مشاوره پیش از بارداری

دکتر نوشین صحابی؛ جراح و متخصص زنان، زایمان و نازایی

تعریف

مشاوره قبل از تولد، به منزله پیشگیری از مشکلات در زمان بارداری و زایمان است. عواملی که می‌توانند در حاملگی پیامد منفی داشته باشند، شناسایی شده و به زنان در مورد خطرهای موجود آگاهی داده می‌شود. درصورت امکان، راهکاری برای کاهش یا حذف آن دسته از عوامل مشکل‌ساز که بر اساس وضعیت خانواده، شرح حال طبی یا مامایی و یا تست‌های اختصاصی کشف شده‌اند، طراحی می‌شود. مشاوره قبل از حاملگی، تأثیر چشمگیری روی پیامدهای منفی حاملگی دارد و باعث بهبود آنها می‌شود.

حاملگی ناخواسته (بدون برنامه)

مشاوره در مورد خطرهای بالقوه حاملگی و راهکارهای مربوط به پیشگیری از آنها، باید قبل از حاملگی انجام شود. بیشتر زنان هنگامی که متوجه حامله بودن خود می‌شوند (1-2هفته بعد از اولین قاعدگی عقب‌افتاده)، طناب نخاعی جنین تشکیل شده و قلب وی در حال تپش است. در این زمان بسیاری از راهکارهای پیشگیری (مانند مصرف اسیدفولیک برای پیشگیری از نقایص طناب عصبی) مؤثر واقع نمی‌شوند. نیمی از حاملگی‌ها بدون برنامه قبلی رخ می‌دهند و شواهد نشان می‌دهد که این نوع حاملگی‌ها در معرض بیشترین خطر هستند. در حاملگی‌های ناخواسته، احتمال رفتارهای پرخطر بیشتر است. یکی از فواید مشاوره قبل از حاملگی، تأثیر آن در کاهش تعداد حاملگی‌های ناخواسته است.

اختلالات مزمن طبی

دیابت شیرین: دیابت، نمونه اصلی یک اختلال طبی است که مشاوره قبل از حاملگی در مورد آن مفید واقع می‌شود؛ زیرا بالا بودن قند خون باعث مشکلاتی برای مادر و جنین خواهد شد. آمارها نشان می‌دهد که انجام مشاوره ناهنجاری‌های جنینی را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد و اگر قند خون مادر به خوبی کنترل شود، بسیاری از عوارض قابل اجتناب هستند. مشاوره قبل از حاملگی، عوارض مامایی و هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی را نیز در زنان مبتلا به دیابت کاهش می‌دهد.
صرع: احتمال وقوع اختلالات ساختمانی در فرزندان زنان مبتلا به صرع در مقایسه با دیگران دو تا سه برابر بیشتر است. در مشاوره قبل از حاملگی، معمولاً توصیه می‌شود روند درمان به درمان تک‌دارویی یا دارویی با حداقل آثار سوء بر جنین، تغییر داده شود. همچنین به زنان مبتلا به صرع توصیه می‌شود اسیدفولیک مکمل مصرف کنند. اسیدفولیک از بسیاری از ناهنجاری‌های مادرزادی در نوزادان مبتلا به صرع پیشگیری می‌کند.
سایر بیماری‌های مزمن: در زنان مبتلا به فشار خون بالا، بیماری کلیه، بیماری تیروئید، آسم و بیماری‌های قلبی، مشکلات حاملگی با انجام مشاوره قبل از حاملگی، به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد و 80 درصد از آنها نوزاد طبیعی به دنیا می‌آورند.
بیماری‌های ژنتیکی: در حال حاضر نقایص هنگام تولد، علت اصلی مرگ و میر نوزادان است و عامل 20 درصد از کل مرگ‌های دوره نوزادی محسوب می‌شود. چند نمونه از اختلالات مادرزادی که احتمال بروز آنها به وضوح با انجام مشاوره قبل از بارداری کاهش یافته یا از بین می‌رود، شامل نقایص لوله عصبی، فنیل کتونوری، بیماری تی- ساکس و تالاسمی است.

مشاوران قبل از حاملگی

پزشکانی که روش‌های معمول حفظ سلامتی را برای زنان واقع در سنین باروری تدارک می‌بینند، بهترین گزینه برای ارائه مشاوره‌های پیشگیرانه هستند. متخصصان بیماری‌های زنان، داخلی، پزشکان خانواده و متخصصان بیماری‌های کودکان، می‌توانند این مشاوره را در جریان معاینات سالیانه انجام دهند. این پزشکان می‌توانند توصیه‌های اساسی قبل از حاملگی را در مورد تغذیه، مصرف الکل، استعمال دخانیات، استفاده از داروهای غیرمجاز، مصرف ویتامین، ورزش و سایر رفتارها ارائه دهند. پرونده‌های طبی باید درخواست شوند و مورد بررسی قرار گیرند.

ویزیت مشاوره قبل از حاملگی

سابقه فردی و خانوادگی: کار مشاوره با بررسی کامل سوابق طبی، مامایی، اجتماعی و خانوادگی آغاز می‌شود. این مشاوره ممکن است 30 دقیقه تا 1 ساعت طول بکشد.
سابقه اجتماعی: سن مادر، در هر دو انتهای طیف سنین باروری می‌تواند در حاملگی تأثیر داشته باشد.

حاملگی در نوجوانان

احتمال کم‌خونی در زنان 15-19 ساله بیشتر است. همچنین خطر تولد نوزادان مبتلا به محدودیت رشد، احتمال زایمان زودرس و مرگ و میر نوزادی در این گروه افزایش می‌یابد. بروز بیماری‌های آمیزشی نیز در این گروه بیشتر است. زنان در این سنین همواره در حال رشد و تکامل هستند و بنابراین نسبت به زنان مسن‌تر نیاز به کالری بیشتری دارند. زنان این گروه سنی که دارای وزن طبیعی یا کمتر از طبیعی هستند، باید تا 400 کیلوکاری در روز مصرف کنند.

حاملگی بعد از 35 سالگی

تقاضا برای مشاوره قبل از حاملگی در زنان مسن‌تر بیشتر است، زیرا آنها یا قبلاً حاملگی خود را به تعویق انداخته‌اند و اکنون می‌خواهند پیامد حاملگی آنها بهینه باشد و یا اینکه قبلاً تحت درمان ناباروری بوده‌اند. در تعدادی از مطالعات مشخص شده است که خطر عوارض مامایی و مرگ و میر نوزاد در زنان بالای 35 سال افزایش پیدا می‌کند. بی‌شک در زنان مسن‌تری که مبتلا به بیماری مزمن هستند یا وضعیت فیزیکی ضعیفی دارند، موارد زیر بررسی می‌شود. سابقه طبی و جراحی، سابقه تولید مثلی از جمله پیامد هر یک از حاملگی‌های قبلی، درمان‌های دارویی و آلرژی‌های دارویی، سابقه خانوادگی بیماری‌های طبی یا ژنتیکی و اختلالات مربوط به تولید مثل، نوع یا نژاد، عوامل خطر اجتماعی مانند مصرف الکل، مصرف داروهای غیرمجاز، مصرف سیگار، رفتارهای پرخطر جنسی و بدرفتاری با همسر، عوامل خطر محیطی مانند تماس با آفت‌کش‌ها یا سایر مواد شیمیایی و عوامل مربوط به محیط منزل و عوامل استرس‌زا.

شرح حال طبی

در مشاوره قبل از تولد، باید به همه عوامل خطر مربوط به مادر و جنین پرداخته شود. تقریباً همه وضعیت‌های طبی، مامایی یا ژنتیکی باید قبل از حاملگی مد نظر قرار گیرند. همچنین توصیه‌ها و پیشنهاداتی قبل از حاملگی ارائه شود.

بیماری‌های ژنتیکی

زنانی که به‌خاطر زمینه‌های قومی و نژادی و یا شرح حال فردی یا خانوادگی در معرض ابتلای جنین‌شان به بیماری‌های ژنتیکی قرار دارند، باید مشاوره مناسب دریافت کنند.

سابقه باروری

سابقه باروری شامل پرسش‌هایی در زمینه‌های زیر است: ناباروری، پیامدهای غیرطبیعی حاملگی، از جمله سقط، حاملگی نابجا، از دست دادن مکرر حاملگی و زایمان زودرس و عوارضی مانند مسمومیت حاملگی و کنده شدن جفت. با این وجود، زنانی که تناسب فیزیکی دارند و فاقد مشکلات طبی هستند، کمتر در معرض خطر قرار دارند.  در زنان بالای 35 سال با وضعیت اقتصادی پایین که شیوه زندگی و دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و در نتیجه وضعیت سلامت و بهداشت را تحت تأثیر قرار می‌دهد، افزایش قابل توجه فشار خون، دیابت، جفت سرراهی، کنده شدن جفت، زایمان زودرس و مرگ و میر حول و حوش زایمان در نوزادان دیده شده است. پژوهشگران متوجه شده‌اند که آنوپلوئیدی جنین (اختلالات کروموزومی) تنها ناهنجاری مادرزادی است که در ارتباط با مادر رخ می‌دهد. سن بالای والدین با افزایش میزان بروز بیماری‌های ژنتیکی ناشی از جهش‌های لتوزوم غالب همراه است.

داروهای تفریحی و استعمال دخانیات

خطرات جنینی مرتبط با الکل، ماری‌جوانا، کوکائین، آمفتامین‌ها و هروئین ثابت شده هستند. الکل منجر به عقب‌ماندگی ذهنی جنین می‌شود. استعمال دخانیات به صورت وابسته به دوز بر رشد جنین تأثیر سوء دارد و  موجب افزایش خطر زایمان زودرس، محدودیت رشد جنین و وزن کم هنگام تولد می‌شود. استعمال دخانیات همچنین با افزایش میزان بروز اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی  (ADHD) که در سنین مدرسه آشکار می‌شود، همراه است. همچنین خطر عوارض حاملگی مرتبط با آسیب عروقی، مانند نارسایی رحمی- جفتی و کندگی جفت را افزایش می‌دهد. در مشاوره قبل از حاملگی برای کاهش یا ترک استعمال دخانیات باید برنامه‌ای در اختیار فرد گذاشته شود.

تماس‌های محیطی

تمام افراد در معرض مواد محیطی قرار دارند، اما خوشبختانه فقط تعدادی از این عوامل روی حاملگی تأثیر می‌گذارند. تماس با ارگان‌های عفونی و مواد شیمیایی، بیشترین خطر را به همراه دارد.
نمونه‌هایی از تماس‌های پرخطر به شرح زیر است:
پرستاران حامله‌ای که در معرض سیتومگالو ویروس یا ویروس سن سیشیال تنفسی قرار می‌گیرند؛ کارکنان مراکز نگهداری روزانه که با پاروویروس و سرخجه تماس دارند؛ کارگران صنعتی که در معرض تماس با مواد شیمیایی مانند فلزات سنگین یا حلال‌های آلی هستند و زنانی که در مناطق روستایی زندگی می‌کنند و در اثر کاربرد مواد آفت‌کش و یا مصرف آب آلوده چاه، به‌طور بالقوه در معرض تماس با مواد شیمیایی خطرناک قرار می‌گیرند. متیل مرکوری (جیوه) یکی از آلوده‌کننده‌های محیطی است که برخی از انواع ماهی‌های بزرگ به آن آلوده هستند. توصیه می‌شود زنان حامله از مصرف کوسه‌ماهی، اره‌ماهی، کرل بزرگ و تاج‌ماهی بپرهیزند و مصرف صدف‌ها و سایر انواع ماهی را به حداکثر 340 گرم در هفته محدود کنند.

شیوه زندگی و عادت‌های شغلی

برخی عادت‌های فردی و شغلی و همچنین مسائل مربوط به شیوه زندگی، ممکن است روی حاملگی تأثیر داشته باشند. زن حامله باید پیکا (هرزه‌خواری) را در مورد یخ، نشاسته، خاک و سایر مواد غیرغذایی کنار بگذارد. بسیاری از رژیم‌های غذایی گیاهخواری با کمبود پروتئین مواجه هستند؛ اما می‌توان با افزایش مصرف تخم مرغ و پنیر این کمبود را اصلاح کرد. چاقی با تعدادی از عوارض  مانند فشار خون بالا، مسمومیت بارداری (پره اکلامپسی)، حاملگی بعد از موعد، سزارین و عوارض جراحی ارتباط دارد. همچنین چاقی با پیامدهای جنینی نامطلوب، مانند اسپانیا بیفیدا و نقایص دیواره شکمی، مرگ دیرهنگام جنین و زایمان زودرس در ارتباط است.

فعالیت‌های ورزشی

در مورد خطرناک بودن ورزش در حاملگی تاکنون مطلبی ارائه نشده است؛ بنابراین زنان حامله‌ای که وضعیت بدنی آماده‌ای دارند، می‌توانند در طول دوران حاملگی به ورزش ادامه دهند؛ ولی توصیه می شود که تا حد خستگی شدید ورزش نکنند، از قرار گرفتن در وضعیت خوابیده به پشت بپرهیزند، از فعالیت‌هایی که نیازمند تعادل کامل هستند، خودداری کنند، وضعیت تبادل حرارت و جایگزینی مایعات را بهبود بخشند و از سرما و گرمای بسیار شدید دوری کنند.

بدرفتاری خانگی

حاملگی ممکن است مشکلات بین فردی را تشدید کند. از طرفی، خطر بدرفتاری همسر در حاملگی افزایش می‌یابد. مشاور باید اطلاعاتی را در مورد عوامل خطر خشونت خانگی به دست آورد و ملاحظات مناسب را انجام دهد.

سابقه خانوادگی

جامع‌ترین روش برای به دست آوردن شرح حال خانوادگی، طراحی شجره‌نامه است. وضعیت سلامت و وضعیت باروری هر یک از بستگان خونی باید در هر یک از آنان از نظر بیماری‌های طبی، عقب‌ماندگی ذهنی، نقایص زایمانی، ناباروری و سقط بررسی شود.

مصون‌سازی‌ها

مشاوره قبل از بارداری باید شامل بررسی مصونیت در برابر سرخجه و هپاتیت B باشد. بسته به وضعیت سلامت، برنامه‌های مسافرت و مقطع زمانی، ممکن است مصون‌سازی‌های دیگر هم مد نظر قرار گیرند.

تست‌های غربالگری

تعدادی از تست‌های آزمایشگاهی می‌توانند در بررسی خطر عوارض در دوران حاملگی سودمند باشد. این تست‌ها شامل تست‌های پایه‌ای هستند که معمولاً در مراقبت‌های بارداری انجام می‌شوند. به‌عنوان مثال، وضعیت ایمنی از نظر سرخجه، وارسیلا و هپاتیت B باید مشخص شود. واکسیناسیون به عنوان بخشی از روند مراقبت‌های قبل از حاملگی پیشنهاد می‌گردد. با انجام CBC (شمارش کامل اجزای خون) و سنجش میزان حجم گلبول‌های قرمز (MVC) اکثر کم‌خونی‌های ارثی وخیم کنترل می‌شوند. همسران زنانی که در آنان وضعیت حاملی بیماری‌های اتوزوم مغلوب تشخیص داده شده است، باید بررسی شوند تا خطری که فرزندان آنان را تهدید می‌کند، مشخص شود. تست‌های اختصاصی‌تر می‌تواند به زنان مبتلا به برخی از بیماری‌های طبی مزمن مانند بیماری کلیه، بیماری‌های قلبی- عروقی و دیابت کمک کنند.