غذا و تغذیه در سیره رضوی (۶)

دو) بایسته‌های خوردن و آشامیدن (آداب)

تأمل و تعمق در روایاتی که از حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) به دست ما رسیده است، گویای آن حقیقت است که آن حضرت برای خوردن و آشامیدن، آداب و قواعدی را بیان نموده است. به عبارت دیگر حضرت رضا (علیه السلام) به جز آنکه خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها را بیان فرمود، برای خوردن و آشامیدن نیز آدابی را توصیه فرموده است. این آداب طیف وسیعی را شامل می‌شود.

* شستن دست قبل از طعام

مردی نزد حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) از شستن دستش قبل از اطعام امتناع نمود. حضرت فرمود:
إغسِلهَا فَالغَسلَةُ الأُولَی لَنَا وَ أَمَّا الثَّانِیَةُ فَلَکَ؛ [دستت را] بشوی که شستن اول از برای ما است و شستن دوم از برای خودت.(1)

* شروع کردن با نمک یا سرکه

ابن محمود که از یاران حضرت رضا (علیه السلام) می‌گوید: روزی آن حضرت از ما درباره شروع نمودن غذا سئوال نمود. هر کس جوابی داد. سپس آن بزرگوار همه را نفی نمود و فرمود: غذا را با نمک شروع کنید.(2)
محمدبن علی همدانی بیان می‌کند که روزی در محضر حضرت رضا (علیه السلام) بودیم، برای آن حضرت غذا آوردند و با آن غذا سرکه و نمک بود. آن بزرگوار با سرکه غذای خود را آغاز نمود.(3)

* کامل خوردن میوه

یاسر خادم امام رضا (علیه السلام) نقل می‌کند روزی غلامان حضرت رضا (علیه السلام) مشغول میوه خوردن بودند و نیم خورده میوه را می‌انداختند. حضرت رضا (علیه السلام) به آنها فرمود:
"سبحان الله اگر شما بی‌نیاز هستید گروهی هستند که به این میوه احتیاج دارند. بدهید به کسانی که احتیاج دارند.(4)"

* پرهیز از خوردن در بازار

از امام رضا (علیه السلام) سئوال شد: سفله کیست؟ حضرت در پاسخ فرمود: السَّفِلَةُ الَّذِی یَأکُلُ فِی الأسوَاقِ؛ سفله کسی است که در بازار می‌خورد.(5)

* اجتناب از پرخوری

امام رضا (علیه السلام) از جد بزرگوار خود امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نقل می‌کند که روزی ابوجحیفه خدمت نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید در حالی که آروغ می‌زد. حضرت به او فرمود:
جلو آروغت را بگیر (یعنی کمتر بخور)، زیرا بیشتر آنان که در دنیا پر می‌خورند در قیامت گرسنگی می‌کشند.(6)
امام رضا (علیه السلام) از جدش نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌کند:
لَیسَ شَیءٌ أبغَضَ إلَی اللهِ مِن بَطنِ مَلآنَ؛ هیچ چیز نزد خدا منفورتر از مکروهتر از پرخوری نیست.(7)

* پرهیز از خوردن غذای داغ

امام رضا (علیه السلام) به نقل از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود: برای پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) طعامی آوردند، حضرت انگشتی در آن فرو برد و آن را سخت گرم یافت. فرمود:
دَعُوهُ حَتَّی یَبرُدَ فَإنَّهٌ أعظَمُ بَرَکَةً وَ إنَّ اللهَ تَعَالَی لَم یُطعِمنَا الحَارَّةَ؛ آن را رها کنید تا سرد شود، زیرا آن برکتش افزون‌تر است و خداوند طعام داغ روزی ما نفرموده است.(8)

* خوردن آب در حالت ایستاده

حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) نقل می‌نماید که علی (علیه السلام) آب ایستاده آشامید و سپس فرمود:
هکذا رأیتُ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَعَل؛ این چنین دیدم که رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) عمل نمود.(9)

* دوری از خوردن آب در بین غذا

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
کسی که می‌خواهد به آزار شکم مبتلا نشود در بین طعام آب نیاشامد؛ زیرا آشامیدن آب میان غذا بدن را مرطوب و معده را ضعیف می‌گرداند در نتیجه عروق خاصی غذا را نمی‌گیرد. ریختن آب روی طعام معده را دچار اختلال می‌کند.(10)

* خوردن شیر به صورت مضمضه

امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید که هرگاه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شیر میل می‌نمود، دهانش را مضمضه می‌کرد و می‌فرمود:
به درستی که شیر دارای چربی و روغن زیادی است.(11)

* تشویق به کم خوردن

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
لَو أنَّ النَّاسَ قَصَّرُوا فِی الطَّعَامِ لاَستَقَامَت أبدَانُهُم؛ اگر مردم غذا کم بخورند بدنشان با استقامت گردد.(12)
عبدالسلام بن صالح هروی می‌گوید که حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) کم خوراک بود.(13)

* خوردن انگور به صورت دانه دانه

امام رضا (علیه السلام) به نقل از جد بزرگوارش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:
کُلُوا العِنَبَ حَبَّةً حَبَّةً فَإنَّهُ أهنَاُ وَ أمرَأُ؛ انگور را حبه حبه بخورید؛ زیرا که این لذیذتر و گواراتر است.(14)

* خوردن با اشتها و لذّت

سلیمان جعفری نقل می‌کند خدمت امام رضا (علیه السلام) رسیدم. ایشان با اشتها در حال خوردن خرمای بَرنی بود. از ایشان سئوال نمودم. می‌بینم که این خرما را با اشتها میل می‌کنید. حضرت در پاسخ من فرمود:
نَعَم إلَّی لَأُحِبُّهُ؛ آری، خرما را دوست دارم.(15)

* به کار نگرفتن غلامان به هنگام غذا خوردن

نادر خادم نقل می‌کند که حضرت رضا (علیه السلام) هر وقت یکی از ماها غذا می‌خورد از او کاری نمی‌خواست تا غذایش تمام شود.(16)

* گرد آوردن همگان برای غذا خوردن

یاسر خادم امام رضا (علیه السلام) می‌گوید روش آن حضرت در هنگام صرف غذا این بود که همه را سر یک سفره می‌خواند و فرو نمی‌گذاشت هیچ کوچک و بزرگ و مهتر و کهتری را حتّی تیمارگر اسب و حجامت کن را مگر آن که او را بر سر سفره حاضر می‌ساخت.(17)

* بخشش قبل از خوردن

معمّر بن خلاد می‌گوید قبل از غذا خوردن امام رضا (علیه السلام) ظرفی را می‌خواستند و از بهترین غذایی که برای حضرتش آورده بودند داخل آن ظرف قرار می‌داد. سپس می‌فرمود که برای مساکین و فقرا ببرند.(18)

* خالی نبودن شکم از غذا

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
لاَ تَخلُوّنَّ جَوفَکَ مِنَ الطَّعَامِ وَ أقِلَّ مِن شُربِ المَاءِ؛ شکم را از غذا خالی مگذار و آب کم بیاشام.(19)

* عدم اسراف

امام رضا (علیه السلام) در مورد کسانی که نیم خورده میوه خود را دور می‌انداختند، فرمود:
سُبحَانَ اللهِ إن کُنتُم استَغنَیتُم فَإنَّ النَّاسَ لَم یَستَغنُوا أطعِمُوهُ مَن یَحتَاجُ إلَیهِ؛ سبحان الله اگر شما بی‌نیازید، مردمانی هستند که نیازمندند. بدهید به کسانی که احتیاج دارند.(20)

* خوردن غذا در شب

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
شکم پر، خواب آرام‌تری می‌آورد و دهان را خوشبو می‌کند.(21)

* خوردن غذا در بیابان

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مَن أکَلَ فِی الصَّحرَاءِ أو خَارِجاً فَلیَترُکهُ لِطَائِرِ أو سَبُعٍ؛ هر کس در بیابان یا خارج از منزل غذا بخورد ریزه‌های آن را برای پرندگان و حیوانات طبیعت رها نماید.(22)

* نبریدن نان با چاقو

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
لاَ تَقطَعُوا الخُبزَ بِالسِّکِّینِ، وَلکِن اکسِرُوهُ بِالیَدِ؛ نان را با کارد نبرید، آن را بشکنید. (23)

* رعایت اعتدال

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
"هر کس در غذا خوردن زیاده‌روی نماید نفع نمی‌برد و موجب ضرر می‌شود. و کسی که به اندازه غذا میل نماید از آن غذا نفع می‌برد. همچنین در خوردن آب رعایت اعتدال لازم است. پس ای مأمون روش تو باید این چنین باشد که روزانه به اندازه کفایت غذا بخوری. قبل از این که کاملاً سیر شوی و در حالی که هنوز میل به غذا داری دست از غذا خوردن بردار؛ زیرا در صورتی که این چنین عمل نمایی برای معده و بدنت بهتر است و برای عقلت پسندیده‌تر می‌باشد و برای تنت سبک‌تر.(24)"

* استراحت بعد از غذا

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
إذَا أکَلتَ فَاستَلقِ عَلَی قَفَاکَ وَ ضَع رِجلَکَ الیُمنَی عَلَی الیُسرَی؛ هرگاه غذا خوردی پس از آن بر پشت بخواب و پای راستت را بر روی پای چپت قرار بده.(25)

* شروع کردن با غذاهای سبک

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
وَ ابدَأ فِی أوَّلِ الطَّعَامِ بِأخَفِّ الأعذِیَةِ الَّتی یَغتَذِی بِهَا بَدَنُکَ بِقَّدرِ عَادَتِکَ وَ بِحَسَبِ طَاقَّتِکَ وَ نَشَاطِک؛ در آغاز خوردن، غذاهای سبک بخور به اندازه توان و اشتهایت.(26)

* رعایت رژیم غذایی

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
اگر انسان‌ها رژیم غذایی مناسب را رعایت می‌نمودند، بدن‌ها آن استقامت پیدا می‌کرد.(27)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بهترین دارو رعایت پرهیز غذایی است و معده خانه بیماری‌هاست.(28)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مهمترین پرهیز غذایی مدارا کردن با بدن است.(29)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
نهایت رژیم غذایی چهارده روز است. رژیم غذایی به معنای نخوردن نیست بلکه به معنای زیاد نخوردن است.(30)

پی‌نوشت‌ها:

1- اربلی، کشف الغمه، ج2، ص307 (حدیث دیگری در این رابطه از امام رضا (ع) وارد شده است: شخصی درباره شستن دست قبل از اطعام آن حضرت سئوال کرد. امام رضا (ع) فرمود: این چیزی است که ملوک آن را پدید آوردند. مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص356. شاید بتوان گفت که این تعبیر به معنای نهی از شستن دست قبل از غذا نیست، بلکه بدین معناست که پادشاهان این سنّت را گذارده‌اند و ما هم آن تأیید می‌کنیم. به بیان دیگر این از آداب امضائی اسلام است).
2- برقی، المحاسن، ج2، ص592؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج11، ص460.
3- مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص303.
4- برقی، المحاسن، ج2، ص441؛ کلینی، الکافی، ج6، ص297؛ مجلسی، بحارالانوار، ج49، ص102.
5- ابن ادریس، السرائر، ج3، ص576؛ مجلسی، بحارالانوار، ج72، ص301؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج24، ص395.
6- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص38؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص25؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص332.
7- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص36؛ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج2، ص20؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص333.
8- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص40، مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص401؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص25.
9- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص66؛ مجلسی، بحارالانوار، ج26، ص269.
10- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص323.
11- همان، ج63، ص355.
12- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص362؛ مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص142و ج78، ص212.
13- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص136.
14- صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2،ص35؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص164؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص147.
15- کلینی، الکافی، ج6، ص346؛ مجلسی، بحارالانوار، ج49، ص102؛ مجلسی، مرآةالعقول، ج22، ص182.
16- کلینی، الکافی، ج6، ص298؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 49،ص102؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج24، ص267.
17- صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص159.
18- کلینی، الکافی، ج4، ص12؛ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج5، ص582؛ مجلسی، بحارالانوار، ج66، ص363.
19- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص181؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص217.
20- الکافی، ج6، ص297؛ مجلسی، بحارالانوار، ج49، ص102.
21- برقی، المحاسن، ج2، ص422؛ کلینی، الکافی، ج6، ص288؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص344.
22- برقی، المحاسن، ج2، ص445؛ کلینی، الکافی، ج6، ص301؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص429؛ و ج109، ص248.
23- کلینی، الکافی، ج6، ص304؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص274؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج24، ص392.
24- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص311.
25- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص147.
26- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص311.
27- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 362؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 59، ص 142و ج 78، ص 212.
28- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص260.
29- همان، ص141و ص260.
30- همان، ص141و ص261.

منبع مقاله :
فعالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (4) - بهداشت غذا و تغذیه، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام)، چاپ اول.