قد رشید، رویا نیست

دکتر سیدضیاءالدین مظهری؛ متخصص تغذیه و رژیم درمانی دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران مدیر گروه تغذیه

سوماتوتروپین یا هورمون رشد که از طریق هیپوفیز وارد خون می‌شود، عملکردهای متفاوت و مختلفی دارد که قسمتی از آنها عبارت می‌باشند از: تحریک تقسیم سلولی، افزایش بازده و استحکام استخوان‌ها، رشد عضلات و خونرسانی به مویرگ‌ها، ترمیم و یا جایگزینی سلول‌های فرسوده و پیر، افزایش سوخت چربی‌ها، ایجاد لطافت در پوست، ایجاد نشاط و سرحالی، افزایش رشد و حجم سلول‌های ریه، تقویت سیستم ایمنی و دفاعی بدن و پیشگیری از تحلیل رفتن گلبول‌های قرمز.

نحوه تعیین میزان هورمون رشد

عده زیادی از پژوهشگران و دانشوران عقیده دارند چون میزان این هورمون دائماً در حال تغییر می‌باشد و هر سه ساعت میزان آن فرق می‌کند، سنجش یکباره سطح این هورمون در جریان خون به علت نوسانات زیادی که دارد قابل استناد نمی‌باشد.

چرا که معلوم نیست در لحظه خون‌گیری و تعیین میزان آن بدن فرد در فاز استراحت تولید بوده یا در همان لحظه هورمون وارد خون گردیده، لذا باید یا در طول روز هر نیم ساعت یکبار میزان آن را در خون اندازه‌گیری نمود که بسیار پرهزینه، وقت‌گیر و غیرعملی است و یا باید به طور غیرمستقیم عملکرد و رشد آن را مورد سنجش قرار داد که در بین سایر آثار هورمون رشد ارزش ویژه‌ای دارد، مثلا یکی از تاثیرات هورمون رشد تاثیر بر روی فاکتورIGFI یا Insulin – like growth factor (که تقریبا یک عامل تاثیرپذیر از هورمون رشد است و میزان آن در مدت طولانی‌تری تقریبا در 24 ساعت ثابت می‌باشد) است که با اندازه‌گیری سطح این عامل در خون می‌توان به طور غیرمستقیم حدس زد که هورمون رشد در طول روز به چه میزان ترشح شده است.

1- عوامل بازدارنده ترشح سوماتوتروپین

الف) افراد دارای اضافه‌وزن یا فربه و چاق دچار کاهش چشمگیر این هورمون می‌باشند.

ب) فاکتور سن نقش تعیین‌کننده‌ای دارد،  لذا در 15 ساله‌ها میزان تولید آن بیشتر، در 30 ساله‌ها کمتر است و در 60 ساله‌ها وجود ندارد.

ج) افرادی که گرایش به مصرف میزان بیشتری غذاهای پرچرب دارند یا مضطرب و نگران می‌باشند و دائماً در حالت استرس قرار دارند با دو بازتاب روبه‌رو خواهند شد:

1- افزایش میزان کلسترول خون

2- کاهش قابل توجه هورمون رشد

د) چون در ساختار این هورمون هیچ ترکیب دیگری غیر از پروتئین وجود ندارد، لذا میزان ساخت آن با دریافت کمتر از حد مطلوب پروتئین کاهش چشمگیری پیدا خواهد نمود.

2- عوامل مساعدکننده ترشح هورمون رشد

الف) تامین پروتئین موردنیاز بدن از طریق استفاده از منابع پروتئینی حیوانی دارای ارزش بیولوژیکی بالاتر یا تلفیق پروتئین‌های گیاهی با حیوانی (مثل تخم‌مرغ با سیب‌زمینی، شیر و ماست با غلات، دانه‌ها و مغزهای روغنی، گوشت با حبوبات یا غلات و یا مصرف توأم غلات و حبوبات به نسبت معینی با یکدیگر مثل ذرت و لوبیا یا عدس با برنج و غیره).

پژوهش‌های به عمل آمده از طرف دانشمندان مختلف نشان داده‌اند که در بین 20 اسیدآمینه تشکیل‌دهنده زنجیره پروتئین‌ها چهار اسیدآمینه اثر تحریکی بر میزان ترشح هورمون رشد دارند.

ب) کاهش میزان ترشح انسولین و پایین نگهداشتن سطح آن در جریان خون؛ چرا که افزایش میزان انسولین خون اثر مهاری بر فعالیت و عملکرد هورمون رشد دارد، لذا کاهش مصرف قندهای تصفیه شده مخصوصا یک قندی‌ها و دو قندی‌ها و یا استفاده از موادغذایی که اندکس گلیسمیک پایینی دارند مفید است.

زمانی که احساس ولع ویار گونه‌ای شما را به طرف شیرینی، شکلات و آبنبات سوق می‌دهد، قدری تأمل فرمایید و از لبو و هویج پخته و خام و سالاد تهیه شده از سبزیجات متداول فصلی که بر روی آن هویج رنده شده، لبوی خردکرده و چند دانه کشمش اضافه شده، استفاده نمایید.

اگر وقت و حوصله‌ای برای تهیه سالادهای متنوع حاوی سبزیجات پخته و خام ندارید، از میوه‌های فصل که در دسترس‌تان می‌باشند کمک بگیرید. سیب، گلابی، موز، انبه، انار، به، گیلاس، آلبالو، زردآلو و هلو و انواع میوه‌جات و صیفی‌جات ضمن برطرف کردن هوس شما به خوردن مواد شیرین، قسمتی از نیازهای بدن را به ریزمغذی‌های ارزشمند تامین می‌سازند و از جمله بهترین میان‌وعده‌ها تلقی می‌شوند.

ج) حذف شام‌های سنگین و پرچرب و عدم استفاده از سوسیس، کالباس و پیتزا در وعده شام و نخوردن دیرهنگام شام‌های سنگین، پرچرب و حجیم و جایگزین نمودن آن با سالادهای تهیه شده از سبزیجات پخته و خام غنی شده با سفیده تخم‌مرغ، بادام خرد شده یا گردو و پسته خام نه تنها شما را از چاق شدن بی‌مورد مصون و محفوظ نگه‌می‌دارد، بلکه با پیشگیری از ترشح انسولین میدان فعالیت را برای هورمون رشد مهیاتر می‌سازد تا وظایف متعدد و متنوع خود را به انجام رساند.

د) استفاده از آبلیمو و آب نارنج تازه همراه با موادغذایی مخلوط حاوی گوشت، سبزیجات، حبوبات و غلات، هم به تامین ویتامین C موردنیاز هورمون رشد کمک خواهد کرد و هم میزان جذب آهن غیرهم را افزایش خواهد داد.

ر) با انجام یک برنامه منظم ورزشی به صورت راه رفتن و دویدن با سرعت ملایم، علاوه بر آنکه عضلات خود را تقویت می‌کنید و به رشد بیشتر و افزایش حجم بیشتر وا می‌دارید، بلکه به مصرف شدن چربی‌های مازاد بر نیاز و انباشته شده کمک خواهید نمود.

ضمنا به افزایش میزان هورمون رشد نیز خواهید افزود، مخصوصا تاثیر فعالیت‌های بدنی سبک در نوجوانان و جوانان اگر با خواب به موقع و زودهنگام شبانه توأم شود، در مراحل پیش بلوغ و دوران بلوغ به قدری محرز و قابل لمس می‌باشد که در کوتاه‌مدت نتایج آن به صورت چشمگیری ظاهر می‌گردد.

ز) خواب عمیق و قبل از ساعت یازده شب برای همه افراد و قبل از ساعت 9 شب برای کودکان؛ همانطوری که می‌دانید در بدن انسان‌ها یک ساعت بیولوژیکی وجود دارد که عملکرد آن با طلوع و غروب آفتاب تنظیم می‌گردد و به موازات آن فرمان عملکرد هورمون‌های مختلف بدن صادر می‌شود.

بعد از غروب آفتاب هورمون رشد و بازسازی بدن (سوماتوتروپین) فعال‌تر می‌شود و وظایف خود را با بهره‌گیری از ذخایر انرژی‌های بدن آغاز می‌نماید. در طول شب 70 درصد انرژی مورد نیاز از محل چربی‌های بدن یا چربی‌های دریافتی از غذاهای مصرفی تامین و 30 درصد بقیه آن از منابع قندی حاصل می‌شود، لذا افرادی که چاق و چاق‌تر می‌شوند آنهایی هستند که بی‌خواب بوده و تمام یا قسمت زیادی از شب را به بیداری می‌گذرانند و نزدیکی‌های صبح به خواب رفته و تمام روز را می‌خوابند، به گمان خود کم‌خوابی‌های شبانه را جبران می‌نمایند.

غافل از آنکه با طلوع آفتاب، هورمون‌های کار و فعالیت فعال می‌شوند و انسان را جهت کارهای بدنی آماده‌تر می‌نمایند و به استحکام بافت‌های موجود یا تازه ترمیم و ساخته شده می‌پردازند.

در این ساعات فعالیت اگر فرد استراحت کند و اوقات خود را به سکون و عدم تحرک سپری نماید، شلی و وارفتگی عضلات و تحلیل استخوان‌های بدن به تدریج آغاز شده و سرعت خواهد گرفت که این واقعا گناه نابخشودنی پدر و مادرها می‌باشد که به همراه خود، کودکان را نیز به دیر خوابیدن شبانه و عدم تحرک روزانه سوق داده، آنها را هم مانند خود به ناخنک زدن و خوردن هله‌هوله عادت می‌دهند و به این ترتیب، زمینه بروز اضافه وزن، چاقی، تنبلی و عدم تحرک را در گل‌های زندگی نهادینه می‌نمایند و بذر بیماری‌های متعدد و متنوعی را در این نونهالان معصوم پرورش می‌دهند و به انواع گرفتاری‌ها و رنج‌های فراوان نه تنها در دوران کودکی، بلکه در سنین بعدی و حتی میانسالی و سالمندی دچار می‌سازند.

س) با خوردن یک عدد سیب رنده شده بر روی سالاد کاهو و افزودن یک قاشق مرباخوری روغن زیتون و آب نصف یک لیموی تازه یا یک لیوان شیر با یک عدد سیب می‌توانید مقدمات لازم جهت آرامش و خواب راحت را فراهم آورید و با رفع انواع عوامل بازدارنده خواب راحت که به ترتیب اهمیت عبارتند از فکر و خیال، نگرانی، غصه، عصبانیت یا افکار محرک و هیجان‌زا، دمای نامناسب محل استراحت و خواب، نوشیدن بیش از حد چای یا قهوه، داشتن درد در ناحیه‌ای از عضلات، مفاصل و استخوان‌ها یا دستگاه گوارش و ادراری، سر و صدا و میزان نور، جای خواب ناهموار و سفت و تخت خواب نامتناسب، مشکلات ناشی از شب بیداری‌های مکرر کودکان و یا ناآرامی و سر و صدای حیوانات خانگی نگهداری شده و ده‌ها مورد دیگر، خواب راحتی داشته باشید.