اگر تابه‌حال به‌علت مشکلات گوارشی مانند یبوست به متخصص گوارش مراجعه کرده باشید، احتمالا نام کولونوسکوپی را شنیده‌اید. این اصطلاح که برای بسیاری از ما عجیب و حتی ترسناک به‌نظر می‌رسد، یکی از روش‌های متداول برای معاینه‌ی روده‌ی بزرگ (کولون) است. در واقع کولونوسکوپی یک تست غربالگری برای بررسی احتمال وجود سرطان یا توده‌های پیش‌سرطانی (پولیپ) در روده‌ی بزرگ است. در حین انجام این آزمایش پزشک می‌تواند از بافت‌های مشکوک نمونه‌برداری کند یا تمام توده‌ی غیرطبیعی را از روده بیرون بیاورد. اگر شما هم مانند بسیاری از افراد مدت‌هاست که به‌خاطر ترس، کولونوسکوپی‌تان را به تعویق انداخته‌اید یا کنجکاوید بدانید کولونوسکوپی دقیقا چگونه انجام می‌شود، با ما همراه باشید. در مطلب زیر روش انجام کولونوسکوپی، آماده‌سازی قبل از آن، عوارض و سایر تکنیک‌های جایگزین آن را به‌طور کامل توضیح می‌دهیم.
کولونوسکوپی چیست؟
کولونوسکوپی روشی است که به پزشک (معمولا متخصص گوارش) امکان می‌دهد داخل کولون (روده‌ی بزرگ) را بررسی کند. کولونوسکوپ، یک لوله‌ی 120 سانتی‌متری و انعطاف‌پذیر با ضخامتی به‌اندازه‌ی یک انگشت است که در سر آن یک دوربین و یک منبع نور تعبیه شده است. سر کولونوسکوپ در داخل مقعد قرار می‌گیرد و تحت کنترل تصویری، به‌آرامی به جلو حرکت می‌کند تا وارد راست‌روده و سپس روده‌ی بزرگ شود. کولونوسکوپ معمولا تا روده‌ی کور که اولین بخش روده‌ی بزرگ است، پیش می‌رود.
کولونوسکوپی به چه دلایلی انجام می‌شود؟
کولونوسکوپی ممکن است به دلایل مختلفی انجام شود. اکثر کولونوسکوپی‌ها به‌عنوان بخشی از برنامه‌های غربالگری برای سرطان کولون انجام می‌شوند. کولونوسکوپی در موارد تشخیصی اغلب به‌منظور بررسی علت وجود خون در مدفوع، درد شکمی، اسهال، تغییر در اجابت مزاج یا ناهنجاری مشاهده‌شده در تصویربرداری با اشعه‌ی ایکس از کولون یا توموگرافی کامپیوتری محوری (سی‌تی‌اسکن) انجام می‌شود. ممکن است به کسانی که سابقه‌ی پولیپ یا سرطان روده‌ی بزرگ دارند و نیز افراد با سابقه‌ی خانوادگی برخی از سرطان‌های غیرکولونی و مشکلات کولونی‌ای که ممکن است با سرطان کولون مرتبط باشند (مانند کولیت اولسراتیو و پولیپ‌های کولونی) توصیه شود که به‌صورت دوره‌ای کولونوسکوپی انجام بدهند چراکه خطر ابتلای آنها به پولیپ یا سرطان کولون بیشتر از سایر افراد است. اینکه فرد هر چند وقت یک‌بار باید کولونوسکوپی انجام بدهد، به درجه‌ی خطر و ناهنجاری‌های مشاهده‌شده در کولونوسکوپی‌های قبلی بستگی دارد. توصیه‌ی عموما پذیرفته‌شده آن است که حتی افراد سالمی که ریسک نرمالی برای ابتلا به سرطان کولون دارند، باید در 50 سالگی و پس از آن هر 10 سال یک‌بار کولونوسکوپی انجام بدهند تا در صورت وجود پولیپ‌ها در روده‌ی بزرگ، بتوان قبل از سرطانی شدن آنها را خارج کرد.
آماده‌سازی روده برای کولونوسکوپی چگونه است؟
برای آنکه کولونوسکوپی به‌طور کامل و دقیق انجام شود، روده‌ی بزرگ باید کاملا تمیز باشد. آماده‌سازی روده قبل از کولونوسکوپی به چند روش مختلف انجام می‌گیرد. به بیماران دستورالعمل‌های مفصلی در مورد پاکسازی روده داده می‌شود. این دستورالعمل‌ها به‌طورکلی شامل نوشیدن حجم زیادی از یک محلول پاک‌کننده‌ی مخصوص یا پیروی از رژیم مایعات شفاف برای چند روز و استفاده از ملین یا تنقیه و شیاف قبل از انجام این آزمایش است. این دستورالعمل‌ها باید دقیقا طبق تجویز پزشک انجام شوند، در غیراین‌صورت ممکن است کولونوسکوپی رضایت‌بخش نباشد؛ یعنی تصاویر مربوط به پوشش داخلی روده‌ی بزرگ به‌علت مدفوع باقی‌مانده، مبهم و نامشخص باشند. در این‌صورت ممکن است لازم باشد کولونوسکوپی مجددا تکرار شود یا به‌جای آن یک تست جایگزین با دقت کمتر انجام شود.
در مورد رژیم غذایی یا داروهای فعلی بیمار قبل از کولونوسکوپی چه اقداماتی باید انجام شود؟
مصرف اکثر داروها باید طبق روال عادی ادامه بیابد اما برخی داروها ممکن است با این آزمایش تداخل داشته باشند. بهتر است کولونوپیست یا پزشک از تمام داروهای نسخه‌ای و غیرنسخه‌ای بیمار اطلاع داشته باشد. محصولات آسپرین، رقیق‌کننده‌های خون مانند وارفارین (کومادین)، داروهای آرتروز، انسولین و مکمل های غذایی آهن، نمونه‌هایی از داروهایی هستند که ممکن است به دستورالعمل‌های خاص نیاز داشته باشند. همچنین کولونوپیست باید از آلرژی‌ها و سایر بیماری‌های مهم فرد نیز مطلع باشد. اگر بیمار در گذشته قبل از اعمال جراحی یا دندانپزشکی برای جلوگیری از عفونت به آنتی بیوتیک نیاز داشته است، باید حتما کولونوپیست را در جریان قرار بدهد. همچنین ممکن است از فرد خواسته شود که از چند روز قبل از کولونوسکوپی، برخی مواد غذایی مانند مواد غذایی‌ای که بافت لیفی و ریش‌ریش دارند، مواد غذایی دانه‌دار یا ژله‌ی قرمزرنگ مصرف نکند.
در طی کولونوسکوپی باید چه انتظاری داشته باشم؟
قبل از کولونوسکوپی، تزریق مایعات داخل وریدی (سرُم) آغاز می‌شود و بیمار برای کنترل مستمر ریتم قلب، فشار خون و همچنین میزان اکسیژن موجود در خون به یک مانیتور وصل می‌شود. معمولا از طریق سرم به بیمار داروهای آرام‌بخش نیز تزریق می‌شود تا بیمار خواب‌آلود و آرام شود و درد کمتری احساس کند. در صورت لزوم ممکن است در طی کولونوسکوپی، دُز بیشتری از دارو به بیمار تزریق شود. کولونوسکوپی معمولا در شکم احساس فشار، گرفتگی و نفخ ایجاد می‌کند. گرچه این حس ناخوشایند معمولا با کمک داروها قابل‌تحمل می‌شود و به‌ندرت درد شدید ایجاد می‌کند.
بیمار در حین انجام کولونوسکوپی باید به سمت چپ یا به پشت دراز بکشد. هنگامی که کولونوسکوپ به سر روده‌ی بزرگ (روده‌ی کور) یا آخرین قسمت روده‌ی کوچک (انتهای درازروده) رسید، به‌آرامی به عقب کشیده می‌شود و پوشش روده‌ی بزرگ به‌دقت بررسی می‌شود. کولونوسکوپی معمولا 15 تا 60 دقیقه طول می‌کشد. اگر پزشک به دلایلی نتواند تمام روده‌ی بزرگ را بررسی کند، ممکن است تصمیم بگیرد کولونوسکوپی را در تاریخ دیگری مجددا تکرار کند (با یا بدون آماده‌سازی روده به یک روش دیگر) یا از شما بخواهد از روده‌ی بزرگ تصویربرداری با اشعه‌ی ایکس یا سی‌تی‌اسکن انجام بدهید.
اگر در حین کولونوسکوپی ناهنجاری‌هایی مشاهده شود، چه اتفاقی می‌افتد؟
اگر در طی کولونوسکوپی مشخص شود که یک ناحیهی غیرعادی به ارزیابی بیشتر نیاز دارد، یک انبرک بیوپسی از میان یک کانال در کولونوسکوپ عبور داده می‌شود و از ناحیهی غیرعادی نمونه‌برداری می‌کند. این نمونه به آزمایشگاه پاتوبیولوژی فرستاده می‌شود تا متخصص آسیب‌شناسی در زیر میکروسکوپ آن را بررسی کند. اگر مشکوک به عفونت باشد، یک نمونه‌برداری برای کشت باکتری‌ها (و گاهی اوقات ویروس‌ها یا قارچ‌ها) یا بررسی در زیر میکروسکوپ برای شناسایی انگل‌ها انجام می‌شود. اگر کولونوسکوپی به‌علت خونریزی انجام شود، می‌توان محل خونریزی را شناسایی و در صورت لزوم از بافت موردنظر نمونه‌برداری کرد و خونریزی را با روش‌های مختلف کنترل کرد. در صورت وجود پولیپ (تومورهای خوش‌خیمی که قابلیت سرطانی شدن دارند) تقریبا می‌توان همه‌ی آنها را از طریق کولونوسکوپی خارج کرد. برداشتن این پولیپ‌ها روش مهمی در پیشگیری از سرطان روده بزرگ و مقعد (کولورکتال) است، گرچه اکثر این پولیپ‌ها خوش‌خیم‌اند و سرطانی نمی‌شوند. معمولا هیچ‌کدام از این موارد درد ایجاد نمی‌کنند. به خاطر داشته باشید که نمونه‌برداری (بیوپسی) به دلایل مختلفی انجام می‌شود و لزوما به این معنا نیست که فرد مشکوک به سرطان است.
بعد از کولونوسکوپی باید چه انتظاری داشته باشم؟
بیمار به‌مدت 1 تا 2 ساعت پس از کولونوسکوپی تحت‌نظر قرار می‌گیرد تا تأثیر داروها به‌طور کامل از بین برود. اگر قبل یا در طی کولونوسکوپی به بیمار داروهای آرام‌بخش داده شده باشد نباید رانندگی کند و فرد دیگری باید او را به خانه برساند، حتی اگر احساس کند کاملا هشیار است. ممکن است قدرت تصمیم گیری و عکس‌العمل‌های بیمار در بقیه‌ی روز دچار اختلال شود و بنابراین رانندگی، کارکردن با ماشین‌آلات یا گرفتن تصمیمات مهم برای او خطرناک است. بیمار احتمالا به درد شکمی یا نفخ شکم دچار خواهد شد اما این حالت با عبور گاز به‌سرعت برطرف می‌شود و فرد باید قادر باشد به‌محض بازگشت به خانه غذا بخورد. بعد از برداشتن پولیپ‌ها یا برخی دست‌کاری‌های دیگر، ممکن است رژیم غذایی یا فعالیت‌های بیمار برای مدت کوتاهی محدود شود.
قبل از خروج بیمار از واحد کولونوسکوپی، نتایج یافته‌های پزشک با او در میان گذاشته می‌شود. با این‌حال در برخی مواد ممکن است پزشک برای تشخیص قطعی تا مشخص‌شدن نتایج تجزیه‌وتحلیل میکروسکوپیِ نمونه‌های بیوپسی صبر کند ( معمولا چند روز طول می‌کشد) و سپس نظر قطعی‌اش را اعلام کند.
عوارض احتمالی کولونوسکوپی یا روش‌های جایگزین آن از چه قرارند؟
اگر کولونوسکوپی توسط یک پزشک باتجربه و آموزش‌دیده انجام شود، معمولا عوارض جانبی آن نادر و بسیار جزئی است.
ممکن است در محل نمونه‌برداری یا برداشتن پولیپ، خونریزی اتفاق بیفتد اما این خونریزی اغلب جزئی است و خودبه‌خود بند می‌آید یا از طریق کولونوسکوپ قابل کنترل است. معمولا برای خونریزی پس از کولونوسکوپی به جراحی یا تزریق خون نیازی نیست. عارضه‌ی دیگری که کمتر اتفاق می‌افتد، ایجاد یک سوراخ یا پارگی در دیواره‌ی کولون است اما حتی این سوراخ‌ها نیز به جراحی نیاز ندارند.
سایر عوارض احتمالی عبارتند از: واکنش بیمار به داروهای آرام‌بخش، تحریک موضعی در رگی که دارو به آن تزریق شده است (ایجاد یک توده‌ی حساس که در عرض 1 تا 2 روز برطرف می‌شود) یا عوارض ناشی از بیماری‌های قلبی یا ریوی موجود. احتمال وقوع همه‌ی این عوارض، باهم کمتر از یک درصد است.
با وجود اینکه این عوارض نادرند اما مهم است که بیماران علائم اولیه‌ی یک عارضه را تشخیص بدهند تا در صورت لزوم به پزشک یا اورژانس مراجعه کنند. اگر بیمار به درد شدید شکمی، خونریزی مقعدی (به مقدار بیش از نصف فنجان) یا تب و لرز دچار شد، باید با پزشکی که کولونوسکوپی را برای او انجام داده است، تماس بگیرد.
کولونوسکوپی بهترین روش موجود برای شناسایی، تشخیص و درمان ناهنجاری‌های روده‌ی بزرگ است. روش‌های جایگزین برای کولونوسکوپی واقعا محدودند. تنقیه با محلول سولفات باریم، آزمایشی است که با اشعه‌ی ایکس انجام می‌شود اما نسبت به کولونوسکوپی دقت بسیار کمتری دارد. این روش در مقایسه با کولونوسکوپی، ناهنجاری‌ها را کمتر تشخیص می‌دهد و اگر یک ناحیهی غیرعادی کشف کند، بازهم برای نمونه‌برداری یا برداشتن آن بافت غیرعادی به کولونوسکوپی نیاز است. گاهی اوقات ناهنجاری یا ضایعه‌ی کشف‌شده توسط تنقیه باریم، در واقع مدفوع یا غذاهای باقی‌مانده در روده‌ی بزرگ است (به‌علت پاکسازی ناقص روده‌ی بزرگ). در چنین مواردی برای مشخص شدن ماهیت این ضایعه باز هم باید کولونوسکوپی انجام شود. سیگموئیدوسکوپی انعطاف‌پذیر، آزمایش محدودی است که از یک کولونوسکوپ کوتاه‌تر استفاده می‌کند و فقط یک‌سوم پایانی روده‌ی بزرگ را معاینه می‌کند.
کولونوسکوپی مجازی چیست؟
کولونوسکوپی مجازی روش جایگزینی برای کولونوسکوپی است. کولونوسکوپی مجازی تکنیکی است که از سی‌تی‌اسکن برای گرفتن تصاویری از روده‌ی بزرگ استفاده می‌کند که مشابه نماهای گرفته‌شده به‌وسیله‌ی مشاهده‌ی مستقیم از طریق کولونوسکوپی هستند. این تصاویر با استفاده از تصاویر سی‌تی‌اسکن ساخته می‌شوند، بنابراین مجازی هستند و تصاویر واقعی را نشان نمی‌دهند.
به‌منظور آماده‌سازی برای کولونوسکوپی مجازی باید از یک روز قبل روده‌ی بزرگ با استفاده از مسهل‌ها پاکسازی شود. در طی این آزمایش، لوله‌ای در داخل مقعد قرار داده می‌شود که از طریق آن هوا به درون روده‌ی بزرگ تزریق می‌شود. با تزریق هوا، روده‌ی بزرگ متورم می‌شود و پس از آن تصویربرداری‌های لازم انجام خواهد شد. سپس اسکن‌های به‌دست‌آمده برای ایجاد یک تصویر مجازی از روده‌ی بزرگ، تجزیه‌وتحلیل و دستکاری می‌شوند. اگر کولونوسکوپی مجازی به‌درستی انجام شود، می‌تواند بسیار مؤثر باشد و حتی قادر است پولیپ‌های مخفی‌شده در پشت چین‌های روده‌ی بزرگ را که گاهی اوقات از دید کولونوسکوپی معمولی پنهان می‌مانند، تشخیص بدهد.
با وجود این، کولونوسکوپی مجازی چندین محدودیت دارد:
- کولونوسکوپی مجازی در شناسایی پولیپ‌های کوچک (پولیپ‌های کوچک‌تر از 5 میلی‌متر) مشکل دارد؛ درحالی‌که این پولیپ‌ها در کولونوسکوپی معمولی به‌راحتی دیده می‌شوند؛
- کولونوسکوپی مجازی نمی‌تواند سرطان‌های تخت یا ضایعات پیش‌سرطانی‌ای را که برآمده یا بیرون‌زده نیستند (به‌عبارت دیگر شکل پولیپ نیستند) شناسایی کند؛
- در کولونوسکوپی مجازی امکان برداشتن پولیپ‌های شناسایی‌شده وجود ندارد. 30 تا 40 درصد افراد به پولیپ‌های کولون مبتلا هستند. اگر پولیپ‌ها توسط کولونوسکوپی مجازی پیدا شوند، آنگاه برای برداشتن آنها باید کولونوسکوپی معمولی انجام شود. بنابراین بسیاری از افرادی که کولونوسکوپی مجازی انجام می‌دهند، مجبورند یک‌بار دیگر نیز روند کولونوسکوپی را تحمل کنند؛
- کولونوسکوپی مجازی افراد را در معرض میزان متوسطی از تشعشع قرار می‌دهد؛
- امروزه تکنیک‌های جدیدی در حال توسعه‌‌یافتن هستند که قادرند آن دسته از ضایعات غیرطبیعی را که به نمونه‌برداری یا خارج‌شدن نیاز دارند، از سایر ضایعات تشخیص بدهند، اما در کولونوسکوپی مجازی امکان استفاده از این تکنیک‌های جدید وجود ندارد.
به دلیل محدودیت‌های ذکرشده، کولونوسکوپی مجازی جایگزین مناسبی برای کولونوسکوپی معمولی نیست و نمی‌تواند به‌عنوان ابزار اصلی غربالگری در افرادی که در معرض خطر بالای ابتلا به پولیپ یا سرطان کولون قرار دارند، به‌کار رود. برای افرادی که ریسک ابتلای آنها به پولیپ یا سرطان کولون در حد نرمال است و نمی‌توانند یا تمایل ندارند کولونوسکوپی معمولی انجام بدهند، از کولونوسکوپی مجازی استفاده می‌شود.
پیشرفت‌های جدید در کولونوسکوپی
امروزه تحولات جدیدی در کولونوسکوپی صورت گرفته است. اکثر آنها روی بهبود تشخیص ضایعاتی که شناسایی‌شان دشوار است – ضایعات کوچک (به‌عنوان مثال پولیپ‌های کوچک) و ضایعات تخت – و همچنین بهبود توانایی تشخیص آنکه آیا پولیپ‌ها یا ضایعات کوچک به نمونه‌برداری یا خارج‌شدن نیاز دارند یا نه، تمرکز می‌کنند. اگر در حین کولونوسکوپی تشخیص داده شود که ضایعه‌ای حاوی بافت‌های پیش‌سرطانی یا بدخیم است، از آن نمونه‌برداری می‌کنند یا آن را به‌طور کامل بیرون می‌آورند. این مسئله مهم است چراکه بسیاری از این ضایعات، پیش‌سرطانی یا بدخیم نیستند و برای خارج‌کردن آنها و انجام آزمایش میکروسکوپی، زمان و هزینه‌ی زیادی صرف می‌شود.
تصویربرداری با وضوح بالا تکنیکی است که به تشخیص بهتر ضایعات تخت کمک می‌کند و امروزه در اکثر کولونوسکوپی‌ها به‌کار می‌رود. بزرگ‌نمایی تصاویر نیز ممکن است باعث تشخیص بهتر ضایعات شود.
تصویربرداری باند باریک از طول موج خاصی از نور استفاده می‌کند که الگوی عروق خونی کوچک را که درست در زیر پوشش روده‌ی بزرگ قرار دارند، تقویت می‌کند. الگوی این عروق در بافت نرمال، پیش‌سرطانی و بدخیم متفاوت است. تعیین این الگو، بافت‌ها خصوصا بافت‌های پیش‌سرطانی و بدخیم را راحت‌تر شناسایی می‌کند و تصمیم‌گیری را در مورد آنکه آیا این بافت باید در حین کولونوسکوپی و پیش از آماده‌شدن نتایج آزمایش میکروسکوپی، نمونه‌برداری یا برداشته شود یا خیر، آسان‌تر می‌شود.
کرومواندوسکوپی، تکنیکی است که در آن رنگ‌ها (لکه‌ها) روی پوشش داخلی روده‌ی بزرگ اسپری می‌شوند و از این طریق به تشخیص پوشش نرمال از بافت‌های نئوپلاستیکی (خوش‌خیم، پیش‌سرطانی و بدخیم) و تعیین آنکه کدام ضایعات باید نمونه‌برداری یا برداشته شوند، کمک می‌کند.
آندوسکوپی فلورسانس از مواد شیمیایی حاوی فلورسئین استفاده می‌کند. این مواد یا روی پوشش داخلی کولون اسپری یا به شکل وریدی تزریق می‌شوند. این مواد شیمیایی توسط سلول‌های غیرطبیعی (پیش‌سرطانی و بدخیم) در پوشش کولون، بیشتر از سلول‌های طبیعی جذب می‌شوند. به‌علاوه نوررسانی ویژه، دید واضح‌تری از نواحی دارای سلول‌های غیرطبیعی ارائه می‌دهد بنابراین می‌توان از آنها نمونه‌برداری کرد یا آنها را به‌طور کامل بیرون آورد.
آندوسکوپی لیزر کانفوکال از طول موج خاصی از نور استفاده می‌کند که چندین میلی‌متر به داخل پوشش کولون رنگ‌شده با فلورسئین نفوذ می‌کند. سلول‌های غیرطبیعی در این روش نسبت به روش رنگ‌آمیزی فلورسئین به‌تنهایی، به‌طور واضح‌تری شناسایی می‌شوند.
حتی کولونوسکوپ‌ها و لوازم جانبی‌ای وجود دارند که علاوه بر دید جلورونده از سر کولونوسکوپ، یک نمای عقب‌رونده (از عقب به جلو) از کولون نیز ارائه می‌دهند. بنابراین تصاویر در دو جهت مخالف 180 درجه‌ای گرفته می‌شوند تا ضایعاتی را که ممکن است در پشت چین‌های پوشش کولون پنهان شده باشند، شناسایی کنند. چنین ضایعاتی توسط یک کولونوسکوپ استاندارد با دید روبه‌جلو، قابل مشاهده نیستند. حتی تلاش هایی برای ساخت یک کولونوسکوپ خودپیشرو نیز در جریان است.
اکثر این تکنیک‌های جدید کولونوسکوپی به‌استثنای تصویربرداری با وضوح بالا همچنان در مراحل آزمایشی هستند و هنوز مشخص نیست که کدام‌یک از آنها به‌عنوان ضمیمه‌‌ای ارزشمند به کولونوسکوپی اضافه خواهند شد.
در پایان، تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) می‌تواند برای بررسی کولون به شیوه‌ای مشابه کولونوسکوپی مجازی CT به‌کار رود. مزیت اصلی MRI آن است که در آن از هیچ‌گونه تشعشعی استفاده نمی‌شود اما محدودیت‌های آن مشابه کولونوسکوپی مجازی CT است.
کولونوسکوپی در تشخیص علائم بیماری التهاب روده نیز کاربرد دارد.
