گیاهان دارویی و معطر - بخش اول

محمدباقر رضایی؛ عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، انجمن گیاهان دارویی ایران

 

هرگز قادر به شمارش همه ی نعمت‌‌های خدا نیستیم و نخواهیم بود. یکی از این نعمت‌‌ها گیاهان هستند

(قرآن کریم در آیه 18 سوره مبارکه نحل) 

تاریخ استفاده غذایی و دارویی از گیاهان، مواد معدنی و حیوانات به گذشته‌‌های بسیار دور باز می‌گردد.

اسناد بسیاری تاکنون در این زمینه به صورت نسخ خطی، سنگی و چاپ شده، در این اواخر توسط دانشمندان کشور‌‌های مختلف جهان که در این زمینه پیشتاز هستند کشف و گردآوری شده است.

اطلاعات موجود بیان کننده این واقعیت است که در قدیم توجه بیشتری نسبت به حفاظت از منابع طبیعی و سلامت جامعه با حفظ این منابع و استفاده از مواد طبیعی و سالم داشته‌اند.

نخستین نسخه‌‌های از گیاهان دارویی در تمدن‌‌های مهم دنیا نظیر ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، هند و چین به 3000 سال قبل از میلاد بر می‌‌گردد.

در این آثار نام گیاهان دارویی مانند درخت میر، کرچک و سیر به وفور به چشم می‌‌خورد، هم چنین سایر تمدن‌‌ها مانند بابلیان، مادها، آشوریان و طب اسلامی مهد آغاز شروع پیشرفت‌‌ها در زمینه علم داروسازی گیاهی است.

به نقل از هردوت (به 4500 ق.م) استفاده از گیاهان معطر را پس از شناخت از مواد موجود در آن‌‌ها در مومیایی کردن اجساد (به 5200 ق.م) در دستور کار خود قرار دادند.

کاربرد دارویی تعداد بسیاری از گونه دارویی را شرح و در درمان بیماران قرار داده بود. به دنبال آن‌‌ها دانشمندانی نظیر سقراط، دیوسکورید، رازی، هروی، ابن سینا، ابوریحان بیرونی، جرجانی و دیگر بزرگان سبب گسترش این علم در جهان گردیدند.

گلابگیری از گل محمدی از دیر باز در تمدن ایرانی جای داشته و دارد. از گلاب در مصارف خانگی، لوازم آرایشی و بهداشتی، نیز استفاده فراوان شده است.

در طب سنتی ایران، اسانس نعنا، عرق بید مشک و زیره کاربرد ویژه در درمان و تقویت معده داشته است. همچنین در همه تمدن‌‌ها، انواع مواد معطر در مراسم آئینی و  مذهبی در مساجد و امامزاده‌‌ها استفاده می‌‌کردند. 

از آنجا که گیاهان دارویی در جای جای حوادث مهم تاریخی، سیاسی، اجتماعی و دینی، مورد توجه تمام ادیان و فرقه بوده است. بنابر این ضرورت دارد تا نسل جوان را با این موهبت الهی بیشتر آشنا نماییم. 

البته با وسعت و تنوع آب و هوایی در کشورهای ایران، چین و هند از لحاظ گونه‌‌های دارویی در دنیا از جایگاه خاصی بر خوردارند به گونه ای که تا کنون گیاهان دارویی و ادویه‌ای زیادی مانند فلفل سیاه، شاه دانه، زعفران، زیره، شیرین بیان، خشخاش، جوز هندی، کرچک، کنجد، صبر زرد، جین سینگ چینی، چای چینی و.....را به دنیای امروز معرفی کرده‌‌اند.

بنابراین به‌دلیل موقعیت مناسبی که از نظر ذخائر فیلوژنتیکی و آب و هوایی (١١ اقلیم از ١٣ اقلیم جهان) کشور عزیزمان ایران دارد.

هچنین در حال حاضر، آثار زیان بار مواد شیمیایی بر زندگی مردمی که سال‌‌ها از مواد طبیعی استفاده میکرده به خوبی نمایان گردیده است به همین سبب گرایش مجدد به گیاهان دارویی در بین جامعه جهانی و به خصوص ایرانیان، به سرعت پیش میرود، و این نکته حائز اهمیت برای صنایع خواهد بود که باید نسبت به فرآوری گیاهان دارویی و محصولات فرعی جنگلها و مراتع اقدامی عاجل به عمل آوریم.

هر گیاه به گروه خاصی از خانواده گیاهی منحصر و وابسته است. با افزایش شناخت از این منبع خدادادی، علاقه به استفاده از گیاهان و به خصوص گونه‌‌های نادر و با ارزش اقتصادی مورد توجه دانشمندان قرار گرفت که این امر منتج به تهیه انواع فراورده طبیعی از جمله داروهای گیاهی در تمام دنیا شده است.

بسیاری از گیاهان به تدریج فضا‌‌های خاصی را به خود اختصاص دادند که از آن جمله میتوان گونه‌‌های زینتی و معطر که هم اکنون در فضاهای شهری نیز مورد استفاده قرار می‌‌گیرند، و دارای ارزش دارویی می‌‌باشند نام برد.

از آنجاکه هدف اصلی در تولید و زراعی کردن گیاهان دارویی حفظ منابع طبیعی و مواد موثره است، ازاینرو فرآوری آن‌‌ها از اولویت‌‌های تحقیق و توسعه درکشور محسوب می‌‌شود.

این در حالی است که بخش عمده ای از محصولات برداشت شده از مزارع یا عرصه‌‌های طبیعی به علت عدم آگاهی از روش‌‌های آماده سازی و استحصال از بین می‌‌روند.

بنابراین گیاهان دارویی یا معطر به گستره وسیعی از گیاهان اطلاق می‌‌شود که به طور مستقیم و یا ترکیب شده داروی آن در درمان بیماریها و یا در پیشگیری از بروز آن‌‌ها استفاده می‌‌گردد.

شرایط جمع آوری و خشک کردن گیاهان دارویی

کمیت و کیفیت مواد موثر، از اهم موضوعات در زمان جمع آوری گیاهان دارویی است. پس از جمع آوری، باید آن‌‌ها را پس از پاک کردن از مواد زائد، متناسب با‌‌ اندام گیاهان در فضای خاص آن‌‌ها خشک نمود.

گیاهان را می‌‌توان حداکثر به مدت یک هفته در شرایط طبیعی و یا با دستگاه خشک نمود. درجه حرارت مناسب اطاق برای خشک کردن گیاهان بین 20 تا 32 درجه سانتیگراد می‌‌باشد.

بهتر است برای نگه داری گیاهان خشک شده از ظروف شیشه رنگی و کیسه‌‌های پاچه‌ای و کاغذی استفاده شود. ‌‌اندام خشک شده را باید دور از نور، در جایی با هوای خشک و معمولی نگه داشت.

 

گل‌‌ها

بهتر است گل‌‌ها قبل از طلوع آفتاب جمع آوری شوند؛ زمان مناسب برای اکثر گل‌‌ها هنگامی است که به طور کامل باز نشده باشند، یا زمانی زیادی از باز شدن آن‌‌ها نگذشته باشد.

در خشک کردن گیاهان باید دقت نمود که کلیه ناخالصی‌‌ها را جدا کنیم، گل‌‌های خشک شده را بهتر است دور از رطوبت و نور نگهداری کنیم.

 

قسمت هوایی و برگ‌‌ها

در صورتی که کل قسمت هوایی گیاه مورد نیاز باشد، باید دارای ساقه، برگ، گل و یا دانه باشد. وقتی کاملا گیاه خشک شد‌‌اندام را از ساقه جدا نمایید.

در صورتی که کلیه قسمت هوایی منظور باشد همه را با هم خرد کنید.

 

پوست

در فصل پاییز پوست‌‌ها جمع آوری می‌‌شوند. برای زدودن آلودگی‌‌های خارجی، حشرات و یا قارچ‌‌های پوست، باید این گونه مواد را از روی آن‌‌ها تمیز کرد؛ سپس آن‌‌ها را در محل مناسب خشک کنید.

البته قبل از این که صمغ‌‌ها و شیرابه‌‌ها آسیبی به پوست برسانند.

 

میوه‌‌ها

زمان جمع آوری میوه‌‌ها پس از رسیدن کامل و قبل از نرم شدن آن‌‌ها است. میوه‌‌ها را برای خشک کردن باید در یک سطح قرار داد و هوادهی نمود.

 

ریشه‌‌ها

ریشه‌‌ها اکثرا در فصل پاییز و زمانی که قسمت هوایی گیاه در حال خشک شدن است جمع آوری می‌‌شوند.

برای خشک کردن ریشه‌‌ها ابتدا باید آن‌‌ها را شست تا گرد و خاک و گل آن‌‌ها تمیز شود؛ سپس در صورت لزوم پوست آن‌‌ها را جدا نمود ریشه را باید در محلی گرم یا اطاق آفتابی گذاشت تا خشک شوند.

البته پیشنهاد می‌‌شود حتما ریشه گیاهان دارویی پس از کشت گونه‌‌ها از مزارع به جای عرصه‌‌های طبیعی جمع آوری و کشت گردد.

 

بذر

توسعه تمدن بشری با شناخت، جمع آوری و کاشت بذرآغازو همزمان کوچ نشینی به استقرار در مکانهایی که استعداد کشاورزی داشتند تبدیل شد. 

بذر اساسی‌ترین بخش گیاه است که در بازسازی،حفظ و انتقال مواد ژنتیکی گیاه و همچنین مکانیزم‌های پراکنش، تکثیر و بقای گیاه در تمام شرایط و به خصوص شرایط بسیار سخت در احیا منایع طبیعی و حیاط جامعه جهانی نقش اساسی دارد.

یکی از مفیدترین روش‌های حفاظت گیاهان در خارج از محل رویش طبیعی آنها، نگهداری ژرم پلاسم گیاهی در بانک ژن است. این روش به ویژه درمورد گیاهانی که در معرض خطر انقراض قرار دارند اهمیت بیشتری دارد.

هم اکنون از این روش‌‌ها در کشور و جهان استفاده میگردد. دانه‌‌ها یا بذور گیاهان را باید پس از رسیدن کامل جمع آوری کرد. دانه‌‌ها را نباید زیر نور مستقیم آفتاب خشک کرد.

حفظ بذور گونه‌‌های دارویی و معطر از ارزش بسیار بالایی برخوردار است و نیاز به روش‌‌های خاص برای نگهداری می‌‌باشد.

 

برای خواندن بخش دوم -گیاهان دارویی و معطر- اینجا کلیک کنید.