از میان اقوام مختلف ترکمن ها جزء مردمانی بودند که در عین سادگی، کاربرد وسیعی از تزئینات را در فرهنگ خود نشان داده اند.
وجود نقش برجسته ها و گچ بری ها و آثار به جا مانده از گذشته گویای آن است که انسان ها همواره در طول تاریخ خود را با زیورهایی می آراسته اند و استفاده از زیور در انحصار نژاد، قوم یا طبقه ی خاصی نبوده است بلکه همه آنها از هر طبقه ای یا نژادی که بوده اند از پادشاهان و بزرگان گرفته تا طبقات پایین جامعه، از هر چیزی که می پنداشتند مناسب خودآرایی است به عنوان نیازی حتمی بهره برده اند، این آرایش در بسیاری از مواقع، علاوه بر جنبه زیبایی، جنبه مذهبی نیز داشته اند.
به مرور زمان استفاده از زیور به صورت نیتی اجتماعی در آمده و زیورها موقعیت اجتماعی استفاده کننده را مشخص می کردند. از میان اقوام مختلف ترکمن ها جزء مردمانی بودند که در عین سادگی، کاربرد وسیعی از تزئینات را در فرهنگ خود نشان داده اند. در نزد این اقوام استفاده از زیورآلات سه جنبه ی مذهبی، تزئینی و اقتصادی داشته است. ترکمن ها در ساخت زیورهایشان از نقوش متنوعی استفاده کرده اند که از اساطیر و طبیعت پیرامونشان الهام می گیرند.(با توجه به معنا و مفهوم آنها).
بدیهی است که در میان زیورهای موجود در نزد اقوام مختلف زیورهای زنان حجم بیشتری را به خود اختصاص داده است و در این میان زنان ترکمن نیز از این قاعده مستثنی نبوده اند. آنها از کودکی خود را با زیور های نقره و طلا با تزئیناتی از نگین های رنگین می آراستند. امروزه، جلوه و زیبایی این زیورها با تزئینات متنوعشان همچنان مورد توجه بسیاری از هنر دوستان و هنرپژوهان ایران و جهان است، اما استفاده از آن کم کم رو به فراموشی سپرده شده است.
اهمیت استفاده از زیور نزد ترکمن ها علاوه بر جنبه تزئینی و خودآرایی، بیشتر کاربرد مذهبی و همچنین جنبه ی اقتصادی آن به سبب ارزش مادی طلا و نقره بوده است. اساسا ساخت زیورهای ترکمن را نقره تشکیل می دهد، به آن سبب که ارزانتر و آسانتر از طلا بدست می آید و دیگر آنکه معتقدند استفاده از نقره سبب فروتنی می شود.
از دیگر خصوصیات بارز این زیور آلات تولید صدا در هنگام حرکت است که بیانگر جنبه ی سنتی و فرهنگی این زیور آلات است. گفته می شود که ترکیب فلز و سنگ انسان را در مقابل نیروهای ناشناخته حمایت می کند. از این رو هنرمندان زیورساز ترکمن با الهام از این باور در تزیئن سطح زیورهایشان از عقیق و فیروزه و شیشه های رنگی به وفور بهره برده اند.
آنچه هنر زیور سازی ترکمن ها را از هنرهای مشابه آن متمایز می کند، اشکال و نقوش به کار رفته روی این زیور آلات است که برخی الهام گرفته از طبیعت و پیرامون ترکمن هاست که به صورت ساده و خلاصه شده به کار گرفته شده است. آنها روی لباس کودکانشان زیورهایی به شکل تیر و کمان و شمشیر نسب می کردند تا بدین طریق روحیه و شادی و جنگجویی در میان فرزندانشان تقویت گردد. استفاده از زیوری به شکل شاخ قوچ که در نزد ترکمن ها نشانه قدرت است، اغلب به صورت ساده روی بدنه این زیورها تکرار شده است. از موارد استفاده از اسلیمی های تخت روی بیشتر این زیور ها، می توان به شکل های بسیار ساده ای از ماهی، پرنده، زنگوله، انار، پروانه، آدمک، هلال، ستاره و اشکال گنبدی اشاره کرد.
قسمت عمده ای از تزئینات مربوط به برخی از زیورها را سکه های نقره ای تشکیل می دهد. نمونه ای از آن آویزه ای شامل سکه ها و اشکال هندسی است که با حلقه به هم متصل شده اند و برای تزئین، لا به لای موهای بافته قرار می گیرند و به گویش ترکمنی آسیق نامیده می شود.
شکلی از گل لوتوس، گل ذرت، شش پر، هشت پر، ده و دوازده پر روی بدنه زیوری به نام گل یقه مزین به نگین های عقیق است، خودنمایی می کند. از این زیور به جای دکمه روی لباس در قسمت جلوی سینه استفاده می گردد. پوشش مهر و تزئینات مربوط به آن در نزد ترکمن ها اهمیت زیادی دارد، چون فرق بین دختران و بانوان ازدواج کرده را مشخص می کند. ایگمه نیم تاجی مرصع نشان است که روی کلاه بانوان قرار می گیرد و قپه زیوری است که دختران تمام طوایف ترکمن از آن استفاده می کنند و شکل گنبدی و برجسته ای دارد که به پیرامون آن آویزه هایی به شکل ماهی و سکه و زنگوله متصل است.
باید گفت نقره کاران ترکمن به ساخت زیور به حجم زیاد و در اندازه های بزرگ تمایل داشته اند. مثلا برای استفاده از نوعی گوشواره که قولاق نامیده می شود، علاوه بر حلقه ای که از گوش می گذرد، برای جلوگیری از پاره شدن گوش از بندی استفاده می کردند که به دو طرف گوشواره متصل می شد و به بالای گوش می افتاد.
زیورهای گردن زنان و دختران ترکمن که از نمونه های آن می توان به کونجوک و بتو اشاره کرد که علاوه بر جنبه تزئینی، برای دوری از بلایا و چشم زخم و بیماری به کار برده می شد. مثل جای دعا، هیکل، تومار و …
علاوه بر اینها زیورآلات دیگری مخصوص جامه های خود دارند که چانکا نامیده می شود. آنها جامه هایشان را با سکه های نقره و گل های نقره و گل های زینتی می پوشانند و بعضی از اشیای کاربردی نظیر انگشتانه و چرخ نخ ریسی و شانه و … را نیز با نقوش تزئین می کنند.
آرایش اسب که در نزد ایرانیان همواره با اهمیت بوده است. در نزد ترکمن ها اهمیت زیادی دارد، آنها معتقدند که تزئینات روی اسب باید به اندازه ی خود اسب ارزش داشته باشد و به همین سبب در آرایش زین و افسار آن از طلا و نقره استفاده می کردند.
در گذشته ترکمن ها به حفظ سنت های بومی و محلی خود و استفاده از پوشاک سنتی و تزئینات مروبط به آن علاقه بیشتری نشان می دادند و آنها با سفارش ساخت زیورهایشان به زرگران محلی باعث تشویق هنرمندان زیور ساز می شدند و طبیعی است که تنوع و تعدد بسیار زیاد این زیور ها و سفارش های فراوان به کار برندگان آن، سبب جذب افراد بیشتری به این حرفه می شد. اما امروزه استفاده از این زیور آلات کم شده است و زوال روز افزون ساخت و کاربرد زیورهای ترکمن و کاهش تدریجی خریداران و به کار برندگان آنها ادامه ی هنر زرگری ترکمن ها را با مشکل جدی روبرو کرده است. ناگفته نماند که پیشرفت و کاربرد فناوری در میان قوم ترکمن مانند دیگر اقوام بی تاثیر نبوده و زندگی ماشینی و هجوم شهر نشینی باعث شده است تا فرهنگ و سنت بکر این قوم تا حد زیادی دست خوش تغییر شود.
اما واقعیت این است که پیشرفت و رشد فرهنگی در هر جامعه ای با حفظ فرهنگ های سنتی و ارزش های بومی آن جامعه منافاتی ندارد، بلکه برعکس، می توان همگام با تحولات زندگی نوین و شهری به آنها مجال حضوری چشمگیر و اساسی داد.
