مهدویت در کیسانیه (۲)

ادله کیسانیه بر مهدویت محمد حنفیه

ادعای مهدویت و امامت برای فردی از فرزندان امیرالمؤمنین (علیه السلام) که تنها نسبت علوی را دارا بود ولی نسب و مشخصه فاطمی را نداشت، برای اولین بار میان معتقدان به امامت امیرالمؤمنین (علیه السلام) توسط کیسانیه مطرح گردید؛ زیرا قبل از آن، پیروان امامیه عقیده داشتند که امامت بعد از امیرالمؤمنین (علیه السلام) برای آن عده از فرزندان آن حضرت است که از نسل فاطمه (علیهاالسلام) می باشد.
چنانکه خود کیسانیه امامت امام حسن (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) را قبول داشتند؛ ولی در استقرار امامت بعد از سیدالشهدا (علیه السلام) و ادعای مهدویت برای محمد حنفیه در آغاز تقسیم شیعیان به دو گروه است: یکی فاطمیان که امامت را از آنِ امام زین العابدین (علیه السلام) می دانستند و می گفتند: تا روز قیامت امامت از آنِ فرزندان فاطمه (علیهاالسلام) است و دیگری گروه کیسانیه که امامت را برای محمد حنفیه ادعا داشتند. (1)
درحقیقت امامت و مهدویت محمد حنفیه مطلبی نبود که بتوان آن را به آسانی میان مردم مطرح کرد و مردم را قانع نمود؛ بلکه نیازمند دلیل بود. بر این اساس کیسانیه به جهت آشنا بودن با جریان مهدویت در شیعه و اینکه از مهمترین ادله در باب مهدویت، روایاتی است که از معصومین (علیهم السلام) نقل شده است، به روایات رو آورده و امامت و مهدویت محمد حنفیه را به واسطه برخی روایات تبیین نموده اند که به عنوان نمونه به دو روایت در زمینه ی اثبات امامت و مهدویت ایشان از دیدگاه کیسانیه اشاره می شود:

الف) دلیل بر امامت محمد

در الفصول المختاره روایتی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده است که در جنگ جمل به محمد فرمود: أَنتَ ابنِی حَقَّاً. علاوه بر این نقل شده است:
أنه کان صاحب رایته کما کان أمیرالمؤمنین صاحب رایة رسول الله و کان ذلک عندهم الدلیل علی أنه أولی الناس بمقامه.
او (محمّد حنفیه) پرچم دار پدرش بود، همچنانکه امیرالمؤمنین (علیه السلام) پرچم دار رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) بود و کیسانیه این را دلیلی بر اولویت محمّد حنفیه بر دست یابی به مقام امامت دانسته اند.

ب) دلیل بر مهدویت محمد

برای اثبات مهدویت محمد به حدیثی از رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم) استدلال نموده اند. در آن حدیث پیامبر فرمود:
لَن تَنقَضِیَ الأَیَّامُ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَبعَثَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَجُلَاً مِن أَهلِ بَیتِی اسمُهُ اسمِی وَ کُنیَتُهُ کُنیَتِی وَ اسمُ أَبِیهِ اسمُ أَبی یَملَأُ الاَرضَ قِسطاً وَ عَدلاً کَمَا مُلِئتَ ظُلماً وَ جَوراً.
هرگز روزها و شب ها سپری نمی گردد مگر اینکه خداوند مردی را از خاندانم که خودش هم نام من و پدرش هم نام پدرم است، برانگیزد. او زمین را پُر از عدل و داد خواهد نمود همچنانکه از جور و ستم پر شده باشد.
در این حدیث چندین مشخصه برای مهدی ذکر شده است. یکی از آن ها هم نام بودن مهدی با پیامبر است که در این زمینه مشکلی وجود نداشت و دیگری هم نام بودن نام پدر مهدی با پدر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است که در این زمینه تطابق وجود ندارد؛ لذا کیسانیه کوشیده است که برای علی بن ابی طالب (علیه السلام)، پدر محمّد بن حنفیه، نامی با عنوان عبدالله اثبات نماید. در این باره می گویند:
ان من أسماء أمیرالمؤمنین عبدالله بِقَولِهِ: أَنَا عَبدُ اللهِ وَ أَخُو رَسُولِ اللهِ وَ أَنَا الصِّدّیقُ الأَکبَرُ لَا یَقُولُهَا بَعدِی إِلَّا کَذَّابٌ مُفتَرٍ. و تعلقوا فی حیاته بأنه إذا ثبت إمامته و أنه القائم فقد بطل أن یکون الإمام غیره و لیس یجوز أن یموت قبل ظهوره فتخلوا الأرض من حجة فلا بد علی صحة هذه الاصول من حیاته. (2)
یکی از نام های علی (علیه السلام) عبدالله بود؛ چنانکه خود او از این نام خبر داده بود که من بنده خدا و برادر رسول خدا و صدیق اکبر هستم. هیچ کس بعد از من چنین ادعایی نمی کند مگر اینکه دروغ گو و افترازن باشد. کیسانیه می گوید: وقتی ثابت شد که محمّد حنفیه امام و قائم است، نمی توان گفت او قبل از ظهورش فوت نموده و زمین را از حجت خالی گذاشته است.
بنابراین، ادعای امامت و مهدویت محمد حنفیه توسط کیسانیه بر اساس عمومات برخی روایات است که به اعتقاد خودشان امامت او را به واسطه روایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و مهدویت او را با روایت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ثابت نموده است و این در حالی است که دلالت آن روایات بر مدعای آنان، یعنی امامت و قائمیت محمد بن حنفیه، شدیداً مورد انکار واقع شده است که این مطلب را در گزینه جداگانه مورد بررسی قرار خواهیم داد.

تأمل در دلالت ادله مهدویت محمد حنفیه

اندیشمندانه ترین راه برای ارزیابی هر اندیشه و ادعا این است که محقق، پیش از هر اقدام به سراغ مدعیان و پدیدآورندگان آن اندیشه رفته و با استناد دقیق به گفتار و آثار به جا مانده از آنان داوری نماید. با این وصف، در داوری نسبت به گروه کیسانیه با این مشکل روبه رو هستیم که امروزه از این گروه، جز نام، هیچگونه آثار دیگر (اعم از پیروان و یا آثار مکتوب) باقی نمانده است که بتوان به آن مراجعه کرد.
بنابراین در نقل قول ها و ارزیابی ها نسبت به کیسانیه باید توجه داشت که همه این ها نقل قول و روایت دیگران درباره این فرقه است. بر این اساس نسبت به ادعای امامت و مهدویت محمد حنفیه و صحت ادله که در این زمینه توسط کیسانیه مورد استفاده قرار گرفته است، از منابع دیگران درباره آنان استفاده شده است. پس بدون تردید توجه به امور ذیل ضروری می باشد:

الف) تضادها و ناهمگونی درونی

با تأمل در ادعای کیسانیه می توان به ادعای ناهمگون و متناقض دست یافت؛ زیرا آنان چه درباره اصل امامت محمد حنفیه و چه نسبت به طرح مهدویت او ادعای یکسان که بتوان به آن اعتماد نمود، ندارد؛ چرا که درباره سلسله امامت محمد بعضی امام حسن (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) را از او مقدم دانسته و او را بعد از امام حسین (علیه السلام) امام می داند و بعضی محمد را از امام حسین (علیه السلام) مقدم دانسته، امام بعد از امیرالمؤمنین (علیه السلام) می داند. (3)
همچنین نسبت به قائمیت محمد و امامت بعد از او اختلاف شدید وجود دارد. گروهی از کیسانیه می گویند: محمد زنده است و در کوه رضوی، میان مکه و مدینه سکونت دارد در حالی که شیری از سمت راست و پلنگی از سمت چپ مأمور حفاظت از اوست تا هنگامی که وقت قیام او فرا برسد؛ زیرا او همان قائم است که پیامبر وعده آمدنش را داده است. گروه دیگر از کیسانیه مرگ محمد را پذیرفته اند؛ اما درباره امام بعد از او اختلاف نموده اند. (4)
بنا به گزارش نوبختی، پیروان محمد حنفیه به سه گروه تقسیم شده اند که عمده آنان چشم در راه اویند و می گویند: پیغمبر وعده آمدن او را داده است. همچنین در یکی از منابع قدیمی آمده است: کیسانیه در فرقه های بسیار و مختلف اند که زیر نام کیسانیه گرد آمده اند. (5) در برخی منابع تعداد دوازده شاخه فرعی تحت این عنوان ذکر شده است که تنها وجه جمع و اشتراک آنها اعتقاد به امامت محمد حنفیه می باشد. (6)
بنابر آنچه نگارش یافت یکی از ادله، برای باطل بودن ادعای کیسانیه در مسئله مهدویت، تضادهای درونی این گروه است که انسان نمی تواند به یک نتیجه مشخص در جریان اعتقادی امامت و مهدویت دست پیدا نماید. (7)

ب) بررسی روایات

عمده دلیل کیسانیه برای اثبات محمد و قائمیت او، دو روایت است. یکی از این روایات از امیرالمؤمنین و دیگری از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است. در اینجا از تکرار متن آن خودداری می شود و تنها به این نکته تأکید می شود که دانشمندان و متکلمان امامیه هر دو روایت را مورد خدشه قرار داده اند.
خواجه نصیر در این زمینه می گوید: در روایاتی که کیسانیه به آنها استناد نموده است، تفاوت و اختلاف فراوان وجود دارد که بسیاری از آن روایات با واقعیت های تاریخی سازگاری ندارد. از آن جمله، یکی صغیر دانستن امام سجاد (علیه السلام) بعد از حادثه کربلا و دیگری اختلاف درباره محل درگذشت محمد حنفیه است که در مسیر یمن بوده یا در مدینه؟ پس از آن، اختلاف کیسانیه در امامت بعد از محمد است که به هفت فرقه می رسد. (8) بنابراین با وجود اینگونه روایات پراکنده و ناهمگون نمی توان به ادعای کیسانیه اعتماد کرد.
ابن میثم بحرانی پس از نقل دو روایت مورد نظر کیسانیه در نقد و ناتمام بودن این روایات می گوید: امام روایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) که در روز بصره به محمد گفت: انت ابنی حقا، اینجا گفتار امام، سخن حقی است؛ زیرا محمد فرزند آن حضرت است، اما دلالت آن را بر اثبات امامت محمد قبول نداریم؛ چرا که تنها بر این دلالت دارد که حضرت شهادت بر شجاعت محمد داده است. پس این ادعا که چون محمد در آن روز پرچمدار لشکر پدرش بود، پس اولویت بر امامت دارد پذیرفته نیست؛ زیرا اگر کسی آن را به عنوان دلیل بر امامت قبول نماید، پس باید قبول کند که تمام کسانی که در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) پرچم دار بوده اند، همه لیاقت امامت دارند. در حالی که کسی چنین ادعایی نکرده است. اما نسبت به حدیث مهدویت محمد حنفیه که از رسول اکرم (صلی الله علیه واله) نقل شده هیچیک از ویژگی ها و خصوصیت های مهدی موعود در محمد بن حنفیه وجود ندارد. (9)
در بعضی منابع در نقد ادعای مهدویت محمد حنفیه آمده است: ادعای کیسانیه مبنی بر عبدالله بودن نام امیرالمؤمنین (علیه السلام) برای ایجاد تطابق میان نام پدر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و پدر محمد حنفیه خلاف واقع است؛ زیرا هیچ جا نقل نشده که نام امیرالمؤمنین (علیه السلام) عبدالله است. همچنین دیگر علامت های مهدی موعود با محمد همخوانی ندارد. مهمتر از همه منقرض شدن کیسانیه و آثار آنان، دلیلی است بر اینکه آنها برحق نبوده اند؛ زیرا ما دلیل داریم که یک جریان حق به گونه کلی و با تمام آثارش از بین نمی رود. علاوه اینکه امام باید معصوم باشد و معجزه ای هم از خود نشان دهد. در حالی که محمد حنفیه دارای این مقام نبوده و هیچگونه معجزه ای نیز از وی نقل نشده است. (10)
با این وصف روایاتی که فرقه کیسانیه برای اثبات امامت محمد بن حنفیه و یا اثبات مهدویت او ذکر نموده مورد خدشه است و دلالت بر مدعای آنها ندارد. سرانجام اینکه در تبیین این دلیل، به این نکته باید توجه کرد که امام در اندیشه امامیه، شرایط و ویژگی های روشنی دارد که اگر کسی آن ویژگی ها را نداشته باشد به صرف ادعای او یا شعار دادن عده ای به عنوان پیرو نمی تواند به امامت آن فرد، معتقد شده و امور دین و دنیای خود را به وی بسپرد؛ بلکه امامت به جهت اهمیتی که در سرنوشت انسان دارد، باید اوصاف و ویژگی هایی مانند منصوصه بودن و عصمت را دارا باشد که این ویژگی ها در محمد حنفیه وجود ندارد. بر این اساس یک فرد امامیه نمی تواند زیر بار امامت ایشان رفته و تبعیت او را بر خود واجب داند.

ادامه دارد...

پی‌نوشت‌ها:

1. ناشی اکبر، فرقه های اسلامی و مسئله امامت، ص 45.
2. الفصول المختار، ص 296 به بعد؛ النجاة فی القیامة، ص 192.
3. خواجه طوسی، قواعد العقائد، ص 123.
4. ناشی اکبر، فرقه های اسلامی و مسئله امامت، ص 52.
5. گرایش ها و مذاهب اسلامی، ص 130.
6. التبصیر فی الدین، ص 27.
7. الصراط المستقیم، ج2، ص 267.
8. تلخیص المحصل، ص 415.
9. النجاة فی القیامة، ص 144.
10. الصراط المستقیم، ج2، ص 266.

منبع مقاله:
مظفری ورسی، حیدر؛ (1392)، جریان شناسی مهدویت در فرقه های شیعی، قم: انتشارات دلیل ما، چاپ اول.