نقد و بررسی فیلم The Last Temptation of Christ (آخرین وسوسه مسیح)

0 کارگردان : Martin Scorsese نویسندگان : Nikos Kazantzakis (novel), Paul Schrader بازیگران : Willem Dafoe, Harvey Keitel, Barbara Hershey خلاصه داستان : «عیسای ناصری» نجاری سخت کوش است. درد و رنج انسان ها و یوغ اسارتی که بر گردن آنان است، او را بر می‌انگیزد تا خانه و خانواده‌اش را ترک کند و چشم بر شادی‌های کوچک و بزرگ ببندد و رسالت الهی خود را آغاز کند.

مطابق تعالیم مسیحیت، عیسی هم خدا بود و هم انسان. اینکه او هم خدا است و هم انسان، معمای اساسی آیین مسیحیت است، و همینطور موضوع فیلم «آخرین وسوسه‎ی مسیح». برای آنکه انسان باشد، عیسی باید تمامی ضعف‎های انسان را نیز می‎داشت، اسیر در تمامی وسوسه‎های بشری، چراکه به عنوان انسان، او دردسازترین موهبت خداوند را نیز می‎داشت، اختیار و اراده. به عنوان فرزند خدا، البته که او با شنیع‎ترین مکرهای شیطان مواجه می‎شود، و این فیلم در مورد تجربه‎ی او از وسوسه و غلبه‎ بر آن‎ها است.

همین به تنهایی می‎تواند «آخرین وسوسه‎ی مسیح» را مبدل به فیلمی جدی ‎کند. جنجال‎هایی که بر سر این فیلم پیش آمده، حاصل فعالیت بنیادگرایانی است که نگرش خاص خود را در مورد مسیح دارند و حس می‎کنند توسط فیلمی که قداست او را زیر سوال می‎برد به آنها توهین شده. اما خانه‎ی پروردگار اتاق‎های بسیاری دارد، و راه‎های بررسی داستان مسیح متعددند؛ در غیر اینصورت پس اصلا چرا چهار انجیل داریم؟ در میان کسانی که عقاید خشکی در این زمینه ندارند، این فیلم احتمالا بیش از هر فیلم دیگری می‎تواند باعث تفکر جدی در مورد ذات مسیح شود.

طنز تلخ ماجرای تلاش برای توقیف این فیلم نیز همین جاست. این فیلم یک تحلیل متفکرانه و صادقانه از موضوع ارائه می‎دهد، فیلمی که با همکاری دو فیلمساز آمریکایی ساخته شده که شخصا مجذوب فیلم‎هایی جدی در مورد گناه، عذاب وجدان، و سعادت بوده‎اند. کارگردان فیلم، «مارتین اسکورسیزی»، بیش از نیمی از فیلم‎های خود را به نبرد باطنی کاراکترهایش بر سر خیر و شر اختصاص داده. فیلمنامه‎نویس فیلم، «پائول شریدر»، نویسنده‎ی بهترین فیلم‎های «اسکورسیزی» بوده («راننده تاکسی» و »گاو خشمگین») و فیلم‎های خود را با مضمون مردانی مردد بین عقاید و احساسات خود کارگردانی کرده («سخت گیر»، با «جورج سی اسکات» به عنوان بنیادگرایی که دخترش درگیر مسائل تاریک نفسانی می‎شود، و «میشیما»، در مورد نویسنده‏ای ژاپنی که برای نشان دادن ایمان راسخش، خودکشی کرد).

«اسکورسیزی» و «شریدر» فیلمی برای تمسخر عقاید مخاطب نساخته‏اند (مانند اکثر فیلم‎های هالیوودی که بیشتر این کار را می‎کنند). آنها مسیح و پیام او را جدی گرفته‎اند، و فیلمشان همان تصویر شل و زننده‎ از مسیح روی پوسترهای مذهبی را تکرار نکرده. اینجا او سرزنده، جسور، درگیر و پرسشگر است، از خود و خدای خود راه درست را می‎پرسد، و نهایتا، پس از زجر فراوان، روی صلیب حق بر زبان آوردن جمله‏ی «انجام شد» را به دست می‎آورد.

منتقدان این فیلم، که بسیاری از آنها فیلم را ندیده‎اند، در مورد آخرین فرازهای فیلم آه و ناله به راه انداخته‎اند، جایی که مسیح روی صلیب، در زجر فراوان، دچار خیالات می‎شود و زندگی خود را در صورتی که آزاد و به عنوان انسانی عادی زندگی می‎کرد تصور می‎کند. در این رویا، او با «ماری مگدلن» ازدواج می‎کند، بچه دار می‎شود، پیر می‎شود. اما در فیلم مشخص است که شیطان این رویا را به ذهن او تلقین کرده، آن هم درست در زمانی که در ضعیف‎ترین وضعیت خود قرار دارد، برای وسوسه‎ی او. و در خود رویا نیز، در اغواکننده‎ترین صحنه‎ی فیلم، حواریون به خاطر ترک ماموریتش، نزد عیسی می‎روند. از طریق این مکالمه‏ی خیالی، عیسی قدرت غلبه بر وسوسه‎اش را در خود پیدا می‎کند و هوشیاری خود را باز‎می‎یابد تا مصیبت را بپذیرد، مرگ و رستاخیز.

طی این رویا، صحنه‎ی گذرایی از رابطه‎ی او با «مگدلن» به تصویر کشیده می‎شود. این صحنه با چنان ملاحظه و ظرافتی به تصویر کشیده شده که به هیچ عنوان زننده و توهین‎آمیز نیست، بلکه صرفا تصویری از ازدواج و ایجاد فرزند است. آنهایی که حس می‎کنند فیلم به مقدساتشان توهین کرده، به این معترضند که اصلا چطور ممکن است حتی تصور رابطه‎ی جنسی نیز به ذهن عیسی خطور کرده باشد. اما در آموزه‎های مسیحیت آمده که وحدت زن و مرد یکی از دلایل اساسی آفرینش است، و اینکه فکر کنیم فرزند خدا، به عنوان یک انسان، ممکن نیست حتی در ذهنش هم چنین تصوراتی داشته باشد خود نوعی توهین است. آیا او کمتر از ما بوده؟ مگر او نیز انسان نبوده؟

در کتاب مقدس نیز اشاراتی به چنین وسوسه‎هایی شده. در مورد 40 شبانه روزی می‎خوانیم که شیطان مسیح را در بیابان با تصاویری از لذت‎هایی که در صورت طرد خداوند نصیبش می‎شود وسوسه می‎کند. در فیلم، که خود را به عنوان اقتباسی خیالی معرفی می‎کند و نه به عنوان فیلمی بر اساس واقعیت کتاب مقدس، شیطان یک بار دیگر در سخت‎ترین لحظات زندگی مسیح، تلاش خود را می‎کند. من متوجه نمی‎شوم چرا اینها برای عده‎ای توهین آمیز است، به خصوص که به صورتی تحریک آمیز هم به تصویر کشیده نشده.

متوجه هستم که تمامی این نقد پر شده از پاسخ به حملات نکوهشگران فیلم، با بررسی خرده‎گیری‎ها، به جای نقد «آخرین وسوسه‎ی مسیح» به عنوان یک فیلم سینمایی. شاید همین خود نشانگر ارزش این فیلم باشد. این فیلمی بود که من را در مورد ذات دوگانه‎ی مسیح به تفکر واداشت، فیلمی که مرا به تفکر در مورد خدا و انسان بودن واداشت. به یاد ندارم تاکنون فیلمی مذهبی اینقدر مرا درگیر خود کرده باشد. این فیلم برای کسانی که تصوراتشان از خدا و انسان متفاوت است توهین آمیز بوده. اما خب، خود مسیح هم همین گونه بوده.

مترجم: علی دواچی