دکتر سید صدرالدین نبوی
اینکه یک گیاه، داروئی باشد به این معنی نیست که حتما در درمان و در ارتباط با خواصی که به آن نسبت می‌دهند موثر باشد چرا که میزان مواد موثره گیاه به عوامل متعددی نظیر نوع خاک، میزان آب، دما، ارتفاع محل رویش، شرایط پرورش، زمان و نحوه جمع‌آوری، خشک کردن، بسته‌بندی و نحوه انبارداری بستگی دارد.
بعضاً گیاهانی که به ظاهر داروئی هستند به دلیل کمبود مواد موثره قادر به اثرگذاری درمانی نمی‌باشند. کیفیت گیاه داروئی را از ظاهر آن نمی توانارزیابی کرد و فقط پس از تعیین مقدار مواد موثره آن در آزمایشگاه و انجام تست‌های میکروبی و قارچی وخرده‌نگاری آن می‌توان به اظهارنظر پرداخت. بسیاری از گیاهان داروئی موجود در بازار که در عطاری‌ها و سایر مراکز فروش در دسترس می‌باشند از مرغوبیت و کیفیت لازم برخوردار نیستند و بعضاً به دلیل شرایط نامناسب جمع‌آوری و نگهداری دچار آلودگی‌های قارچی و میکروبی می‌باشند که با چشم دیده نمی‌شود.
در یک گیاه داروئی مواد موثره متعدد با ساختمان‌های ملکولی متفاوتی وجود دارند که گاهی تعداد آنها به بیش از هزار ماده به مقادیر کم و زیاد می‌رسد. این مواد در طول زمان رشد گیاه به مرور به وجود می‌آیند و کم و زیاد می‌شوند و یا تبدیل به مواد دیگر می‌شوند به این ترتیب زمان جمع‌آوری گیاه مهم است. گیاه داروئی باید در زمانی برداشت شود که بیشترین موادِ دارای خاصیت درمانی در آن موجود باشد. پس از آن نحوه جمع‌آوری، خشک کردن، بسته‌بندی، نگهداری و انبارداری نیز در میزان مواد موثره و آلودگی میکروبی و قارچی آن موثر است.
نام‌گذاری گیاهان داروئی
بعضاً می‌بینیم که در بروشورها و مقالات از اسامی لاتین برای یک گیاه داروئی استفاده شده است که برای روشن شدن انواع این نام‌ها توضیحاتی را عرض می‌کنم. نام علمی یک گیاه که معمولاً در کتابهای علمی و مقالات تخصصی و بروشورهای داروئی ذکر می‌شود و بعضاً به صورت پراکنده در نشریات و کتابهای غیر تخصصی نیز به آن برمی‌خوریم، یک نام مورد استفاده‌ی عمومی و یکسان در تمام دنیاست و در همه کشورها‌ی دنیا زبان مشترک اطلاق یک گیاه داروئی می‌باشد.
نام علمی سه قسمت دارد که قسمت اول با حروف بزرگ انگلیسی شروع می‌شود و نام جنس گیاه است قسمت دوم بطور کامل با حروف کوچک انگلیسی نوشته می‌شود و بیانگر گونه گیاه است و قسمت سوم که با حرف یا حروف بزرگ نوشته می‌شود بطور اختصار نام دانشمند نام گذارنده را بیان می‌کند بعنوان مثال گیاه بابونه با نام علمی «ماتریکاریا کامومیلا»به صورت زیر نوشته می‌شود: MatricariachamomillaL. که«Matricaria» بیانگر نام جنس گیاه «chamomilla» نام گونه گیاه و «L.» به اختصار بیانگر لینه دانشمند نام گذارنده آن است.
راه دوم بیان نام یک گیاه در دنیا، استفاده از نام عمومی آن است. نام عمومی در واقع معروف‌ترین نام گیاه است که در کتب و مقالات و یا میان عموم مردم دنیا رایج است. این نام ممکن است شبیه به قسمتی از نام علمی یا متفاوت با آن باشد مثلا نام عمومی گیاه بابونه «کامومیل» می‌باشد که از نام گونه گیاه گرفته شده است ولی نام عمومی گیاه «Lawsoniainermis»، «Hehna» یا همان حنائی است که همگی می‌شناسیم.
راه دیگر نام بردن از یک گیاه، نام متعلق به یک کشور خاص است که به«Region name» معروف است که ممکن است در چند کشور مشابه باشد. چهارم نام محلی یک گیاه است که به آن «Local name» می‌گویند و معمولاً در یک کشور یا یک منطقه خاص استفاده می‌شود. در یک کشور ممکن است برای یک گیاه چندین نام محلی متفاوت وجود داشته باشد. اطلاق نام تجاری و نام مترادف نیز از راه‌های دیگر نام بردناز یک گیاه هستند.
داروی گیاهی چیست؟
داروی گیاهی داروئی است که با استفاده از مواد موثره استحصالی از گیاهان داروئی به اشکال مختلف داروئی نظیر قرص، شربت، قطره، پماد، کپسول و غیره، فرمولاسیون و ساخته می‌شود. یک داروی گیاهی معمولا حاوی تعداد زیادی ماده موثره است و مقدار مواد موثره اصلی آن اندازه‌گیری شده است.
با مصرف و تجویز یک داروی گیاهی توسط پزشک و داروساز وضعیت ورود انواع مواد موثره به بدن بیمار تحت کنترل می‌باشد و همین موضوع یک وجه تمایز مهم و رجحان مصرف داروی گیاهی به گیاه داروئی می‌باشد چرا که در مصرف گیاه داروئی میزان مواد موثره وارده به بدن نامشخص بوده کنترلی روی آن نیست در حالی‌که با مصرف یک داروی گیاهی استاندارد شده و دارای مجوز از اداره داروی وزارت بهداشت، میزان مواد موثره وارده به بدن مشخص می‌باشد و تنظیم دوز درمانی دارو ممکن می‌گردد. به دلیل تنوع و تعدد مواد موثره در داروهای گیاهی، اغلب اثرات یک داروی گیاهی متعدد و حتی خیلی اوقات از یک داروی گیاهی می‌توان در بیماری‌های کاملا متفاوتی استفاده کرد.
به عنوان مثال بیش از دوهزار سال است که از گیاه بابونه در درمان مشکلات گوارشی و التیام زخم‌ها و التهابات مجرای گوارش و اسپاسم‌های (پیچش‌های) معده و روده استفاده می‌شود. همین گیاه و داروهای ساخته شده از آن در دستگاه تنفسی نیز موثر بوده هنگام سرماخوردگی و سرفه در کاهش علائم آزار دهنده آن موثرند. از طرفی در بابونه یک ماده موثره بنام آپی‌ژنین وجود دارد که دارای اثرات آرامبخشی می‌باشد و خواب را تنظیم می‌کند. مجموعه این اثرات درمانی به دلیل مواد موثره مختلف این گیاه که ساختار ملکولی متفاوتی نیز دارند به دست می‌آید.
به دلیل همین تنوع مواد و مقادیر متفاوت آن در یک گیاه دارویی و خواص مختلف درمانی آن همیشه بهتر است از یک داروی گیاهی دوزاژ شده و استاندارد و طبق راهنمای مصرف آن استفاده کنیم. در اصطلاح بین‌المللی به گیاه داروئی «Medicinal herb» یا «Medicinal plant» و به داروی گیاهی «Herbal medicine» گفته می‌شود. بسیاری از داروهای گیاهی به دلیل احتمال کم بروز سمیت و عوارض به صورت بدون نسخه نیز قابل عرضه و فروش در داروخانه‌ها می‌باشند.
تفاوت داروهای گیاهی و داروهای شیمیائی
داروهای شیمیائی که ملکول‌ها و مواد موثره آن توسط بشر و در آزمایشگاه ساخته می‌شود معمولا از یک یا تعداد معدودی مواد موثره ساخته می‌شود و به اشکال داروئی مختلف نظیر آمپول، کپسول، قرص، پماد، قطره و... وجود دارد. اثرات درمانی و مکانیزم اثر ملکولهای داروهای شیمیائی مشخص می‌باشد و عموماً علاوه بر اثرات درمانی، عوارض جانبی مختلفی نیز از خود بجا می‌گذارند که این اثرات و عوارض بسته به نوع دارو و فیزیولوژی بدن افراد متفاوت می‌باشد. درداروهای گیاهی برخلاف داروهای شیمیائی از مواد موثره طبیعی استحصالی از گیاه داروئی استفاده می‌شود.
به دلیل ساختار طبیعی و سازگاری این مواد با بدن، عوارض کمتری را از خود نشان می‌دهند.لازم به ذکر است که ملکولهای موجود در گیاه نیز ساختمان شیمیائی دارند و تفاوت آنها این است که ساخته دست بشر نیستند وگرنه آنها نیز از اتم‌های عناصر ترکیب شده‌اند و با پیوند‌های شیمیائی و بر مبنای قوانین فیزیک و شیمیائی به هم متصل شده‌اند. بنده، نگارنده این مقاله همیشه از مواد موثره به کار رفته در داروهای شیمیائی به عنوان «ملکولهای بشر ساخت» و از مواد موثره‌ی به کار رفته در داروهای گیاهی بعنوان «ملکولهای خدا ساخت» یاد می‌کنم.
دلائل مختلف ساختاری و ماهیتی برای کمتر بودن عوارض ملکولهای مواد موثره داروهای گیاهی وجود دارد که بحث در این مورد از موضوع این مقاله خارج است. امیدوارم با توضیحات مختصری که عرض کردم تا حدودی به روشن‌تر شدن مفاهیم گیاهان داروئی و داروهای گیاهی کمک شده باشد.
