اکسید نیتروژن عموماً به نام گاز خنده یا گاز شادی شناخته می‌شود. این مقاله را بخوانید تا در مورد عوارض جانبی گاز خنده آور که برای اهداف دارویی استفاده می‌شود، اطلاعات بیش‌تری کسب کنید.
گاز خنده آور که به گاز شادی نیز مشهور است، ترکیبی شیمیایی است که اکسید نیتروژن نام دارد (N2O). جوزف پریستلی، شیمی دان انگلیسی برای اولین بار در سال 1775 گاز شادی را تولید کرد؛ اما سِر همفری دیوی، بعدها در دهه‌ی 1790 آن را متداول ساخت. اکسید نیتروژن در دمای اتاق بی رنگ بوده و قابل اشتعال نیست. این ترکیب بویی خوش آیند و طعمی شیرین دارد. گاز خنده آور یا اکسید نیتروژن کار بردهای مختلفی دارد، اما استفاده از آن به عنوان یک آرام بخش بالینی به ویژه در درمان‌های دندان پزشکی بسیار رایج است. اکسید نیتروژن در موتور موشک به عنوان اکسید کننده‌ی قوی به کار می‌رود؛ هم چنین این ترکیب قدرت خروجی (توان) موتور‌های حرفه‌ای را در مسابقات موتور سواری افزایش می‌دهد. این ماده، نوعی افزودنی خوراکی تأیید شده است که به شکل اسپری آئروسل استفاده می‌شود. از اکسید نیتروژن در پر کردن بسته‌های چیپس و سایر تنقلات استفاده می‌شود تا جای گزینی برای اکسیژن باکتری زا باشد. امروزه از این ترکیب، در مقاصد تفریحی به عنوان نوعی ماده‌ی مخدر توهم زا استفاده می‌شود؛ اما این نوع مصرف اکسید نیتروژن پی گرد قانونی دارد.
استفاده‌ی دارویی
کار برد دارویی گاز خنده آور با مصارف صنعتی آن بسیار متفاوت بوده و در پزشکی، عمدتاً بر اساس خواص ضد درد و بی حس کننده‌ی آن به کار می‌رود. معمولاً دندان پزشکان این گاز را به عنوان آرام بخش برای بیمار تجویز می‌کنند. اکسید نیتروژن خالص را نمی‌توان برای مدت طولانی استفاده کرد چرا که موجب کم بود اکسیژن شده و ممکن است باعث بی هوشی یا مرگ شود. به این دلیل در کار برد بالینی، اکسید نیتروژن با اکسیژن ترکیب می‌شود تا طول زمان استفاده از به گونه‌ای بی خطر افزایش یابد. حد اقل میزان اکسیژن در مخلوط گازی باید 30 در صد باشد، اما امروزه برای بی هوشی از 70 در صد اکسیژن و 30 در صد اکسید نیتروژن استفاده می‌شود.
مخلوط گازی (اکسیژن و اکسید نیتروژن) از طریق بینی به مجاری تنفسی وارد می‌شود. امروزه نوعی دستگاه مکنده نیز در ماسک بیمار نصب می‌شود تا از انتشار باز دم او جلو گیری کند. این کار برای جلو گیری از تأثیر گاز خنده (که همراه با باز دم بیمار در محیط پخش می‌شود) بر پزشک و سایر کار کنان است. ممکن است بیمار در مراحل اولیه احساس سبکی و سر گیجه کند، اما میزان آرام بخشی به غلظت اکسید نیتروژن و مدت تجویز آن بستگی دارد. اولین مرحله‌ی اثر دارو با احساس گز گز در دست‌ها و پاها همراه است؛ به دنبال آن حس گرم شدن به بیمار دست می‌دهد که این مرحله‌ی دوم است. در مرحله‌ی سوم، بیمار احساس سبکی و شناور بودن دارد و نوعی حس سر خوشی را تجربه می‌کند. بیمار در مرحله‌ی چهارم حالت خواب آلودگی دارد و قادر به تکلم یا حرکت کردن نیست. اگر مقدار بی هوش کننده، بیش از حد معینی باشد اولین اثر جانبی که بروز می‌کند حالت تهوع است.
عوارض جانبی
با توجه به خاصیت آرام بخشی اکسید نیتروژن یا گاز خنده آور، این ترکیب به صورت گسترده مورد سوء مصرف است. از آن جا که اثر یک بار استنشاق این گاز تنها چند دقیقه باقی می‌ماند، سوء مصرف کنندگان تمایل به استنشاق طولانی‌تر آن دارند. این یکی از دلایل اصلی بروز عوارض جانبی وخیم گاز خنده آور است. به واسطه‌ی استنشاق بیش از حد این گاز، ممکن است سرعت دم و بازدم کم شود و این باعث می‌شود که هوای ورودی به شش‌ها کاهش یابد. هم چنین کم بود اکسیژن می‌تواند منجر به آسیب مغزی شود. با ادامه‌ی این وضعیت ممکن است فرد به کما برود. اگر حالت استفراغ به فرد دست دهد و هوشیاری او کم شده باشد، احتمال خفگی و حتی مرگ وجود دارد. با این‌که گاز خنده آور به عنوان آرام بخشی بی خطر شناخته شده است، نمی‌توان از عوارض جانبی آن در اثر استفاده‌ی بیش از حد یا مناسب نبودن در صد اکسیژن و اکسید نیتروژن صرف نظر کرد. عوارض جانبی این گاز به شرح زیر است:
• همان طور که قبلاً ذکر شد، حالت تهوع یکی از عوارض گاز خنده است؛ رایج‌ترین دلیل آن، اشتباه در نسبت گاز خنده و اکسیژن می‌باشد. اگر مقدار گاز خنده آور بیش از 70 در صد باشد، ممکن است حالت تهوع بروز کند.
• اگر بیش از 90 در صد مخلوط گاز، از گاز خنده آور تشکیل شده باشد ممکن است بیمار آگاهی خود را از دست دهد و به دنبال کم بود اکسیژن (خفگی)، به مغز یا اندام‌ها آسیب برسد. سایر عوارض احتمالی آن عبارتند از ذات الریه، عفونت محل جراحی و یا حتی حمله‌ی قلبی.
• ممکن است عوارض جانبی گاز خنده آور شامل بی حسی در دست‌ها و پاها، احساس خستگی، سر گیجه یا سر درد باشد. در برخی موارد نادر احتمال بروز اختلالات عصبی وجود دارد که به خاطر اثری است که گاز خنده بر ذخیره‌ی ویتامین B12 بدن می‌گذارد و فقدان این ویتامین باعث بروز مشکلات عصبی می‌شود.
• علاوه بر عوارض جانبی کوتاه مدتی که در بالا ذکر شد، استفاده‌ی مکرر از گاز خنده آور (دوز متوسط یا زیاد) ممکن است باعث بروز عوارض جانبی طولانی مدت شود. این عوارض عبارتند از آسیب‌های عصبی، اختلالات حرکتی، بی حسی دست و پا و عدم تمرکز.
• تجویز گاز نیتروژن باید توسط پزشک یا متخصص حرفه‌ای سلامت صورت گیرد. این گاز نباید مستقیماً از مخزن توزیع وارد سیستم تنفس شود، چرا که ممکن است باعث سوزش داخلی یا حتی از بین رفتن ریه شود.
• زنان بار دار، افراد مبتلا به آسم و سایر بیماری‌های تنفسی و فشار خون ریوی، و هم چنین مبتلایان به عفونت گوش میانی، بیماری تراکم زدایی یا شکستگی دنده‌ها باید از مصرف گاز خنده آور اجتناب کنند. افراد مبتلا به فنیل کتونوری (نوعی اختلال ژنتیکی) نیز نباید از این گاز استفاده کنند.
• ترکیب الکل و گاز خنده آور نیز می‌تواند برای مصرف کننده مضر باشد. کسانی که این گاز را به همراه سایر مواد مخدر مصرف می‌کنند، ممکن است دچار عوارض جانبی مهلک آن شوند. افرادی که از داروهای ضد افسردگی استفاده می‌کنند نیز مجاز به مصرف این گاز نیستند.
• ممکن است کسانی که به مدت طولانی در معرض گاز خنده قرار می‌گیرند (مثلاً سوء مصرف کنندگان، دندان پزشکان و دست یاران دندان پزشکی) به ضعف، نا باروری، سقط جنین و زایمان زود رس دچار شوند؛ حتی ممکن است به کبد، کلیه و مغز آسیب برسد. هم چنین این شرایط، با افزایش ریسک ابتلا به سرطان در زنان در ارتباط است. اگر گاز خنده آور به مدت طولانی استفاده شود، ممکن است در تولید سلول‌های خونی در مغز استخوان اخلال ایجاد کند. ممکن است چنین افرادی دچار کم خونی مگا لوبلاستیک شوند.
اگرچه گاز خنده آور دارویی بی ضرر به شمار می‌رود اما نباید احتمال بروز عوارض جانبی آن را نا دیده گرفت. باید از هر گونه سوء مصرف این دارو با مقاصد تفریحی و برای ایجاد سر خوشی خود داری شود و مهم است بدانید که رانندگی پس از مصرف این گاز مجاز نیست. اگر شما طی درمان دندان پزشکی (به دلیل استفاده از آرام بخش گاز خنده) دچار نا راحتی شدید، پزشک خود را از آن مطلع سازید؛ یا اگر مشکلی با گاز خنده آور دارید، قبل از شروع درمان آن را به پزشک بگویید. هرگز این مسأله را شوخی نگیرید چرا که اگر گاز خنده آور به درستی مصرف نشود، می‌تواند برای شما مضر یا حتی کشنده باشد.
این مقاله به منظور اطلاع رسانی منتشر می‌شود و نمی‌توان آن را جای گزین توصیه‌های پزشک متخصص در نظر گرفت.
