مسجد جامع ورامین ؛ نمونه ی زیبایی از مساجد ایرانی

یکی از برجسته ترین آثار معماری شهر ورامین که در 42 کیلومتری جنوب تهران قرار دارد مسجد جامع این شهر است که مطابق کتیبه های موجود در زمان ابوسعید آخرین فرمانروای ایلخانی ساخته شده است. این مسجد تا سال های اخیر محل برگزاری نماز جمعه این شهر بود. مسجد جامع ورامین نمونه کامل مساجد ایوان دار است که ساخت آنها (مساجد ایوان دار) از دوره سلجوقیان شروع می شود و در دوره صفویه به اوج خود می رسد و از نمونه های اولیه مساجد ایوان دار می توان مسجد جامع اصفهان را نام برد. در دوره خوارزمشاهیان و همچنین اوایل حکومت ایلخانیان ساخت مساجد دوایوانه مانند مسجد جامع فرومد در دوره خوارزمشاهیان و مسجد جامع اشترجان در دوره ایلخانی رایج بوده است ولی در مسجد ورامین است که مساجد برای اولین بار با طرح کامل چهار ایوانه ساخته می شوند. در مجله همگردی با ما همراه باشید تا سری به مسجد جامع تاریخی ورامین بزنیم و اطلاعاتی از پلان مسجد جامع ورامین و گنبد مسجد جامع ورامین بدست بیاوریم...

پلان مسجد جامع ورامین

مسجد جامع زیبای ورامین دارای پلان مستطیلی به ابعاد 43*66 متر بوده و با سبک مساجد چهار ایوانی ساخته شده است. مسجد ورامین دارای سه قسمت مجزا است که یک قسمت شامل مدخل اصلی که در سمت شمال است و قسمت مرکزی آن شامل یک صحن کوچک مرکزی و ورودی های شرقی و غربی اطراف آن که به ایوان های در صحن منتهی می شوند. البته در حال حاضر ورودی های شرقی و غربی مسجد بسته شده است و اطراف صحن (میان سرا) به صورت رواق های شرقی و غربی درآمده است. قسمت اصلی مسجد در جنوب واقع شده و دارای شبستان گنبددار است. عمده مصالح به کار رفته در این اثر معماری آجرهایی با ابعاد 24*24 سانتی متر است.
مدخل اصلی این مسجد در شمالی ترین قسمت بنا است که احتمالا زمانی مناره هایی در کناره های این مدخل وجود داشته است سردر ورودی بلند و کشیده با طاقنماهای دو طرف آن بیانگر ویژگی معماری عصر ایلخانی است. قسمت سر در مسجد با کاشی های معرق تزئین گردیده و گنبد مسجد جامع با خط ثلث و کوفی تزئینی بر زمینه لاجوردی است. مقرنس کاری بالای در ورودی تلفیقی از آجر و کاشی می باشد، کاشی های بکار رفته در این قسمت معماری به رنگ های آبی فیروزه ای و لاجوردی بوده و دارای طرح های هندسی است. یکی از کتیبه ها کاشی های معرق این مسجد که با خط ثلث سیاه رنگ بر روی زمینه لاجوردی نوشته شده است. نام بانی مسجد را ابوسعید بهادرخان ذکر نمودند که در سال (722 ه.ق) این مسجد را ساخته است.
در پیشانی ایوان جنوبی میانسرا (صحن مرکزی) که ورودی شبستان گنبددار مسجد را نیز شامل می شود. آیاتی با مضامین بسم الله / لا اله الله / ملک الله / سبحان الله با خط بنایی آجری نوشته شده است کتیبه هایی از زمان حکمرانی شاهرخ بهادر تیموری در این مسجد با تاریخ (821 ه.ق) وجود دارد که نشانگر بازسازی، ایجاد تزیینات گچبری، ساخت محراب ها و رواق هایی در بین سال های (845- 821 ه.ق) است.

گنبد مسجد جامع ورامین

مهم ترین و اصلی ترین بخش مسجد که در جنوبی ترین بخش مسجد است، شبستان گنبددار و گنبد مسجد جامع ورامین است. گنبدی که بر روی شبستان قرار دارد، دارای قطر بیش از 10 متر است، گنبد مسجد جامع ورامین از سایر بخش های بنا ارتفاع بیشتری دارد و سردر وردی و سردر شبستان هر دو کوتاه ساخته شده اند تا گنبد از دور به خوبی نمایان باشد. ارتفاع طاق سفلای گنبد مسجد تاریخی جامع ورامین تا کف شبستان 25/17 متر و ارتفاع گنبد از بلندترین قسمت تا کف شبستان 25/23 متر است. گنبد این مسجد یک پوسته است گرچه از محققین گنبد مسجد را دو پوسته پنداشتند ولی اکثریت محققین بر یک پوسته بودن گنبد اعتقاد دارند.
در ساخت پلان مسجد جامع ورامین از روش تبدیل 4 ضلع به 8 ضلع و 8 ضلع به 16 ضلع استفاده شده است، در گنبدزنی این مسجد فضای چهارگوش شکنگاهی هشت ضلعی را نگه می دارد که مشتمل بر چهار سه کنج و چهار طاقنما است که به صورت یک در میان در کنار هم تشکیل گردیده اند. شکنگاه هشت ضلعی گنبد نیز خود شکنگاه شانزده ضلعی را که گنبد بر روی آن قرار گرفته است را نگه داشته و از محل شکنگاه شانزده ضلعی گنبد شروع به دایره شدن گردیده و در نهایت گنبد به صورت کامل تشکیل شده است. زیر گنبد مسجد را کلمه الله و علی به صورت مکرر به زیبایی تمام تزیین نموده است. پلان مسجد جامع ورامین نه تنها نمونه کاملی از مساجد چهارایوانه در نیمه اول قرن (8 ه.ق) است بلکه کلکسیونی از هنرهای تزیینی مورد استفاده در هنر معماری مانند کاشی کاری (معرق و بنایی)، گچبری، خط و آجرکاری محسوب می شود و در مسجد ورامین چهار نوع خط دوره اسلامی مانند خط کوفی ساده، خط کوفی تزیینی، خط ثلث و بنایی با زیبایی کامل مورد استفاده واقع شده است.

محراب مسجد جامع تاریخی ورامین

محراب این مسجد حدود 90/3 متر عرض 35/1 متر عمق و حدود 6 متر ارتفاع دارد و از پایین تا ارتفاع سه متری عاری از هرگونه تزیین است. در محراب مسجد کتیبه های با خط ثلث، کوفی ساده و کوفی تزیینی همراه با نقوش تزیینی وجود دارد، در قسمت بالای محراب طرح های لاله زنبوری به گونه پرکار و استادانه در سطوح و قاب های مستطیلی شکل به کار رفته اند. تزیینات لاله زنبوری بالای محراب این مسجد شباهت فراوانی با تزیینات لاله زنبوری محراب الجایتو مسجد جامع اصفهان دارد. لازم به ذکر است محراب مسجد جامع اصفهان نیز در دوره ایلخانیان و در حدود سال (710 ه.ق) به این مسجد اضافه شده است. آیات قرآنی و اسامی بزرگان دینی در بخش های گوناگون مسجد مانند رواق ها به صورت کتیبه های گچی و آجری از جمله تزیینات این مسجد است.