى کسانى که ایمان آورده‌اید، هر که از شما از دینش بازگردد چه باک؛ زودا که خدا مردمى را بیاورد که دوستشان بدارد و دوستش بدارند. در برابر مؤمنان فروتنند و در برابر کافران سرکش؛ در راه خدا جهاد مى‌کنند و از ملامت هیچ ملامتگرى نمى‌هراسند. این فضل خداست که به هر کس که خواهد ارزانى دارد، و خداوند بخشاینده و داناست.
بر اساس این آیه شریفه و با توجه به برداشتى که علامه طباطبایى (قدس سره) در تفسیر المیزان در جلد پنجم (عربى) در توضیح این آیه شریفه داشته‌اند و با توجه به روایاتى که از اهل بیت عصمت و طهارت (ع) رسیده است ما مى‌توانیم پیش‌گویى‌هایى براى آینده جوامع اسلامى، از جهت فرهنگى، سیاسى و اقتصادى داشته باشیم. از جمله پیش‌گویى‌ها این است که در دوران پایانى عمر زمان و یا به تعبیر خود روایات آخرالزمان جوامع اسلامى و مسلمین دچار دو حرکت متعاکس از نظر برخورد با ارزش‌ها مى‌شوند.
بر اساس پیش‌گویى قرآن دوره ارتدادى براى جوامع اسلامى و مسلمین ممکن است رخ بدهد و در نقطه مقابل به جاى افرادى که مرتد شده‌اند انسان‌هاى دیگرى با خصوصیاتى که آیه شریفه یک یک آنها را ذکر مى‌کند،جایگزین مى‌شوند. از این مطلب بر مى‌آید که جوامع اسلامى و مخصوصاً جوامعى که از نظر بنیه هاى اعتقادى دچار ضعف‌هایى هستند یک دوره ارتداد یا برگشت از ارزش‌هاى دینى را پیش رو خواهند داشت. البته در نقطه مقابل انسان‌هایى خواهند بود که جایگزین این انسان‌هاى مرتد مى‌شوند.
ارتداد در اینجا به معنى برگشت از اصول اعتقادى نیست؛ آنچنان که در فقه مصطلح است. بلکه یک اصطلاح قرآنى است که به معنى برگشت از ارزش‌هاست. وقتى که ما مراجعه به روایات اسلامى مى‌کنیم مى‌بینیم در آنها هم نشانه‌هایى بر این موضوع وجود دارد. بر همین اساس، بحثى تنظیم کرده‌ایم به نام آسیب شناسى آخرالزمان، یعنى آفت‌هایى که ممکن است گروه‌هایى از مردم و یا ارزش‌ها و مقدسات در دوره آخر الزمان گرفتار آن بشوند. به عبارتى وقتى که شما خانواده را و برخورد پدر و مادر و فرزندان را در دوره آخر الزمان از دیدگاه روایات مورد دقت قرار مى‌دهید مى‌بینید که آسیب‌ها و آفت‌هایى در خانواده‌ها و در ارتباط بین افراد و اعضاء خانواده ممکن است وجود داشته باشد که اگر همه مؤمنین این آفت‌ها و آسیب‌ها را به دقت از دیدگاه معصومین (ع) مورد مطالعه قرار بدهند چند نتیجه براى آنها خواهد داشت .
نتیجه اول این است که آنها براى اینکه در دامن این آفت‌ها و آسیب‌ها نیفتند براى خودشان نوعى حراست و حفاظت ایجاد مى‌کنند. نتیجه دیگر اینکه براى آنها زمینه یک نحوه پیش بینى و زمان شناسى فراهم مى‌شود.
در دوره آخرالزمان بر اساس این آیه شریفه یک دوره بازگشت از ارزش‌ها وجود دارد که شما با مراجعه به روایات تفصیل ، تفسیر و تبیین این بازگشت را به دقت مى‌بینید. در روایات از یک سو آسیب‌هایى که در آخرالزمان متوجه مقدسات و ارزش‌هایى چون امر به معروف و نهى از منکر، قرآن، اذان، برخورد با علما و ... مى‌شود ذکر شده است. از سوى دیگر آسیب‌هایى که براى آحاد مردم جامعه؛ مانند علما، حکام، پدر و مادرها، فرزندان، زنان و مردان پیش مى‌آید یکى یکى به آنها اشاره شده است.
از دیدگاه دیگر مى‌توانیم به این قصه این جور نگاه کنیم که آسیب‌هایى ممکن است از نظر اقتصادى، سیاسى و اخلاقى و اعتقادى گریبانگیر مردم شود که علم به این آسیب‌ها نوعى روشنى در ذهن انسان ایجاد مى‌کند، افقى را باز مى‌کند که باعث مى‌شود انسان مواظبت‌هاى جدّى نسبت به خودش داشته باشد و وظیفه خودش را بهتر تشخیص دهد.
حضرت استاد مطهرى در کتابى که در باره حضرت مهدى (ع) دارند به همین آیه شریفه اشاره مى‌کند.
این آیه شریفه مى‌فرماید: اى کسانى که ایمان آورده‌اید اگر عده‌اى از شما در پایبندى به اصول و ارزش‌هاى دینى دچار برگشت و ارتجاع و ارتداد شدند خداوند متعال جانشین مى‌کند گروه دیگرى از مؤمنین که آنها در مرحله دیندارى و دین باورى بسیار بسیار قوى و خالصانه عمل مى‌کنند. گروهى که جانشین شما هستند با این خصوصیات هستند که »یُحبّهم و یحبّونه«؛ آنها خداوند متعال را دوست دارند و خداوند متعال هم ایشان را دوست دارند که یک پیوند عاطفى دو طرفه بین این گروه از مؤمنین و خداوند و از طرف خداوند با این افراد وجود دارد. از خصوصیات دیگرى که اینها دارند این است که در برابر مؤمنین انسان‌هاى متواضع و فروتنى هستند »اذلّة على المؤمنین« که نشان دهنده ارتباط سالم اجتماعى است که بین این گروه مؤمنین وجود دارد. صفت بعدى که خداوند متعال براى این گروه ذکر مى‌کند مى‌فرماید: »أعزّة على الکافرین«؛ در برابر بیگانگان فکرى و در برابر کسانى که از نظر فکرى انسان‌هاى سالمى نیستند و در حد کفر و نفاق هستند موضع‌گیرى سخت دارند و هیچ نرمشى در برابر آنها نشان نمى‌دهند. صفت بعدى این گروه جانشین این است که »یجاهدون فى سبیل الله«؛ در مسیر خداوند متعال از خودشان و از مال خودشان مایه مى‌گذارند. اینها روحیه جهادى و یا به عبارتى روحیه بسیجى دارند و در مسیر خدا از همه موجودى‌هاى خودشان سعى مى‌کنند که مصرف کنند. و باز صفت دیگر »و لایخافون لومة لائم«؛ این چنین افرادى که جانشین گروه مرتد هستند کسانى هستند که از سرزنش سرزنش کنندگان و ملامت‌ها، از هر سویى که باشد ترس و ابایى ندارند و در برابر جنگ روانى که از طرف دشمن به آنها اعمال مى‌شود مقاومت دارند. بعد نهایتاً خداوند متعال مى‌فرماید : »ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء«؛ این گروه جانشین با این خصوصیات کسانى هستند که شامل فضل خداوند متعال هستند و بعد مى‌فرماید: »والله واسع علیم«.
از این آیه استفاده مى‌شود که در آخرالزمان دو گروه مقابل هم قرار مى‌گیرند: عده‌اى گرفتار فساد و فتنه دوره آخرالزمان و دچار مشکلات مى‌شوند و به عبارتى میکروب‌هایى که در آخرالزمان وجود دارند در روح آنها نفوذ مى‌کند و دین آنها را دچار مشکل مى‌کند و در نقطه مقابل دقیقاً در همان زمان گروه دیگرى وجود دارند که آنها در برابر این حوادث و این آفات اجتماعى و یا دینى مقاومت و صبورى مى‌کنند، پایمردى از خودشان نشان مى‌دهند و آنها مى‌توانند از زمینه‌سازان فرج آقا و مولا امام زمان (ع) باشند. بد نیست این مطلب را خدمتتان عرض کنم به عنوان مژده، مژده‌اى که شاید براى آنها که معتقد به حرکت در مسیر امام زمان (ع) هستند، بشارت بسیار زیبایى باشد و نقطه حرکتى باشد براى اینکه هر چه بیشتر ما در مسیر امام زمان (ع) و ترویج فرهنگ اهل‌بیت (ع) تلاش بیشترى کنیم .
ذیل همین آیه شریفه روایتى است که در چند تفسیر؛ از جمله در تفسیر المیزان و مجمع البیان هم نقل شده است. در این روایت آمده است که وقتى این آیه نازل مى‌شود سؤال مى‌شود از پیامبر اکرم (ص) که این گروه جانشین چه کسانى هستند؟ در یک روایت بسیار کوتاه و زیبا که براى همه ایرانیان مؤمن مى‌تواند این مژده خیر و بشارتى باشد آمده است: پیامبر اکرم (ص) دستشان را بر شانه سلمان زدند و فرمودند »من هولاء«؛ این گروه جانشینى که کاملاً معتقد و جدى وارد میدان دین مى‌شوند و آن آسیب‌هاى دوره آخرالزمان کمتر مى‌تواند در آنها نفوذ کند از ایرانیانى هستند که معتقد و پا برجا هستند و آنها مى‌توانند مروج و مؤید دین در آن مقطعع زمانى باشند.
این شاید خودش جاى بحث مفصل داشته باشد که ما مى‌توانیم این آیات و روایات را در کنار هم بگذاریم و شوق دیندارى بیشتر و روح فداکارى بیشتر در مسیر دین را در جوان‌هایمان که استعداد دیندارى بالاتر و بهترى دارند احیاء کنیم. که این به صورت جداگانه مى‌تواند مورد بحث قرار بگیرد. فقط به عنوان یک مژده خواستم خدمتتان عرض بکنم که در بعضى از روایات، این گروه جانشین از نسل سلمان فارسى هستند و یا به عبارتى صحیح‌تر که امام صادق (ع) فرمودند: »به سلمان، سلمان فارسى نگویید، سلمان محمدى (ص)بگویید« و اینها از تبار سلمان محمدى (ص) هستند.
به هر حال این آیه شریفه خبر مى‌دهد از اینکه در یک قطعه‌اى از زمان گروهى از امت اسلامى دچار ارتداد و برگشت از ارزش‌ها مى‌شوند و در زندگى هر یک از آنها یکى از آفت‌ها و میکروب‌هاى خاص از نظر اقتصادى، سیاسى، اعتقادى و اخلاقى وارد مى‌شود. گروهى در نقطه مقابل آنها با خصلت‌هایى که در آیه شریفه ذکر شده وارد مى‌شوند و پرچم دفاع از دین را بر دوش مى‌کشند. دقیقاً وقتى که به روایات رجوع کنیم ما در علائم آخرالزمان مى‌توانیم نشانه‌هاى دو گروه را یک یک پیدا کنیم. این گروهى که از اعوان، انصار و یاران حضرت مهدى (ع) هستند چند خصوصیتشان در آیه شریفه بیان شده است. آنها کسانى هستند که خدا را دوست دارند و خدا هم آنها را دوست دارد. کسانى هستند که در برابر مؤمنین فروتنند در برابر کافرین سربلند و عزیز زندگى مى‌کنند. کسانى هستند که اهل جهاد هستند و نهایتاً کسانى نیستند که با جنگ روانى از میدان بیرون بروند. این چند خصوصیتى که در آیه شریفه ذکر مى‌کند. امّا، کسانى که حقیقتاً پیرو اهل‌بیت (ع) باشند نشانه‌هاى دیگرى هم دارند که در روایات به شکل تفصیلى توضیح داده شده است. در مورد گروهى هم که دچار ارتداد مى‌شوند در روایات نشانه‌هاى زیادى از ایشان مى‌بینیم که مى‌توانیم با مطالعه روایات به خصوصیت اخلاقى و نشانه‌هاى تفصیلى این گروه پى ببریم.
مراد ما از بحث آسیب‌شناسى دوره آخرالزمان این است که ما بیاییم آن افرادى را که در آخرالزمان دچار ارتداد از ارزش‌ها مى‌شوند به تفصیل طبقه بندى کرده و به خصوصیات آنها پى ببریم.
در روایات بر این مطلب تأکید شده که آن آسیب‌ها و آفت‌هایى را که در آخرالزمان وجود دارد بشناسید؛ زیرا اگر آنها را نشناسید ممکن است دامن شما را هم بگیرد. لذا اگر ما چنین مطالعه تفصیلى داشته باشیم مى‌توانیم جایگاه خودمان را مشخص کنیم که: آیا ما از کسانى هستیم که نشانه‌هاى ارتداد از ارزش‌ها در زندگى آنها آشکار است یا از کسانى هستیم که جانشین این گروه مرتد مى‌توانیم باشیم ؟
بنابراین بحث از مقابله دو گروه در آخرالزمان، که در روایات به آن اشاره شده، از آن رو بر ما لازم است که ما جایگاه خودمان را و وظیفه خودمان را به شکل روشن در این اتفاقات و وقایعى که ممکن است به شکلى در جوامع اسلامى اتفاق بیفتد یا در حال اتفاق باشد، بدانیم و بتوانیم خودمان را در برابر اتفاق‌هاى ناگوارش مصونیت ببخشیم و ان شاء الله از کسانى باشیم که جزء سربازان و نوکران آقا امام زمان (ع) قرار دارند.
در بررسى آیات و روایات مربوط به آخر الزمان مى‌توان تقسیم بندى‌ها و طبقه بندى‌هاى متفاوتى ارایه کرد. یک تقسیم بندى این است که ما بر اساس گروه‌ها و افراد مختلفى که در آخرالزمان دچار آسیب و آفت مى‌شوند به بررسى روایات بپردازیم؛ یعنى وضعیت زنان، مردان، جوانان و... را در آخر الزمان به تفکیک مورد بررسى قرار دهیم. تقسیم بندى دیگر این است که بر اساس آفت‌ها و آسیب‌هاى مختلفى که گریبانگیر جوامع اسلامى مى‌شود، یعنى آفت‌هاى اعتقادى، اقتصادى، اخلاقى و... به بررسى روایات بپردازیم. ان شاء الله در قسمت بعدى مقاله در مورد ویژگى‌هاى منفى مردان و زنان آخرالزمان بیشتر سخن خواهیم گفت.
پی نوشتها:
1.سوره مائده، آیه 54.
منبع:ماهنامه موعود شماره29/خ
