غذا و تغذیه در سیره رضوی (۴)

* تره (کُرَّاث)

تره گیاهی است خودرو که در بیابان‌ها، دشت‌ها و دامن کوهها می‌روید. گل و برگ و پیاز آن شبیه به نرگس است و آن را سرخ کرده می‌خورند. خواص تره بسیار زیاد است که برخی آنها عبارتند از: اشتهاآور، دفع سرفه و یبوست، درمان بواسیر، جوش‌های صورت، آبسه، ورم لوزه‌ها، زگیل، میخچه، زنبور زدگی، یبوست کودکان و بادهای غلیظ معده.(1)
داوودبن ابی داوود نقل می‌کند که مردی امام رضا (علیه السلام) را در خراسان دیده که تره را از باغ، همان‌گونه که هست، می‌چیند و می‌خورد. چون به ایشان گفتند: این، ممکن است فضولاتی به همراه داشته باشد، فرمود:
چیزی از آنها به این نمی‌چسبد و این سبزی، برای درمان بواسیر، خوب است.(2)
یحیی بن سلیمان نقل می‌کند و امام رضا (علیه السلام) را در باغی در خراسان دیدم در حالی که تره می‌خورد. به ایشان گفتم: فدایت شوم! مردم بر این باورند که هر روز یک قطره از بهشت، بر کاسنی فرو می‌ریزد. فرمود:
اگر هر روز از بهشت بر کاسنی یک قطره فرو می‌ریزد، تره در آب بهشت یکسره غوطه‌ور است.(3)

* کُندر (لُبان و کُندُر)

درختچه‌ای است کوچک پُر شاخه، برگهای آن مرکب و متشکل از 7-15 برگچه. با شاخی که در تنه درختچه مولد کندر ایجاد می‌کنند، شیرابه سفید رنگی که صمغ رزینی کندر است از آن خارج می‌شود. کندر سبب تقویت مغز شده برای خوره مفید است. از دیگر خواص کندر می‌توان به تسکین دهنده درد اشاره کرد.(4)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
فراوان کُندر بخورید. آن را در دهان نگه دارید و نیک بجوید. برای من جویدن آن، دوست داشتنی‌تر است؛ زیرا که آن بلغم معده را پاک می‌کند، عقل را استحکام می‌بخشد و غذا را گوارا می‌سازد.(5)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
به زنان باردارتان، کندر نر بدهید، در این صورت، اگر آنچه در شکم زن است. پسر باشد، بیدار دل، آگاه و دلیر می‌گردد و اگر دختر باشد، روی و خوی وی نکو می‌شود و سرین او سترگ و نزد همسرش بهره می‌یابد.(6)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مَا بَعَثَ اللهُ نَبِیّاً إلاَّ بِتَحریمِ الخَمرِ وَ أن یُقِرَّ لَهُ بِالبَداءِ أن یَفعَل اللهُ مَا یَشاءُ وَ أن یَکُونَ فِی تُرَاثِهِ الکُندُرُ؛ خداوند هیچ پیامبری نفرستاد، مگر به حرام بودن مسکرات و اقرار کردن به این که خداوند هرچه که بخواهد می‌کند و بودن کندر در میراث او.(7)
معمّر بن خلاد نقل می‌کند حضرت در خراسان چون نماز صبح را اقامه می‌نمود تا طلوع خورشید در محل نماز خود می‌نشست تا آفتاب طلوع می‌کرد، بعد ظرف مسواکی می‌آوردند و حضرت مسواکها را یکی یکی برمی‌داشت و پی‌درپی مسواک می‌نمود، بعد مقداری کُندر می‌جوید بعد قرآن می‌خواست و تلاوت می‌فرمود.(8)

* گوشت (لَحم)

گوشت ضعف بدن را برطرف کرده تب‌بر می‌باشد. اگر پیه و گوشت را با هم کوبیده و روی چشم بگذارند درد چشم را تسکین می‌دهد. خوردن گوشت حافظه را زیاد می نماید.(9)
حضرت رضا (علیه السلام) ضمن اشاره به انواع گوشت‌ها خواص آنها را نیز بیان می‌کنند.

o گوشت چهارپایان

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
لاَ أکُلُ لُحُومَ البَخَاتِیَّ وَ لاَ آمُرُ أحَداً بِأکلِهَا؛ من از گوشت شتران بختی نمی‌خورم و به کسی هم نگویم که بخورد. (10)
از امام رضا (علیه السلام) در مورد گوشت قاطر، اسب و الاغ سؤال شد. امام فرمود:
لاَ تَأکُلُها؛ از گوشت آنها نخورید. (11)
یکی از یاران امام رضا (علیه السلام) نقل می‌کند در مجلسی نزد حضرت علی‌بن موسی الرضا (علیه السلام) بودیم که صحبت از بعضی از گوشت‌ها شد. یکی از یاران گفت: هیچ گوشتی نزد ما بهتر از گوشت بُز نیست. امام نگاهی به او کرد و فرمود.
لَو خَلَقَ اللهُ عَزَّوَجلَ مُضغَةً هِیَ أطیَبُ مِنَ الضَّانِ لَفَدَی بِهَا إسمَاعِیلَ (علیه السلام)؛ اگر خداوند، گوشتی خوش‌تر از گوشت میش آفریده بود همان را فدیه اسماعیل (علیه السلام) می‌ساخت.(12)
سعدبن سعد نقل می‌کند که به حضرت رضا (علیه السلام) عرض کردم خانواده من گوشت بُز می‌خورند ولی از گوشت گوسفند استفاده نمی‌کنند. حضرت سئوال کرد چرا؟ گفتم می‌گویند این گوشت تلخه سیاه سردرد و دیگر دردها را تحریک می‌کند. امام فرمود:
لَو عَلِمَ اللهُ شَیئاً أکرَمَ مِنَ الضَّأنِ لَفَدَی بِهِ إسمَاعِیلَ (علیه السلام)؛ اگر خداوند چیزی را بهتر از میش می‌دانست آن را فدیه اسماعیل می‌ساخت.(13)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
وَ الإکثَارُ مِن أکلِ لُحُومِ الوَحشِ وَ البَقَّرِ یُورِثُ تَغَیُّرَ العَقلِ وَ تَحَیُّرَ الفَهمِ وَ تَبَلُدَ الدَّهنِ وَ کَثرَةَ النَّسیَان؛ و زیاد خوردن گوشت گاو و حیوانات وحشی موجب کمی عقل و سرگردانی فهم و بلاهت ذهنی و زیادی نسیان می‌گردد.(14)

o گوشت پرندگان

زکریابن آدم می‌گوید از امام علی‌بن موسی الرضا (علیه السلام) در مورد خوردن گوشت مرغ دریایی سئوال کردم. حضرت در پاسخ فرمود:
إذَا کَانَ یَلتَقِطُ غَیرَ العَذِرَةِ فَلا بَأسَ بِهِ؛ اگر خوراکش مدفوع حرام گوشتان نباشد مانعی ندارد.(15)
امام رضا (علیه السلام) در مورد گوشت کلاغ دو رنگ فرمود:
إنَّهُ لاَ یُؤکَل؛ گوشت این کلاغ خوردنی نیست.(16)

o گوشت حیوانات دریایی

امام رضا (علیه السلام) در پاسخ نامه‌ای که در آن از خوردن ماهی بدون پوست سئوال شد. حضرت در پاسخ فرمود:
إنَّ مِنَ السَّمَکِ مَا یَکُونُ لَهُ زَعَارَّةٌ فَیَحتَکُّ بِکُلِّ شَیءٍ فَتَذهَبُ قُشَورُهُ وَلَکِن إذَا اختَلَفَ طَرَفَاهُ یَعنی ذَنَبَهُ وَ رَأسَهُ فَکُلهُ؛ بعضی از انواع ماهی خود را به هر چیزی می‌زنند، این حرکت سبب می‌شود تا پوست‌هایش از بدنش جدا شود. اما در صورتی که سر و دمش متفاوت باشد قابل خوردن بوده حلال گوشت می‌باشد.(17)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
باید از این بپرهیزی که تخم مرغ و ماهی را همزمان در معده گردآوری؛ زیرا که هرگاه این دو با یکدیگر گرد آیند، قولنج، باد بواسیر و دندان درد به وجود آورند.(18)

o خواص گوشت

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
أنَّ أکلَ اللَّحمِ یَزیدُ فِی السَّمعِ وَ البَصَرِ وَ أکلَهُ بِالبَیضِ یَزیدُ فِی البَاهِ؛ خوردن گوشت شنیدن و دیدن را افزایش می‌دهد و خوردن آن با تخم مرغ باه را افزایش می‌دهد.(19)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
عَلَیکُم بِاللَّحمِ فَإنَّهُ یُنبِتُ اللَّحمَ وَ مَن تَرَکَ اللَّحمَ أربَعینَ یَوماً سَاءَ خُلُقُه؛ شما را به خوردن گوشت سفارش می‌کنم؛ زیرا عضلات را فربه می‌کند و هر کس چهل روز خوردن گوشت را ترک کند بدخُلق می‌شود.(20)
امام رضا (علیه السلام) فرمود که در پیش نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) صحبت از گوشت و پیه شد. حضرت فرمود:
لَیسَ مِنهُمَا بَضعَةٌ تَقَعُ فِی المَعِدَةِ إلاّ أنبَتَت مَکَانَهَا شِفَاءً وَ أخرَجَت مِن مَکانِهَا دَاءً؛ هیچ لقمه‌ای از گوشت یا دنبه وارد معده نگردد مگر آن که در جای خود شفا حاصل کند و درد را از میان بردارد.(21)
حسین بن خالد یکی از یاران امام رضا (علیه السلام) نقل می‌کند. به امام عرض کردم، مردم می‌گویند هر کس سه روز گوشت نخورد خلق و خوی او بد می‌گردد. حضرت در پاسخ فرمود:
کَذَبُوا وَ لَکِن مَن لاَ یَأکُل اللَّحمَ أربَعینَ یَوماً تَغَیَّرَ خُلُقُه وَ بَدَنُهُ وَ ذَلِکَ لاِنتِقَالِ النُّطفَةِ فِی مِقدَارِ أربَعینَ یَوماً؛ دروغ می‌گویند ولی هر که چهل روز گوشت نخورد خلق و بدنش تغییر کند؛ زیرا انتقال نطفه از حالی به حالی در 40 روز است.(22)
بونس بن بکر می‌گوید امام رضا (علیه السلام) فرمود: چرا رنگ زرد شده؟ گفتم کسالت و ضعف عارضم گشته، فرمود: گوشت بخور. خوردم، پس از یک هفته حضرت مرا به همان حال دیدار کرد. فرمود: مگر نگفتم گوشت بخور. عرضه داشتم در آن روز که شما به من امر فرمودید جز گوشت چیزی نخوردم. فرمود: گوشت را چگونه درست کردی؟ گفتم به صورت پخته. فرمود: کباب کن و بخور. بعد از یک هفته حضرت به دنبال من فرستاد که خون در صورتم دویده بود. فرمود: خوب شدی.(23)

o بهترین‌ها

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سَیَّدُ طَعَامِ الدُّنیَا وَ الآخِرَةِ اللَّحمُ وَ سَیَّدُ شَرَابِ الدُّنیَا وَ الآخرَهِ المَاء؛ بهترین و بالاترین خوراکی‌ها چه در دنیا و چه آخرت گوشت است. و بهترین آشامیدنی‌ها در این دنیا و آن دنیا آب است.(24)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سَیِّدُ طَعَامِ أَهلِ الدُّنیَا وَ الآخِرَةِ اللَّحمُ ثُمَّ الأرُزُّ؛ بهترین و بالاترین خوراکی‌ها چه در دنیا و چه در آخرت گوشت است پس از آن برنج.(25)
امام رضا (علیه السلام) در مورد خرید گوشت به غلامشان فرمودند:
إشتَرِ لَنَا مِنَ اللَّحمِ المَقادِمَ وَ لاَ تَشتَرِ [لَنَا] المَآخِیرَ فَإنَّ المَقَادِیمَ أقرَبُ مِنَ المَرعَی وَ أبعَدُ مِنَ الأذَی؛ از گوشتاعضاء پیشین برای ما بخر نه اعضاء پسین، زیر اعضاء پیشین به چراگاه نزدیکترند و از فضولات دورترند.(26)

o فلسفه احکام

امام رضا (علیه السلام) در پاسخ سئوالات یکی از شیعیان به نام محمدبن سنان این چنین نگاشت:
حق تعالی گوشت گاو و گوسفند و شتر را حلال کرد؛ زیرا این حیوانات زیاد بوده و وجودشان ممکن است و نیز گاو وحشی و غیرش را از انواع حیوانات وحشی مأکول اللحم حلال فرمود زیرا غذایی که می‌خورند نه حرام بوده و نه مکروه و از طرفی این حیوانات نسبت به هم مضّر نبوده چنانچه به انسانها نیز ضرری وارد نکرده مضافاً به این که در آفرینش آنها هیچ زشتی و قباحتی دیده نمی‌شود.(27)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
تمام پرندگان درنده و حیوانات وحشی درنده حرام هستند؛ زیرا مردار و گوشت انسان‌ها و قاذورات و اشباه اینها را می‌خورند. لذا خداوند عزّوجل نشانه‌هایی را جهت امتیاز حیوانات وحشی از حلال گوشت و پرندگان حلال از حرام گوشت آنها قرار داده چنانچه پدرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در همین باره فرمود: هر حیوان درنده‌ای که صاحب دندان نیش بوده و هر پرنده‌ای که چنگال داشته باشد حرام گوشت است. چنانچه هر پرنده‌ای که سنگدان دارد گوشتش حلال می‌باشد. و فارق و امتیاز دیگری که بین پرندگان حلال و حرام می‌باشد این است که در فرموده پدرم (علیه السلام) به آن اشاره شده و آن حضرت فرموده‌اند: هر پرنده‌ای که در وقت پرواز بالش را تکان دهد آن را بخور که حلال بوده و آنچه از پرندگان که هنگام پرواز بالشان را صاف نگاه می‌دارند نخور که حرام گوشت هستند.
سپس امام (علیه السلام) فرمودند:
خرگوش حرام بوده زیرا به منزله سنّور (نوعی گربه) است و همان طوری که حیوانات درنده وحشی و سنّور چنگال دارند خرگوش نیز دارای چنگال می‌باشد. مضافاً به این که ذاتاً خرگوش قذر و خبیث است و از این گذشته در وصف آن گفته‌اند همچون زنان خون حیض می‌بیند؛ زیرا از جمله ممسوخات است و این خود یکی از عوامل قذر و خبیث بودنش محسوب می‌شود.(28)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خوک به خاطر این حرام شده که حیوانی است بسیار کریه و زشت، حق تبارک و تعالی این زشتی را وسیله پند و عبرت خلایق و سبب خوف و بیم مردمان و نشانه وقوع مسخ بر خلقتش قرار داده است. و دلیل دیگر برحرمتش آن است که غذای این حیوان ناپاک‌ترین، ناپاکی‌هاست و علل بسیار دیگر. و همچنین بوزینه نیز حرام است زیرا همچون خوک از ممسوخات بوده و حق تعالی زشتی این حیوان را نیز وسیله عبرت خلایق و نشانه وقوع مسخ بر خلقتش قرار داده است. ناگفته نماند که حق عزّوجل یک شباهتی از انسان در این حیوان گذارده تا مردم بدانند که این موجود از مخلوقاتی است که مورد غضب و سخط الهی واقع شده است.(29)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
گوشت مردار حرام است؛ زیرا که در آن چیزهائی (میکروب) است که موجب فاسد کردن و آفت رساندن به بدن‌ها است، و خداوند خواسته است که بردن نام مبارکش در هنگام ذبح حیوان سبب حلال بودن آن شود و میته نام خدا بر آن برده نشده است. و نیز خواسته که این خود فرق بین حلال و حرام باشد.(30)
قرآن کریم می‌فرماید:
وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیّاً؛ و از هر یک [دریا شیرین و شور] گوشتى تازه مى‌خورید.(31)

ماش

گیاهی است علفی، یک ساله، دو ساله و چندساله به بلندی نیم تا یک متر. ساقه آن زاویه‌دار، خزنده و کم و بیش پوشیده از کُرک، برگهای آن مرکب زوج، دارای 3-5 جفت برگچه که منتهی به پیچک می‌شوند. دانه‌هایش کوچک و مدور اندکی کشیده با پوست تیره و مغزش سفید است. مزاج ماش کمی سرد و خشک است و پوست کنده آن معتدل است. ماش دارای خواصی می‌باشد که عبارتند از: مقوی اعصاب، مقوی نیروی دید چشم، درمان سردردهای گرم، تبهای گرم و حاد، درمان بیماریهای کلیه، مسکن حرارت و التهاب صفرا، قابض، درمان سرفه و درمان لکه‌های پیسی.(32)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خُذِ المَاشَ الرَّطبَ فِی أیَامِهِ وَ دُقَّهُ مَعَ وَرَقِهِ وَ اعصِرِ المَاءَ وَ اشرَبهُ عَلَی الرِّیقِ وَ اطلِهِ عَلَی البَهَق؛ قدری ماش تازه را در فصل برداشت آن بردار و همراه با برگش بکوب سپس بفشر تا آبش گرفته شود. این آب را در حالت ناشتا بخور و بر قسمت‌های بهک زده پوست بمال. (33)
یکی از اصحاب امام رضا (علیه السلام) در مورد درمان بیماری بهق (34) سئوال نمود. حضرت دستور داد که ماش را بپزد و به عنوان غذایش قرار دهد. آن فرد می‌گوید این کار را مدتی انجام دادم و بیماری‌ام خوب شد.(35)

پی‌نوشت‌ها:

1- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج2، ص106-101.
2- کلینی، الکافی، ج6، ص 365.
3- برقی، المحاسن، ج2، ص318.
4- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلام، ج5، ص70-69.
5- طبرسی، مکارم الاخلاق، ج1، ص423.
6- کلینی، الکافی، ج6، ص23.
7- صدوق، عین اخبار الرضا (ع)، ج2، ص15؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص443؛ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج1، ص669.
8- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص305.
9- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص152-151.
10- مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص179.
11- طوسی، تهذیب الاحکام، ج9، ص42.
12- کلینی، الکافی، ج6، ص310.
13- برقی، المحاسن، ج2، ص468.
14- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص322.
15- صدوق، الفقیه، ج3، ص206.
16- کلینی، الکافی، ج6، ص246.
17- کلینی، الکافی، ج6، ص221.
18- طبّ الرضا(ع)، ص63.
19- مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص280.
20- صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص41.
21- همان.
22- کلینی، الکافی، ج6، ص309.
23- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 164.
24- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج22، ص35.
25- همان.
26- راوندی، الدعوات، ص140؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص75؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج16، ص350.
27- صدوق، علل الشرائع، ج2، ص561.
28- همان، ص482.
29- همان، ص484.
30- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص94.
31- فاطر/12.
32- نورانی، دائرةالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص198-195.
33- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص187.
34- نوعی بیماری همانند پیسی می‌باشد که در این بیماری سفیدی برخلاف رنگ پوست، بر آن ظاهر می‌شود. (قیومی، مصباح المنیر، ص 64)
35- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص187.

منبع مقاله :
فعالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (4) - بهداشت غذا و تغذیه، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام)، چاپ اول.