آیا آیه ۵۵ سوره مائده در شان حضرت علی نیست ؟

پرسش:
برخی از اهل سنت می گویند که آیه 55 سوره مائده در شان حضرت علی نیست و اگه هم هست منحصر به ایشان نیست! یا مثلا می گن توان مالی ایشان در حد زکات نبوده. این ها ادامه می دن که اگر قرار بوده منظور جانشین پیامبر باشد باید از کلمه "والی" استفاده می کرده نه "ولی" و در این آیه منظور از ولی، نصرت و دوستی است و این آیه هیچ ربطی به امامت امام علی(ع) و فرزندان ایشان ندارد!!! پاسخ چیه؟ در ضمن اگه منظور جانشینی حضرت علی(ع) هست، آیا خلافت بلافصله یا نه؟

پاسخ:
حق واضح و آشکار است. اما برای کسی که طالب آن باشد و کسی که طالب حق نیست، همیشه خود را از دیدن آن به کوری می زند و با هیچ برهان و استدلالی نمی توان حق را برای او اثبات کرد. زیرا او نمی خواهد بپذیرد. او خواب نیست که با یک هشدار بیدار گردد. بلکه خود را به خواب زده و با بمب هم بیدار شدنی نیست.
امامت از اعتقاد های اصولی شیعه است که بر برهان های محکم عقلی، قرآنی و روایی تکیه دارد و این آیه هم یکی از برهان های نقلی و قرآنی بر آن است. با کمی دقت در این آیه معلوم می شود که با توجه به نهی آیات قبل از پذیرش ولایت کافران و اهل کتاب و دوستداران به ظاهر مسلمان آنها ، برای مسلمانان این سؤال پیدا شده که ولایت چه کسی را بپذیرند و خود را به چه کسی بسپارند و امور دنیا و آخرت خود را به چه کسی تحویل دهند و خدا جواب می دهد که:
1. خود را به خدا بسپارید که "نعم الولیّ" است و از همه بیشتر شما را دوست دارد و بهتر شما را اداره می کند.
2. به رسول خدا بسپرید که خلیفه و رسول خداست و مظهر مهر و محبت خداست.
3. به مؤمنانی که این صفات را دارند:الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ.
مؤمنان نماز گذاری که در حال رکوع زکات می دهند یا خضوع کامل دارند (بنا بر این که به قول اهل سنت منظور از رکوع، تواضع درونی باشد).
طبیعی است که منظور از "الذین آمنوا" همه کسانی که اظهار اسلام کرده اند و به ظاهر نماز می گذارند و تواضع دارند نیست. زیرا بسیاری از نمازگزارها و مؤنان دلباخته یهود و نصارا هستند و به حکم قرآن همردیف و عضو آنان هستند که نباید به ولایت پذیرفته شوند:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری‏ أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ (1)
ای کسانی که ایمان آورده‏اید! یهود و نصاری را ولّی (و دوست و تکیه‏ گاه خود،) انتخاب نکنید! آنها اولیای یکدیگرند و کسانی که از شما با آنان دوستی کنند، از آنها هستند .
از طرف دیگر بسیاری نماز ها فقط ظاهرا نماز است و خضوع و خشوع آنها نفاق و ظاهر نمایی است. این خود قرآن است که در باره منافقان می فرماید:
وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِم (2)
هنگامی که آنها را می‏بینی، جسم و قیافه آنان تو را در شگفتی فرو می‏برد. (بس ظاهر الصلاحند) و اگر سخن بگویند، به سخنانشان گوش فرا می‏دهی(بس زیبا و شیرین و به ظاهر مؤمنانه سخن می گویند).
از طرف دیگر اگر همه مؤمنان و مسلمانان منظور باشد، دیگر استثنا معنا ندارد.
پس قطعا بعض مؤمنان شایستگی این ولی بودن را دارند و از همین جا هم معلوم می شود که منظور از "ولیّ" هم دوست و یاور نیست زیرا مؤمنان همه نسبت به هم یار و یاور هستند و استثنا در اینجا معنا ندارد:
وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر (3)
مردان و زنان باایمان، ولیّ (و یار و یاور) یکدیگرند امر به معروف، و نهی از منکر می‏کنند.
همچنان که کافران هم ولی یکدیگرند و به همین جهت هم مؤمنان نباید ولی آنان باشند و آنان را ولی خود بگیرند از این رو در آیات قبل از آیه بالا می فرماید:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری‏ أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ (4)
ای کسانی که ایمان آورده‏اید! یهود و نصاری را ولّی (و دوست و تکیه‏گاه خود،) انتخاب نکنید! آنها اولیای یکدیگرند .
و این هم نشان می دهد که آیه در صدد نیست که فقط مؤمنان را دوست و یاور و ولیّ هم بداند و کافران را استثنا کند. زیرا در آیه قبل کافران را رد کرده بود پس استثنا به تعدادی از خود مؤمنان بر می گردد و مستثنا منه هم جمع دیگر هستند که شایستگی ولی بودن را ندارند.
حالا با توجه به این مطلب و با توجه به این که ولیّ در معناهای مختلف یاور ، دوست ، هم پیمان ، سرپرست و ... می باشد ، معلوم شد که آیه از حسب مفهوم و مصداق مجمل و نامعلوم است و ما شک داریم که ولی به چه معنا است و نمی دانیم بعد از خدا و رسول کدام مؤمنان را به ولایت بگیریم و کدام را نگیریم از این رو چاره ای جز مراجعه به رسول خدا برای تبیین معنا و مصداق های آیه نداریم. شیعه با استناد به روایاتی که شیعه و سنی نقل کرده اند و با استناد به ادله فراوان دیگر می گوید مؤمنانی که به معنای واقعی و صد در صد کلمه نماز گذار بودند و در نماز نهایت رکوع و تواضع به پیشگاه خدا را داشتند و به مرحله ای رسیدند که شایسته شدند ولیّ جامعه باشند، فقط علی بن ابی طالب و فرزندان معصوم اویند و اگر هم این آیه فقط به علی بن ابی طالب اشاره دارد، حصری با توجه به زمان نزول آیه است. زیرا در آن زمان فقط علی بن ابی طالب از لحاظ ظاهر می توانست متولی امور باشد و امام حسن و امام حسین هنوز اطفالی کوچک (کمتر از 5 ساله) بودند و سوال و جواب در حقیقت از کسی بود که بعد (بعد فردی نه بعد زمانی) از پیامبر به رضای خدا می تواند در این مصدر باشد و در آن زمان فقط علی بن ابی طالب بود که می توانست عهده دار ولایت بشود و خداوند با وصف: " وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ" آدرس او را داد و به همین جهت هم پیامبر که عالم به باطن و ظاهر بود در صدد شناسایی فردی برآمد که در رکوع نماز صدقه داده است و با یافتن علی بن ابی طالب او را به سؤال کنندگان به عنوان ولی بعد از خود معرفی کرد. و این که بعد از خدا و رسول آمده ، معلوم می شود خلافت بلافصل منظور است و غیر ایشان و فرزندان معصومش کس دیگری شایستگی تولی امور مسلمانان را نداشته است.
البته قرآن در باب امامت هیچ گاه به نام تصریح نکرده زیرا خدا که عالم به باطن و ظاهر است یا لازم ندیده یا مصلحت دیده که نام نبرد و چه بسا ما هم با کمی دقت به وجه و مصلحت نام نبردن راه یابیم.
یک نمونه تاریخی تا حدود زیادی این مصلحت را تایید می کند. رسول خدا در روزهای اخر عمر بارها فرمود که: من در میان شما دو چیز به جا می گذارم که تا بدان دو متمسک باشید از گمراهی در امانید: کتاب خدا و عترتم. (حدیث متواتر ثقلین)
با این وجود یک روز از روزهایی که در بستر احتضار بود فرمود: "لوح و دواتی بیاورید تا چیزی برایتان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید."
در اینجا با توجه به موضع گیری ها و سخنان قبل پیامبر، همه متوجه شدند که رسول خدا می خواهد چه بنویسد. چون همین چند روز پیش بود که در منا و در غدیر خم فرموده بود: من بین شما دو چیز به جا می گذارم که تا بدان دو متمسک باشید از گمراهی در امانید؛ و معلوم بود که سخن امروز ایشان هم راجع به همین دو چیز ارزشمند و هدایتگر خواهد بود. ولی کسانی نمی خواستند این مطلب باز هم نوشته شود، از این رو کلام پیامبر را "هذیان" خواندند و پیامبر هم از نوشتن منصرف شد.(ر. ک: رزیه و واقعه یوم الخمیس در تاریخ و کتب حدیث).
این واقعه به خوبی نشان می دهد که اگر نام جانشینان پیامبر در قرآن آمده بود، به یقین برای مخالفان چاره ای جز تحریف و کتمان آیات یا انکار وحیانیت  آن نمی ماند و خداوند حکیم که به ظاهر و باطن آگاه است برای از بین بردن انگیزه بر تحریف، نام امامان را در قرآن نبرد.
دلالت این آیه بر امامت از آفتاب نیمروز آشکار تر است. اما برای کسانی که حق طلب باشند.
اما اشکال هایی که مطرح شده و بارها در این چهارده قرن از زمان خود امامان تا به امروز مطرح شده و جواب شنیده اند:
1. انکار صحت روایاتی که ذیل آیه آمده است که محدثان اهل سنت این روایات را نیاورده اند.
برای اطلاع از کتاب های اهل سنت که این روایت را آورده اند رجوع کنید به:
هیتمی، مجمع الزوائد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1408، ج 7، ص 17؛ اسکافی، المعیار و الموازنه، 1402 ق، ص 228؛ طبرانی، المعجم الاوسط، دار الحرمین، 1415 ق، ج 6، ص 218؛ حاکم نیشابوری، معرفه علوم الحدیث، بیروت، دار الآفاق ، 1400 ق، ص 102 ؛ و ...
برای اطلاع بیشتر به شرف الدین ، المراجعات، قم ، بوستان کتاب ، 1426 ق ، ص46-250 مراجعه کنید.
2. گفته اند بنا بر تفسیر شیعه از این آیه، امامت منحصر در علی بن ابی طالب است. زیرا فقط او بنا بر روایتی که نقل کرده اند ، در رکوع زکات داده است.
گفتیم که این حصر اضافی و ناظر به تعیین مصداق در زمان نزول آیه است نه حصر حقیقی. کسانی آمده اند و از رسول خدا می پرسند ما به چه کسانی سر بسپاریم و مطیع محض چه کسانی باشیم و امر خود را به چه کسانی واگذار کنیم و آیه در جواب آنان نازل می شود که به خدا و پیامبر و مؤمنان نماز گذاری که در رکوع زکات می دهند، سر بسپارید و پیامبر هم مصداق موجود را معرفی می کند. این منافات ندارد با این که در زمان بعد از وفات امام علی، امام واجب الاطاعه دیگری باشد.
3. به درستی گفته اند که دادن زکات در رکوع باید یک امر پسندیده باشد. زیرا آیه دلالت بر مدح دارد. بعد گفته اند صدقه دادن به مستحقان در حال نماز مستحب نیست بلکه چون باعث مشغول شدن از خدا می گردد، چه بسا مکروه یا حرام باشد و سبب بطلان نماز گردد.
عجب است که انجام عبادتی در عبادت دیگر را مشغول شدن از خدا دانسته اند؟ مگر عبادت توجه به خدا نیست. پس چگونه دادن صدقه در نماز برای رضای خدا به محتاج که خود عبادت و توجه به خداست، سبب اشتغال و بالاتر سبب بطلان نماز می شود.
البته فعل کثیر موجب بطلان نماز می شود ولی اشاره انگشت به یک محتاج تا انگشتری را از آن درآورد، مگر فعل کثیر است؟ حضور قلب با توجه به امور دنیا و غفلت از خدا و عبادت منافات دارد. ولی با توجه به عبادت دیگر منافاتی ندارد بلکه خود عبادت مضاعف و موجب مدح است.
4. گفته اند این روایت دروغ است زیرا علی بن ابی طالب در زمان رسول خدا زندگی فقیرانه ای داشته و زکات بر او واجب نبوده است. کجای این آیه دلالت بر ادای زکات واجب دارد؟ مگر علی نبود که غذای خود را به فقیر و مسکین و اسیر داد؟ آیا آن زکات و دادن مال در راه رضای خدا نبود؟ آیا آن زکات واجب بود؟ آیه منظور از زکات در قرآن همیشه صدقه واجب و معین است؟
زکات یعنی دادن مال برای کسب رضای خدا اعم از واجب و مستحب است و این که ایشان یک انگشتری داشته باشد که به فقیری بدهد تا با فروش آن قوتی برای خود و خانوده اش تهیه کند ، ممکن نیست؟
5. گفته اند که اگر خدا می خواست ایشان را به عنوان امام و ولیّ بعد از رسول خدا معرفی کند، نام او را می برد؟ اولا آیا ما حق داریم برای خدا تعیین تکلیف کنیم؟ او خود بهتر می داند کجا به نام معین کند و کجا به وصف.
دیگر این که آیا معرفی شخص پیامبر کافی نیست؟ مگر خدا در واجبات دیگر فقط کلیات را در قرآن نگفته و بقیه قیود و شرایط را به بیان پیامبر واگذار کرده است؟ چرا ما انتظار داریم خدا امامان را به نام معرفی کند؟
آیا اگر نام می برد و منکران مجبور می شدند برای رسیدن به اهداف خود آیات را کتمان یا تحریف کرده، با حکمت او منافات نداشت؟
پس او خود بهتر می داند که در اینجا به نام معرفی کند یا به وصف و تعیین به نام را به پیامبر واگذارد.
آنان که به اوامر خدا تسلیم باشند را، حجت کافی هست و آن که نخواهد بپذیرد جز با اجبار خدایی نمی پذیرد.
بر خداوند لازم است هدایت را به خلق برساند و حجت را بر آنان تمام کند حالا یا با وحی و در قرآن یا از طریق پیامبرش و به زبان او . ما نمی توانیم برای خدا تعیین تکلیف کنیم که کجا را خودش بگوید و کجا را به بیان پیامبرش واگذارد.
6. در آخر مدعی شده اند که شیعه نمی داند که کلمه "ولی" به معنی متولی امر و حاکم و خلیفه نیست و "والی"  و "متولی" به این معنا است.
گویا شیعه کسانی بوده اند غیر عرب و غیر آشنا با ادبیات و زبان عرب در حالی که امامان شیعه آگاه ترین فرد به زبان عرب بوده اند و همه ادبای عرب این معنا را برای لفظ "ولیّ" پذیرفته اند.
بله کلمه "ولیّ" لفظی است که به معنای یاور ، دوست، دوستدار، داماد ، پیرو، هم پیمان و ... هست و یکی از معناهای آن هم "متولی امر دیگری" می باشد و این که در آیه کدام منظور است باید به قراین آیه و روایات پیامبر که مفسر خدایی قرآن است، مراجعه کرد.
کمی دقت در روایات این باب که علی بن ابی طالب به عنوان "ولیّ" معرفی شده، نشان می دهد که متولی امر مسلمانان اولین و تنها معنایی است که به ذهن می رسد و صحیح است. دقت کنید:
هو ولیکم بعدی
او بعد از من ولی شماست. آیا اگر ولی را به معنای دوست و محب و ... معنا کنیم، معنا می دهد؟
به روایت زیر که امام احمد بن حنبل در مسند خود از بریده نقل کرده، نقل کرده دقت کنید:
غزوت مع علی الیمن فرأیت منه جفوة فلما قدمت علی رسول الله صلی الله علیه وسلم ذکرت علیا فتنقصته فرأیت وجه رسول الله صلی الله علیه وسلم یتغیر فقال یا بریدة الست أولی بالمؤمنین من أنفسهم قلت بلی یا رسول الله قال من کنت مولاه فعلی مولاه(4)
با علی بن ابی طالب در غزوه یمن بودم که از او جفایی(به نظر خوش) دیدم و وقتی بر رسول خدا وارد شدیم، از او شکایت کردم و بر او نقص وارد کردم که دیدم چهره پیامبر تغییر کرد و فرمود: ای بریده، آیا من به مؤمنان سزاوارتر از خودشان نیستم؟ عرض کردم: بلی ای رسول خدا. پس فرمود: هر کس من مولای او هستم پس علی مولای اوست.
هر کس با کمی توجه به این آیه و آیه اولی الامر و روایاتی که ذیل آنها وارد شده و علی را به عنوان ولی بعد از پیامبر معرفی کرده، بنگرد، می بیند معنایی جز متولی امر برای آن صحیح نیست.
برادران اهل سنت باید بین خود و خدا خلوت کنند و فارغ از همه هیاهو ها به دنبال یافتن حق و حجت برای آخرت باشند. اگر بین خود و خدا توانستند حجتی برای محکمه آخرت پیدا کنند ، که بر همان طریق بمانند و گر نه قبل از آن که دیر شود به فکر اصلاح برآیند.

پی نوشت ها:
1. مائده (5) آیه 51.
1. منافقون (63)آیه 4.
2. توبه (9) آیه 71.
3. مائده (5) آیه 51.
4. احمد حنبل، مسند، بیروت ، دار صادر، ج 5 ، ص 347.