دکتر محمد حسین صالحی سورمقی؛ دکترای فارماکوگنوزی
نام‌های فارسی: شاهی، ترتیزک
نام علمی: Lepidium sativum
نام عربی: رِشاد (Reshad)
نام عمومی: Garden cress
نام انگلیسی: Garden cress
نام فرانسوی: Passerage du jardin
نام آلمانی: Kresse
نام خانواده: Brassicaceae (Cruciferae- شب بو)
گیاه‌شناسی شاهی
شاهی گیاهی است علفی و یکساله که ارتفاع آن گاهی به 60 سانتی‌متر می‌رسد. در قسمت‌های انتهایی ساقه انشعابات زیادی وجود دارد. برگ‌ها بیضی بلند، نوک‌تیز به رنگ سبز روشن و گل‌ها کوچک، سفید یا مایل به صورتی می‌باشند. میوه شاهی بیضی مدور (تقریباً بیضی‌شکل) به طول 6 و عرض تا 4 میلی‌متر و تقریباً بالدار است. قسمت مورد استفاده گیاه، برگ‌های آن می‌باشد که تازه آن تند و نسبتاً معطر است. طعم برگ‌ها شبیه برگ بولاغ اوتی (علف چشمه) است.
شاهی به عنوان سبزی خوراکی در همه جای ایران مورد استفاده بوده و در بیشتر نقاط کشت می‌شود. این گیاه در استان خوزستان، به‌خصوص شهرهای مرزی، به نام رشاد مصرف زیادی دارد.
مصارف شاهی
شاهی از جمله سبزیجاتی است که رشد سریعی داشته و شباهت زیادی به علف چشمه و خردل دارد. با توجه به اینکه این گیاهان در بعضی از مواد، به‌خصوص گلوکزیدها، مشابه هستند، از نظر طعم، بو و خاصیت نیز تا حدی شبیه می‌باشند. از شاهی در تهیه سوپ‌ها، ساندویچ‌ها و سالادها به‌خصوص به جهت مزه تند آن استفاده می‌شود. این گیاه به اشکال مختلف در اروپا، به‌خصوص انگلستان، فرانسه، هلند و کشورهای اسکاندیناوی مصرف بسیاری دارد. یکی از غذاهای مورد علاقه در انگلستان ساندویچ تخم‌مرغ به همراه سس مایونز و شاهی است. همچنین در این نواحی از جوانه‌‌های آن و سرشاخه‌های دانه‌دار (تازه یا خشک) به صورت افزودنی تندمزه برای غذاها استفاده می‌کنند.
اصولاً شاهی به صورت تازه مصرف می‌شود و مانند بعضی سبزیجات از خشک آن استفاده نمی‌گردد؛ به همین دلیل بهترین زمان برداشت، با توجه به رشد سریع آن، موقعی است که به ارتفاع 5 تا 13 سانتی‌متر رسیده باشد.
شاهی دارای خواص محرک و مقوی معده، اشتهاآور، ضد میکروب، ضد سرطان، ادرارآور و ضد کمبود ویتامین C (ضد اسکوربوت) می‌باشد. در طب آیورودای هند برای جلوگیری از مشکلات پس از زایمان خانم‌ها خوردن شاهی توصیه می‌شود.
ترکیبات مهم شاهی
هر 100 گرم شاهی تازه و خام حاوی مواد زیر است:
کربوهیدرات‌ها: 5/5 گرم
فیبر (الیاف): 1/1 گرم
چربی: 7/0 گرم
پروتئین: 6/2 گرم
ویتامین A: 346 میکروگرم
ویتامین B9 (فولات): 80 میکروگرم
ویتامین C: 69 میلی‌گرم
کلسیم: 81 میلی‌گرم
آهن: 3/1 میلی‌گرم
انرژی: 32 کیلوکالری
و دست کم 60 تا 70 گرم رطوبت (آب).
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده از شاهی
ضد باکتری، ضد سم، ضد کمبود ویتامین C، ضد ویروس، مسهل، ادرارآور، مقوی قوای جنسی، قاعده‌آور، محافظ معده، محرک ایمنی بدن، شیرافزا و محرک.
نکات قابل توجه
1- برای سلامتی و نشاط بعضی پرندگان، از قبیل مرغ عشق، به آنها شاهی می‌دهند.
2- شاهی با نام‌های عمومی مختلفی از جمله Garden pepper cress، Pepper grass و Pepperwort مشهور است.
3- شاهی را می‌توان بدون خاک کشت کرد (کشت در آب)؛ به‌خصوص اینکه همیشه از برگ تازه آن استفاده می‌شود و لازم به خشک کردن آن نیست. همچنین رشد سریع آن باعث می‌شود که بتوان از این طریق آن را کشت و برداشت نمود.
4- تخم شاهی دارای موسیلاژ (لعاب) می‌باشد؛ به همین دلیل در طب سنتی به عنوان محرک و ادرارآور مصرف می‌شود.
5- در کتاب قانون ابن سینا و کتاب مخزن‌الادویه، گیاه حُرف (به نام ترتیزک بیابانی) و حب‌الرشاد معرفی شده که ممکن است شاهی یا یکی از گونه‌های این گیاه باشد که بیشتر در مورد دانه آن بحث شده است؛ به همین دلیل در این مورد که احتیاج به تحقیق بیشتری دارد، شرح داده نشده است.