برلیانت بزرگمهر؛ محقق و مشاور تغذیه و رژیم درمانی
یکی از مهم‌ترین عوامل در شکل‌گیری الگوی غذایی خانواده، عادات و آدابی است که در مورد تغذیه در خانواده وجود دارد و منجر به رفتارهای صحیح یا نامناسب تغذیه‌ای توسط افراد می‌شود.
این عادات، ریشه در عوامل مختلفی از قبیل آداب و سنن معمول در جامعه، رفتارهای تغذیه‌ای خاص خانواده، شرطی‌ها، تبلیغات رسانه‌های گروهی و عوامل بسیار دیگری دارد که نتیجه آن مستقیما بر سلامت شخص اثرگذار خواهد بود.
والدین و به خصوص مادران تاثیر بسیار مهم و سازنده‌ای در شکل‌گیری عادات غذایی و رفتارهای تغذیه‌ای اعضاء خانواده دارند و چنانچه اظهار نماییم که برای اصلاح الگوی غذایی کودکان لازم است ابتدا آگاهی تغذیه‌ای والدین و به خصوص مادران را افزایش دهیم، سخنی به گزاف نگفته‌ایم.
بسیاری از افراد آگاهی کافی در مورد چگونگی عادات غذایی خود ندارند و نمی‌دانند کدام یک از عادات غذایی‌شان صحیح و کدام نامناسب است. مهم‌ترین گام جهت برخورداری از رفتارهای تغذیه‌ای صحیح در هر فرد، آگاهی کامل و دقیق او از عادات غلط خود و اصلاح آنها و تقویت عادات غذایی صحیح در او است.
یکی از عادات نامناسبی که متاسفانه در بین هموطنانمان رواج زیادی دارد، افزودن نمک فراوان به غذا و استفاده از غذاها یا مواد خوراکی شور و پرنمک است. این عادت غلط، از خانواده منشاء می‌گیرد.
چنانچه در خانواده از نمکدان بر سر سفره غذا استفاده شود و والدین به غذا نمک اضافه کنند و یا مادر به هنگام طبخ غذا از نمک زیاد استفاده نماید، کودکان از بدو طفولیت به مصرف غذاهای شور عادت خواهند کرد و این عادت تا آخر عمر با آنها خواهد بود.
برخی از افراد تصور می‌کنند تمایل زیاد به مصرف بعضی مواد غذایی، به علت نیاز بدن آنها به آن ماده خوراکی است. این تصور صحیح نیست. علاقه و رغبت زیاد به برخی از مواد، به علت عادت طولانی مدت نسبت به مصرف آنها است.
مثلا بارها مشاهده نموده‌ایم افرادی که دارای فشارخون بالا هستند، تمایل زیادی به مصرف نمک دارند و یا کسانی که چاق هستند، علاقه فراوانی به مصرف شیرینی و مواد شیرین دارند. همچنین کسانی که مبتلا به اختلالات قلبی – عروقی می‌باشند، اکثرا غذاهای سرخ کرده و چرب را ترجیح می‌دهند. واضح است که بدن هیچ یک از این افراد نه تنها به موادی که مورد علاقه آنها است نیاز ندارد، بلکه این دسته از مواد خوراکی برای سلامت آنها بسیار مضر و خطرناک است.
نکته قابل توجه این است که نیاز بدن آنها موجب ایجاد این تمایل و رغبت نیست، بلکه این علاقه به علت الگوی غلط غذایی حاصل از عادات نامناسب موجود در خانواده یا جامعه می‌باشد.
در هر حال لازم است به خاطر داشته باشیم که استفاده از غذاهای پرنمک و شور موجب افزایش فشارخون، اختلالات قلبی – عروقی، ایجاد ادم (ورم) به خصوص در صورت، پاها و دست‌ها و همچنین افزایش دفع کلسیم از طریق کلیه‌ها می‌شود که نتیجه آن، بروز راشیتیسم در کودکان، نرمی استخوان در بزرگسالان و پوکی استخوان در افراد میانسال و سالمند می‌باشد.
بنابراین مادران عزیز لازم است کودکان خود را از همان ابتدای طفولیت، به مصرف غذاهای کم نمک عادت دهند.
توجه به این نکته ضروری است که سدیم (که از ترکیبات نمک طعام می‌باشد) به میزان کم و بیش در تمام مواد غذایی وجود دارد و در شرایط معمولی، با افزودن مقدار کمی نمک به غذا به هنگام طبخ، نیاز انسان به این ماده معدنی تامین خواهد شد.
عادت نامناسب دیگری که این روزها به خصوص در بین نوجوانان و جوانان شیوع زیادی دارد، مصرف مواد قندی به جای مواد نشاسته‌ای و جانشین کردن غلات بدون سبوس به جای دانه کامل غلات است.
مواد قندی معمولا فقط حاوی مقدار زیادی شکر هستند و قادر نخواهند بود مواد مغذی مورد نیاز انسان را تامین نمایند، به اضافه آنکه بسیار پرکالری بوده و افراط در مصرف آنها موجب افزایش وزن و چاقی می‌شود، ضمنا این مواد در دندان‌ها ایجاد پوسیدگی کرده و سلامت و استحکام دندان‌ها را به خطر می‌اندازند.
قند موجود در مواد شیرین به علت آنکه به سرعت جذب خون می‌شود، ایجاد سیری موقت در شخص میکند و پس از مدت کوتاهی انسولین ترشح می‌شود و به علت پایین آمدن قندخون، احساس گرسنگی به شخص دست می‌دهد. این امر موجب کور شدن اشتها برای صرف غذای اصلی می‌شود و تمایل فرد به مصرف هله هوله و مواد غذایی چرب و شیرین که پرکالری و فاقد ارزش تغذیه‌ای هستند افزایش می‌یابد که نتیجه آن بروز کمبودهای تغذیه‌ای و اختلالات ناگوار ناشی از آن و همچنین چاقی و عوارض حاصله خواهد بود.
مصرف غلات بدون سبوس که این روزها در بین اقشار جامعه رواج زیادی دارد، متاسفانه برای سلامت انسان مفید نیست، زیرا آسیاب کردن غلات موجب کاهش چشمگیر در خواص تغذیه‌ای این مواد غذایی می‌شود.
غلات با سبوس (آسیاب نشده) حاوی ارزش تغذیه‌ای بالایی هستند و از منابع غنی برخی از ویتامین‌های گروه B و ویتامین E محسوب می‌شوند، ضمنا حاوی مقدار قابل توجهی فیبر غذایی می‌باشند. فیبر غذایی در پیشگیری از بیماری‌های شایع عصر ما و حتی در کنترل و کمک به بهبود بسیاری از اختلالات موثر است.
یکی دیگر از عادات نامناسبی که این روزها در جامعه ما رواج زیادی دارد، خوردن شیرینی یا انواع مواد شیرین بعد از صرف غذا است.
بسیاری از افراد معتقدند که مصرف مواد شیرین بعد از صرف غذا، به هضم غذا کمک میکند و از ایجاد نفخ و سنگینی دستگاه گوارش جلوگیری می‌نماید. این عقیده صحیح نیست.
چنانچه برخی اشخاص نمی‌توانند غذا را به خوبی هضم نمایند، لازم است توجه داشته باشند که دچار مشکلات گوارشی یا آشفتگی‌های روحی و استرس به خصوص به هنگام غذا خوردن می‌باشند، بنابراین باید ابتدا ریشه‌ها و علل ایجاد‌کننده مشکل را پیدا کنند و سپس در پی رفع آن برآیند. یک شخص سالم و طبیعی به طور معمول می‌تواند غذا را به خوبی هضم و جذب نماید و نیازی به مصرف قرص یا مواد خاص جهت هضم غذا ندارد، زیرا عمل هضم و جذب از واکنش‌های طبیعی بدن است.
* بهتر است برای هضم مناسب غذا، نزدیک به وعده‌های اصلی غذایی، از هیچ ماده خوراکی به عنوان میان‌وعده استفاده نشود و میان‌وعده‌ها با فاصله کافی با غذای اصلی میل شوند.
* از مصرف مایعات زیاد همراه غذا خودداری گردد.
* ورزش و تحرک جسمی کافی و مناسب، از عوامل مهم جهت بهبود هضم و جذب مواد غذایی می‌باشد.
* استرس فاکتور مهمی است که می‌تواند موجب اختلال در هضم و جذب مواد غذایی بشود. افرادی که در معرض آشفتگی‌های روحی قرار دارند به طور معمول دچار اختلالات گوارشی، احساس سنگینی، درد و نفخ در دستگاه گوارش می‌باشند. یبوست نیز از دیگر عوارض حاصل از استرس است که در برخی افراد عصبی بروز می‌نماید.
استرس، به خصوص به هنگام صرف غذا می‌تواند موجب ناراحتی‌های گوارشی و اختلال در هضم و جذب مواد غذایی بشود.
عادت به مصرف مواد شیرین پس از صرف غذا، می‌تواند موجب افزایش وزن و چاقی، افزایش فشارخون، افزایش چربی‌های نامطلوب خون و پوسیدگی دندان‌ها شود.
یکی از باورهای بسیار نادرست و مضری که در ذهن برخی افراد وجود دارد این است که نباید همراه غذا سبزی یا سالاد مصرف شود، زیرا موجب حجیم و بزرگ شدن معده و در نتیجه چاقی می‌‌گردد.
این تصور به هیچ‌وجه صحیح نیست. مصرف سبزی و سالاد همراه غذا نه تنها موجب چاقی نمی‌شود، بلکه به علت حجیم بودن، باعث پر کردن معده شده و از پرخوری پیشگیری می‌نماید، بنابراین یکی از عوامل مهم در پیشگیری از چاقی و کاهش مناسب وزن، گنجاندن سبزی و سالاد در برنامه غذایی روزانه در وعده‌های ناهار و شام است.
سبزی و سالاد علاوه بر جلوگیری از پرخوری، تاثیر مهمی در پیشگیری از بسیاری از بیماری‌های مزمن شایع در قرن حاضر دارند.
اختلالاتی مانند چاقی، افزایش فشارخون، افزایش چربی‌های نامطلوب خون، عوارض قلبی– عروقی، سکته‌های قلبی و مغزی، دیابت، انواع سرطان و برخی امراض دیگر، امروزه شیوع گسترده‌ای در جوامع مختلف دارند.
مصرف فیبر غذایی که در سبزی و سالاد به میزان قابل توجه وجود دارد، در پیشگیری از این بیماری‌ها تاثیر مهم و چشمگیر داشته و در حفظ سلامت انسان بسیار موثر است، بنابراین حذف سبزی و سالاد از برنامه غذایی روزانه می‌تواند لطمات مهمی به سلامت شخص وارد سازد.
یکی دیگر از عاداتی که بسیاری از افراد از آن پیروی می‌کنند، مصرف آب یا سایر آشامیدنی‌ها به مقدار زیاد همراه غذا است. این قبیل افراد اظهار می‌نمایند که چنانچه با غذا مایعات میل نکنند، غذا از گلویشان پایین نمی‌رود. این حالت صرفا یک تصور واهی است که به علت عادت به مصرف مایعات همراه غذا در انسان بروز می‌نماید.
لازم به ذکر است که فقط در صورت انسداد مری به علت بیماری و یا به دلیل انقباض عصبی مری این عارضه رخ می‌دهد و در یک شخص سالم و در حالت طبیعی، جهت بلع غذا، نیازی به مصرف مایعات نیست.
مصرف مایعات زیاد همراه غذا، موجب رقیق شدن شیره‌های گوارشی می‌شود و در نتیجه شیره‌های گوارشی عملکرد خود را جهت هضم غذا از دست می‌دهند، به این ترتیب غذا به خوبی هضم نمی‌شود و مقداری از مواد غذایی مصرفی، به قسمت‌های پایین روده منتقل شده و به علت تخمیر، در دستگاه گوارش ایجاد نفخ می‌نمایند.
در این حالت، اشکالات زیادی در شخص بروز میکند، از جمله آنکه قسمت مهمی از مواد غذایی، بدون آنکه جذب شود از بدن دفع می‌شود و چنانچه این امر ادامه یابد، موجب بروز کمبودهای غذایی و سوء تغذیه در فرد خواهد شد.
عارضه دیگری که باعث آزار و ناراحتی شخص می‌شود، بروز نفخ و سنگینی دستگاه گوارش، دل درد و سایر اختلالات گوارشی است.
به این ترتیب می‌بینیم عادات و رفتارهای غلط و نامناسب تغذیه‌ای تا چه حد می‌توانند به سلامت انسان لطمه بزنند و شخص را در معرض انواع بیماری‌ها و اختلالات مختلف قرار دهند.