آرشیو امنیت ملی ایالات متحده روز 17 مرداد 1396 دو سند مهم که به تازگی از رده‌بندی محرمانه خارج شده را منتشر کرد. در این سند پیش‌بینی شده است «حتی اگر پروژه موفق شود، کودتای پیشنهادی می‌تواند در درازمدت به ضرر ما [آمریکایی‌ها] تمام شود.»
متن سند به شرح زیر است:
وزارت امور خارجه
26 نوامبر 1952
از: آقای بایرود
به: آقای متیوز
موضوع: پیشنهاد سازماندهی کودتا در ایران
مساله
وزارت امور خارجه بریتانیا به اطلاع ما رسانده که خواهان تلاش برای انجام یک کودتا در ایران است؛ اگر دولت آمریکا موافقت به همکاری کند، با این هدف که مصدق را برکنار کرده و فردی بر سر قدرت بیاید که «قابل اطمینان» باشد. سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس صحبت‌های مقدماتی و آزمایشی را درباره قابلیت اجرای این نقشه انجام داده‌اند؛ ولی تا زمانی که وزارت امور خارجه آمریکا به صورت جدی آماده پذیرش این سیاست نباشد، نقشه پیش نخواهد رفت. نمایندگان سازمان‌های اطلاعاتی خواستار یک اظهارنظر قطعی در این زمینه شده‌اند.
پیش‌زمینه
حتما به یاد دارید که سفارت بریتانیا در روز 8 نوامبر نوشته‌ای به ما داد که در آن شرایط مختلف مواجهه با تهدید کمونیسم در ایران توضیح داده شده بود. پیرو دستور شما، جک جرنگان به همراه ماموران سیا و وزارت امور خارجه با فرستادگان سفارت و ماموران امنیتی بریتانیا سه جلسه ملاقات تشکیل دادند (مشروح اولین جلسه در گزارش جرنگان مورخ روز 23 نوامبر موجود است). یکی از راه‌حل‌هایی که در یادداشت بریتانیا مطرح شد، به‌راه‌اندازی کودتا بود؛ اما خود نامه این راه‌حل را منتفی می‌دانست؛ زیرا امکان یافتن یک رهبر مناسب برای جایگزینی در ایران غیرمحتمل بود. اما در جلسه‌ای که روز قبل برگزار شد، سفارت بریتانیا گفت پس از بررسی‌های بیشتر دولت انگلیس به این نتیجه رسیده که امکان کودتا وجود دارد و بهترین راه برای نجات ایران است.
اگرچه فرستاده سفارت بریتانیا (برنارد باروز) جزئیات بیشتری از نحوه استدلال بریتانیا را در اختیارمان نگذاشت، ولی به نظر می‌رسد وزارت امور خارجه بریتانیا به دلایل زیر به این نتیجه رسیده است:
آ) سازمان اطلاعاتی بریتانیا گزارش داده که یک سازمان در ایران وجود دارد که می‌تواند انجام عملیات را به عهده گیرد.
ب) وزارت امور خارجه امیدی ندارد که بتواند با مصدق بر سر نفت به توافق برسد و دولتش نخواهد توانست از تصاحب قدرت توسط کمونیست‌ها جلوگیری کند.
به نظر نمی‌رسد بریتانیایی‌ها گزینه مناسبی برای رهبری کودتا در نظر داشته باشند. با توجه به مذاکرات مقدماتی ما با آن‌ها، می‌خواهند روی یکی از افراد حاضر در فهرست به توافق برسند، این فهرست شامل سیاستمداران «گارد قدیم» می‌شود و حتی رهبران ملی‌گرای معتدل را هم در بر می‌گیرد. آن‌ها گفتند سازمانی که حاضر به همکاری با آن‌هاست هم بر سر موضوع انتخاب رهبری انعطاف‌پذیر است؛ اما هیچ کدام از مردانی که نام آن‌ها ذکر شده به اندازه کافی شخصیتی قدرتمند ندارند تا بتوانند حمایت مردم را جلب کنند.
به عقیده سیا و دفتر امور خاور نزدیک، توانایی دولت جدید برای اینکه بتواند پس از کودتا پابرجا بماند به در دسترس بودن بی‌درنگ کمک‌های مالی و سیاسی از جانب بریتانیا و آمریکا بستگی دارد و اینکه معاهده نفتی اولیه امضا شود. متوجه شده‌ایم که بریتانیا هم در این زمینه با ما موافق است؛ اما دولت بریتانیا حاضر نیست در توافق نفتی امتیازاتی بیشتر از آنچه به دکتر مصدق پیشنهاد کرده بود، ارائه دهد. در نتیجه به دولتی با رفتار مقبول‌تر نیاز دارد و اینکه افکار مردم به سمت متعادل‌تری رانده شود و رژیم را وادارند تا قرارداد جدید را بپذیرد.
گفت‌وگوها
گفت‌وگو درباره نامه بریتانیا به درخواست فوری این کشور، به صورت غیررسمی و صرفا به منظور بررسی مبانی آن آغاز شد. تغییر در نگرش بریتانیا نسبت به انجام کودتا باعث شده تا با این موضوع به صورت عاجل و قطعی برخورد کنند و به نظر می‌رسد که این مسئله به توجه جدی رده‌های بالاتر دولت نیاز دارد. (سِر کریستوفر استیل درخواست ملاقات با شما را دارند تا درباره این موضوع صحبت کنند.) اکنون از ما خواسته شده تا بگوییم آیا مایلیم به طور جدی این پیشنهاد را در نظر بگیریم تا به این ترتیب سازمان‌های عملیات مخفی بتوانند تصمیم بگیرند که آیا ارزش دارد به بررسی دقیق جوانب تکنیکی عملیات ادامه دهند (در این پروژه حجم زیادی از اطلاعات فوق محرمانه و بسیار حساس تبادل خواهد شد) یا اینکه ما فکر می‌کنیم این پروژه همین حالا و همین‌جا باید متوقف شود؟ دو نفر از مقامات اطلاعاتی بریتانیا به همین منظور به واشنگتن آمده‌اند و اوایل هفته آینده واشنگتن را ترک خواهند کرد، مگر اینکه تصمیم به پیگیری پروژه گرفته شود.
ما می‌توانیم موافقت کنیم که پیشنهاد کودتا را به صورت جدی ولی بدون هیچ‌گونه تعهدی به اجرای نهایی آن بررسی خواهیم کرد؛ ولی باید مشخص کنیم که گام‌های اساسی را در این راه برداشته‌ایم. تصمیم نهایی برای انجام کودتا و یا توقف انجام آن باید تا ابتدای ژانویه اعلام شود، زیرا سازمان‌های مخفی عملیاتی می‌گویند که ابتدای آوریل و مِی بهترین زمان برای انجام عملیات است و چهار ماه پیش از آن به آمادگی نیاز است.
باید یک مسئله را برای تصمیم‌گیری‌مان در نظر بگیریم: ما اکنون نتیجه گرفته‌ایم که اگر بریتانیا معاهده نفتی مطابق خواست مصدق را نپذیرد، ما از دولت مصدق به طور یکجانبه حمایت خواهیم کرد. عملا غیرممکن است که با نقشه سرنگونی مصدق همکاری کنیم و همزمان به صورت علنی از او پشتیبانی به عمل آوریم. مسلما کمک ما به تقویت دولت او خواهد انجامید در حالی که نقشه پیشنهادی برای کودتا به یک دوره «تضعیف» دولت مصدق وابسته است تا او را بی‌اعتبار کرده و به ایرانی‌ها بقبولانیم که او نمی‌تواند انتظار کمک از جانب قدرت‌های غربی داشته باشد. به هر صورت اگر ما به کمک‌های یکجانبه‌مان ادامه بدهیم غیرممکن به نظر می‌رسد بریتانیایی‌ها بپذیرند که برای انجام کودتا همکاری صورت بگیرد.
با توجه به این مورد آخر، دور از ذهن نیست که فکر کنیم یکی از دلایل بریتانیا برای طرح این موضوع ممانعت از کمک‌های یکجانبه آمریکا به مصدق است. حتی ممکن است از توافق ابتدایی ما برای بررسی نقشه کودتا این‌گونه برداشت شود که ما از ایده کمک یکجانبه به مصدق منصرف شده‌ایم و این برداشت ممکن است به سختگیری بیشتر از جانب انگلیس و عدم انعطاف در قرارداد نفتی که در حال حاضر مشغول مذاکره بر سر آن هستیم، منجر شود. از طرف دیگر، اگر ما پیشنهاد کودتا را نپذیریم، ممکن است باعث شود آن‌ها تلاش جدی‌تری کنند تا با مصدق به توافق برسند. باید انتظار داشت که مخالفت با رویکرد بریتانیا می‌تواند این‌گونه تعبیر شود که ما مصر هستیم تا توافق بر سر مناقشه نفتی حتما با دولت مصدق صورت بگیرد؛ این موضع‌گیری در راستای همان حرفی است که وزیر امور خارجه به آقای ایدِن زد و با نظر بریتانیا در مورد برکناری مصدق پیش از دستیابی به توافق ابراز مخالفت کرد.
یک مورد واضح و حیاتی دیگر که باید حتما در نظر گرفته شود، میزان اطمینان ماست که برنامه‌ریزی برای انجام چنین حرکتی و ارتباط ما با آن هرگز نباید فاش شود و اینکه کودتا حتما موفقیت‌آمیز باشد. سیا معتقد است که پروژه امکان‌پذیر است و به گونه‌ای پیش خواهد رفت که ارتباط بریتانیا و آمریکا با آن هرگز اثبات نخواهد شد. با این وجود هرگز نمی‌توان در چنین مواردی اطمینان کامل داشت، به خصوص زمانی که پای کشورهایی همچون ایران به میان می‌آید، مشکلات زیادی می‌تواند پدید بیاید. اضافه بر این، باید در نظر داشت که هرگونه تغییر سیاسی که از این دست رخ دهد، ایرانی‌ها دولت بریتانیا را متهم خواهند کرد، با یا بدون دلیل و مدرک، بلوک شوروی و برخی در آسیا و خاور نزدیک نیز به این اتهام دامن خواهند زد. جریان همیشگی در ایران چنان بر ضد غرب بوده که هرگونه تغییر ناگهانی که با روش‌های غیرمعمول صورت گیرد، نزد افکار عمومی مشکوک شناخته می‌شود. حتی اگر کودتا - به صورت موقت - موفق شود اگر به رانده شدن توده مردم ایران و دیگر ملت‌های خاور نزدیک و جنوب آسیا از ما منجر شود، به ضرر ما تمام خواهد شد.
در عین حال خطر واکنش خشونت‌آمیز شوروی نیز وجود دارد، به خصوص اگر کودتا از همان ابتدا موفقیت‌آمیز نباشد. اگر برخی از رهبران جبهه ملی، همچون کاشانی، با حزب توده متحد شوند و در یکی از استان‌های شمالی کشور استقرار یابند و ادعا کنند که نمایندگان حقیقی ملت ایران هستند، مشکلات ما از حال حاضر هم پیچیده‌تر خواهد شد. چنین گروهی بدون شک از حمایت شوروی برخوردار خواهد بود و واضح و مبرهن است که چه مشکلاتی برای دولت مرکزی در تهران پدید خواهد آورد. حتی به جریان انداختن مجدد نفت و دیگر کمک‌های غرب هم نخواهد توانست تعادل را بازگرداند.
نتیجه‌گیری
1. اگرچه نمی‌توانیم مطمئن باشیم که تلاش‌هایمان برای حفظ ایران، با مصدق به ثمر برسد؛ ولی در حال حاضر موافقت با بریتانیا برای سازماندهی کودتا علیه مصدق، همه تلاش‌هایمان را برای انجام توافق نفتی جدید میان ایران و بریتانیا از بین خواهد برد.
2. این همکاری با بریتانیا مستلزم آن است که از سیاست کمک‌های یکجانبه آمریکا چشم‌پوشی شود و باید بپذیریم که در چند ماه آینده روابط ما با ایران صدمه خواهد دید. پس از به قدرت رسیدن دولت جدید، ممکن است روابط ما بهبود یابد و یا رو به زوال بگذارد.
3. هیچ‌گونه تضمینی وجود ندارد که پروژه موفق شود و رهبران آن بتوانند با کفایت بیشتری از دولت حاضر، ایران را اداره کنند.
4. حتی اگر پروژه موفق شود، کودتای پیشنهادی می‌تواند در درازمدت به ضرر ما تمام شود؛ نه تنها در ایران بلکه در دیگر قسمت‌های جهان به خصوص خاور نزدیک.
پیشنهادها
1. پیشنهاد نخست آنکه شما در اوایل هفته بعد، آقای کریستوفر استیل را به حضور بپذیرید و اظهاراتش در مورد دیدگاه بریتانیا را بشنوید.
2. به یکی از روش‌های زیر به او پاسخ دهید، مگر اینکه موارد جدیدی را ارائه دهد که به بررسی بیشتر نیاز داشته باشد:
آ) ما به دقت این پیشنهاد را بررسی کردیم. به نظر می‌رسد که خطرات و مجهولات فراوانی در این پروژه وجود دارد که حتی اگر کودتا با موفقیت انجام شود، عواقب خود را خواهد داشت. در نتیجه، این پیشنهاد را کاملا رد نمی‌کنیم، ولی ترجیح می‌دهیم در حال حاضر وارد برنامه‌ریزی مشترک برای اجرای این نقشه نشویم.
ب) به هر صورت تا زمانی که تلاش‌های بیشتر و جدی‌تری برای دسترسی به توافق نفتی با دکتر مصدق صورت نگیرد، چنین روشی را به صورت جدی پیگیری نخواهیم کرد. ما معتقدیم که در حال حاضر هر دو دولت باید مطابق اظهاراتی پیش بروند که وزارت امور خارجه به آقای ایدن در نیویورک اعلام کرد.
من پیشنهاد می‌کنم که در هنگام دیدار با سِر کریستوفر استیل، آقای پل نیتز را هم کنار خود داشته باشید؛ زیرا سفارت بریتانیا به طور خاص ابراز تمایل کرده تا نیتز در این جلسات حضور داشته باشد. ممکن است حضور جک جرنگان هم خوب باشد، زیرا با مذاکرات غیررسمی که پیشتر انجام گرفت، آشنایی دارد. مسلما من هم در اختیارتان هستم تا در صورت نیاز در جلسه حضور یابم.
29212
