راهبردهای روان شناختی حفظ قرآن (۵)

ح. گسترش (98)
 

گسترش به معنای افزودن معنا به اطلاعات جدید از طریق پیوند آن با دانش پیشین است.
به عبارت دیگر، ما از طر حواره هایمان و از دانش موجود خود استفاده می‌کنیم تا معنای اطلاعات تازه را درک کنیم. (99) یادگیرنده به کمک راهبرد گسترش، بین آنچه ازپیش می‌دانسته و آنچه قصد یادگیری اش را دارد، پل ارتباطی ایجاد می‌کند. این کار از راه افزودن جزئیات بیشتر به مطلب تازه، خلق مثال ها و مواردی برای آن، ایجاد تداعی بین آن و اندیشه های دیگر، استنباط کردن درباره آن، انجام می‌شود.(100) ایجاد به اختصار برخی از راهبردهای مربوط به گسترش، و کاربرد آنها را در حفظ قرآن ارائه می‌کنیم.

1. سرواژه (101)
 

اگر شما نیاز مندید اطلاعات را برای زمانی طولانی به یاد داشته باشید، یک «سرواژه» یا «سرنام» شیوه مناسبی است. سرواژه کلمه‌ای به شکل مختصر است که از حرف اول هر کلمه در یک فراز تشکیل شده است. (102) مانند کلمه (ناجا) که از حروف اول (نیرویانتظامی جمهوری اسلامی ایران) تشکیل یافته. با استفاده از سرواژه می‌توان حروف آغازین چند آیه قرآن را به هم پیوند داد و با ساختن کلمه ای، امکان یادآوری آیات را تسهیل کرد؛ به طور مثال، با پیوند دادن حروف اول سه آیه 12 تا 14 سوره نساء که مشتمل بریک صفحه قرآن، با رسم الخط عثمان طه است می‌توان کلمه «وتو» را ساخت و به این ترتیب آیات را یادآوری کرد. این روش برای پرهیز از اشتباه آیات مشابه نیز بسیار مؤثر است؛ برای مثال، در آخر آیه 3 آیه متوالی از سوره آل عمران یعنی آیات 176 تا 178 سه جمله شبیه به هم وجود دارد که فقط در یک کلمه به ترتیب ذیل اختلاف دارند:
آیه 176 (ولهم عذاب عظیم)
آیه 177 (ولهم عذاب الیم)
آیه 178(ولهم عذاب مهین)
حفظ کردن ترتیب این سه جمله قدری وقت گیر است. اگر بخواهیم ترتیب
درست این جملات را در هر آیه به خاطر بسپاریم می‌توانیم به حروف اول سه کلمه «عظیم، الیم و مهین» توجه کرده، کلمه «عام» را که به معنای سال است، به دست آوریم. حال حافظ قرآن می‌تواند هنگام خواندن این آیات با به یاد آوردن کلمه رمز متوجه ترتیب آنها شود.(103)

2. یاد داشت برداری (104)
 

منظور از یاد داشت برداری، انتخاب و ثبت نکات مهم مطلب شنیداری یا نوشتاری است. در صورتی می‌توان یاد داشت برداری را در ردیف راهبردهای گسترش معنایی قرار داد که به یادگیرنده کمک کند اطلاعات جدید را سازمان دهد و بین آنها و دانش موجود خود پیوند برقرار سازد.(105)
برای رفع اشتباه در حفظ آیات مشابه، بهترین روش، یاد داشت برداری و نوشتن این موارد و علامت گذاری و مقایسه بین آنها است بدین ترتیب حافظ می‌تواند کنار هر آیه (به وسیله مداد) موارد مشابه آن را (شماره آیه و نام سوره) یاد داشت کند. (106)
در مورد اهمیت یاد داشت برداری در حفظ مطالب، ابو بصیر از امام صادق (ع) نقل می‌کند که فرمود: «اکتبوا فانکم لا تحفظوا حتی تکتبوا؛ بنوسید؛ زیرا شما یاد نمی‌گیرید مگر اینکه بنویسد». (107)

3. تصویرسازی ذهنی (108)
 

منظور از تصویرسازی ذهنی یعنی برقراری ارتباط معنادار بین مطالب از طریق ایجاد رابطه ذهنی بین آن ها... . این تدبیر آموزشی یادگیری دانش آموزان را بهبود می‌بخشد.(109
با استفاده از این شیوه می‌توان محتوا و مضمون یک آیه را به یک تصویر ذهنی پیوند زد و با یادآوری آن تصویر، محتوای آیه را به یاد آورد؛ به طور مثال،
در داستان ورود فرشتگان به صورت میهمان بر حضرت ابراهیم (ع) که از آیه 69 به بعد در سوره هود آمده می‌توان محتوای آیه را با این تصویر ذهنی تداعی کرد که مردی گوساله‌ای بریان شده را به سوی میهمان می‌برد. مضمون آیه 70 با این تصویر تداعی می‌شود که میهمانان از تنازل آن گوساله امتناع می‌کنند. محتوای آیه 71 را می‌توان به شکل زنی در حال خنده تصویر کرد و محتوای آیه 72 را با تصویر یک زوج سالخورده و با علامت تعجب برفراز آنها و....

4. روش مکان ها (110)
 

یکی دیگر از راه های بسط معنایی، روش مکان ها است در روش مکان ها که روش قدیم برای حفظ کردن اطلاعات است، یادگیرنده، هنگام یادگیری و یاد آوری مطالب، مکان اشیا را در ذهن خود مجسّم می‌کند. برای استفاده از این روش، یادگیرنده ابتدا به ترتیب موقعیت یا مکان اشیا را می‌آموزد، یعنی نقشه آنها را به خاطر می‌سپارد، و هنگام یاد آوری، با طی این مراحل ذهنی، آنها را به یاد می‌آورد. (111)
شما نیز می‌توانید مثال ذیل را در کارهای خود به نحو مؤثری به کار ببرید:
ابتدا ده مکان را در خانه خود برگزینید. آنها را به نحوی انتخاب کنید که توالی حرکت از یک مکان به مکان دیگر روشن و بدیهی باشد؛ برای مثال، در ورودی تا هال، آشپز خانه، اتاق خواب و... . مطمئن شوید که این ده مکان را به آسانی و به ترتیب بتوانید تصور کنید. حال 10 گزینه را در نظر بگیرید و آنها را در یکی از این ده مکان قرار دهید. (112) بدین وسیله شما می‌ توانید جایگاه هر آیه را در یکی از مکان های خانه قرار داده، با ورود ذهنی به هر مکان، آیه‌ای را که از آن مکان تداعی می‌شود، به یاد آورید.
بکشید جای هر آیه در صفحه قرآن را کاملاً به خاطر بسپارید تا آسان تر بتوانید آیه حفظ شده را به خاطر آورده، ارائه کنید.( 113)

ط. سازمان دهی
 

سازمان دهی بهترین و کامل ترین نوع راهبرد بسط معنایی است با این تفاوت که یادگیرنده در استفاده از راهبرد سازمان دهی، برای معنادار ساختن یادگیری، به مطالبی که قصد یادگیری آنها را دارد، نوعی چارچوب سازمانی تحمیل می‌کند؛ اما چنین عملی در راهبردهای گسترش الزامی نیست. ساده ترین شکل سازمان دهی این است که اطلاعات را در دسته هایی قرار دهیم تا آنها را آسان تر یاد بگیریم و راحت تر به یاد آوریم.
وقتی ماده های متعدد یادگیری را دسته بندی می‌کنیم، از بار حافظه فعال خود می‌کاهیم و قدرت تمرکزمان را بیشتر می‌کنیم. همین امر، علت اصلی تسهیل یادگیری از راه دسته بندی اطلاعات است. در واقع ما از مقدار اطلاعاتی که می‌خواهیم یاد بگیریم کم نمی‌کنیم؛ بلکه از راه تقطیع، ماده های اطلاعاتی را محدود می‌سازیم. (114)
روش های ذیل می‌تواند ما را برای سازمان دهی اطلاعات و حفظ و یادگیری بهتر آنها یاری رساند:

1. دسته بندی (115) مطالب
 

دسته بندی محض مطالب به مقوله ها یا طبقات بیشتر برای جلوگیری موضوعات ساده یا پایه مفیدند. (116) برای حفظ کردن یک سوره متوسط و به ویژه طولانی خوب است ابتدا آن سوره را به چند دسته از آیات تقسیم، و هر دسته از آیات را جداگانه حفظ و به دسته آیات پیشین متصل کنید؛ البته لازم نیست آیات مربوط به یک دسته را به طور کامل در یک جلسه حفظ کنید. مهم این است که در ذهن خودتان آنها را در یک دسته و مجموعه قرار دهید. با این کار حجم سوره کمتر به نظر می‌رسد و حافظ تسلط و احاطه کامل تری بر آن سوره خواهد داشت تا جایی که امکان دارد بکوشید آن دسته آیاتی را که برای حفظ برگزیده‌اید، به هم
مربوط باشند؛ به طور مثال برای حفظ کردن سوره مبارکه نبأ می‌توان آن را به 3 گروه از آیات تقسیم کرد. بدین ترتیب که آیه اول تا آیه شانزدهم که اغلب بیان پدیده های طبیعی است در دسته اول، و آیات هفدهم تا سی ام که در وصف قیامت و وضعیت اهل عذاب است در دسته دوم و سرانجام آیات سی و یکم تا آخر سوره در دسته سوم قرار می‌گیرند. (117)

2. تهیه سرفصل مطالب
 

از جمله راهبردهای سازماندهی برای تکالیف پیچیده یادگیری می‌توان به تهیه سرفصل های یک کتاب درسی نظیر آنچه در فهرست مطالب این گونه کتاب ها دیده می‌شود، اشاره کرد. برای این منظور یادگیرنده باید اندیشه های اصلی و فرعی را به اختصار و با استفاده از کلمات و عبارات مهم به دنبال هم بنویسد؛ (118) به طور مثال سرفصل های ذیل را می‌توان برای سوره مبارکه مرسلات تهیه کرد:
1. سوگندهایی در مورد قیامت و حوادث سخت رستاخیز (آیات 1 تا 15)؛
2. سرگذشت غم انگیز اقوام گنهکار پیشین (آیات 16 تا 19)؛
3. گوشه‌ای از ویژگی های آفرینش انسان و طبیعت (آیات 20 تا 28)؛
4. سرنوشت تکذیب کنندگان قیامت (آیات 29تا 40)؛
5. اشاره‌ای به وضع پرهیزکاران و تکذیب کنندگان در قیامت (آیات 41 تا 50).
ضمناً می‌توان برای هر یک از سرفصل های پیش گفته، اندیشه های فرعی را نیز در نظر گرفت؛ به طور مثال می‌توان عناوین فرعی ذیل را برای وضع پرهیزکاران در قیامت تهیه کرد:
سایه ها و چشمه ها
میوه ها
خوردن و آشامیدن
جز‌ای نیکوکاران

3. تهیه نقشه مفهومی (119)
 

راهبرد سازماندهی دیگر، تبدیل متن به طرح یا نقشه است. برای منظور، یادگیرنده ابتدا اندیشه یا مفهوم اصلی متن را مشخص، و بعد اندیشه ها یا مفاهیم فرعی وابسته به مفهوم اصلی را مشخص می‌کند؛ سپس این اندیشه های فرعی را به مفهوم اصلی می‌پیوندد. نتیجه یک طرح یا نقشه است. که مفهوم اصلی در بالا یا وسط و اندیشه های فرعی در زیر یا پیرامون آن قرار می‌گیرند. نقشه مفهومی به یک بازنمایی تصویری و کلامی از مفاهیم و روابط مهم میان آنها گفته می‌شود. هدف نقشه مفهومی این است که به یادگیرنده کمک کند تا بازنما یا تصویر روشنی از آنچه قرار است آموخته شود. درست کند. (120)
به طور مثال نقشه مفهومی ذیل را می‌توان برای سوره مبارکه طور در نظر گرفت: (121)
محتوای سوره طور
سوگندهای پی در پی آیات 1-16 / نعمت های بهشتی آیات 17-28 / نبوت پیامبر اکرم (ص) 29-34/ توحید آیات 35-43 معاد آیات 44-47 دستور به پیامبر (ص) آیات 48-49
سوگندها آیات 1-6 / عذاب الاهی آیات 7-16 / انواع نعمت ها آیات 17-24 گفت وگوی بهشتیان آیات 25- 28 / رد نسبت های ناروا به پیامبر آیات 29-34 / یازده سؤال همراه با ام آیات 35-43 / لجاجت مشرکان آیه 44/ عدم پافشاری در هدایت مشرکان آیه 45 / ناتوانایی مشرکان آیه 46 / عذاب دنیایی مشرکان آیه 47 / صبر آیه 48 / تسبیح پرورگار آیه 49

ی. رعایت بهداشت و تغذیه مناسب
 

افزون بر عوامل پیش گفته، برخی عوامل فیزیولوژیک نیز همچون نوع تغذیه بر چگونگی حافظ تأثیر گذار است
برخی از تحقیقات پژوهشگران حاکی از تأثیر نوع تغذیه در عملکرد حافظه است؛ به طور نمونه، مانینگ و همکاران (1990) در مطالعه خود از آزمودنی های سالمند و جوان خواستند تا ناشتا به آزمایشگاه حافظه بیایند. در آنجا قبل از انجام تکالیف حافظه به گروهی از آزمودنی ها نوشابه‌ای حاوی گلوکز و به گروه دیگر نوشابه‌ای کاذب بدون شکر و دارای ساکارین داده شد. سالمندان گروه اول در دو تکلیف حافظه کلامی بلند مدت (یادگیری فهرست کلمات و حفظ یک پاراگراف) به طور معناداری از سالمندان گروه دوم بهتر عمل کردند. اندازه گیری گلوکز خون آنان نشان داد که آز مودنی هایی که گلوکز بیشتری داشتند، عملکرد حافظه آنها بهتر بود.(122) در منابع دینی نیز مصرف برخی غذاها و رعایت برخی از امور بهداشتی مؤثر در تقویت حافظه دانسته شده که به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:

1. عسل
 

امام کاظم (ع) عسل را مایه شفای امراض مختلف دانسته و فرموده است: خوردن مقداری عسل به صورت ناشتا ذهن را صفا بخشیده، حافظه را تقویت می‌کند. (123)

2. کرفس
 

رسول خدا (ص) فرمود: کرفس را مصرف کنید که غذای پیامبران الاهی، الیاس و یسع و یوشع بوده است و روایت شده است که باعث تقویت حافظه می‌شود.(124)

3. کندر
 

رسول خدا (ص) در وصیتی به امیرمؤمنان (ع) فرمود:
ای علی! سه چیز است که حافظه را زیاد و بیماری را برطرف می‌سازد:
کندر و مسواک زدن و قرائت قرآن.(125)

4. کشمش قرمز
 

خوردن 21 عدد کشمش قرمز به صورت ناشتا حافظه را فزونی می‌بخشد. (126)

5. مسواک زدن
 

رسول خدا (ص) به امام علی (ع) فرمود : ای علی! مسواک از سنّت است... و حافظه را افزایش می‌دهد. (127)

6. روزه گرفتن
 

همچنانکه مصرف برخی غذاها نقش مؤثری در تقویت حافظه دارد، زیاده روی در تغذیه نیز عامل مهمی برای فراموشی و ضعف حافظه است؛ به همین جهت در برخی روایات، روزه گرفتن عامل مؤثر در تقویت حافظه به شمار آمده است. امام صادق(ع) در روایتی از امیرمؤمنان (ع) سه چیز را باعث برطرف شدن بلغم و تقویت حافظه دانسته است:
مسواک زدن، روزه و قرائت قرآن. (128)
همچنین قابل توجه است که در روایات معصومان (ع) مصرف بعضی غذاها سبب نسیان و فراموشی دانسته شده؛ همچون:
سیب ترش، پنیر، گشنیز و خیار چنبر و نیز برخی رفتارها زمینه ساز ضعف حافظه به شمار آمده است. (129)

پی نوشت ها :
 

* دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی قدس سره.
1.entering (entry) behaviour.
2.علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی روان شناسی یادگیری و آموزش، ص 162.
3. dual - code.
4. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 306.
5. مهدی عباسی، «در حفظ قرآن نباید شتابزده عمل کرده، گلستان قرآن 31، ص 35.
6. retrieval stage
7. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم، ص 54.
8. در نظریه خبرپردازی یادگیری، نظام یاد به سه مرحله اصلی حافظه حسی، حافظه کوتاه مدت، و حافظه دراز مدت تقسیم شده، ابتدا محرک های محیطی به وسیله گیرنده های حسّی دریافت و وارد حافظه حسّی می‌شوند. بعداطلاعاتی که به حافظه حسّی وارد شده‌اند، اگر مورد دقت یا توجه قرار بگیرند، وارد حافظه کوتاه مدت می‌شوند؛ سپس اطلاعات وارد شده به حافظه کوتاه مدت در ارتباط با اطلاعات پیشین موجود در حافظه دراز مدت رمز گردانی شده، به این حافظه وارد می‌شوند و جزوآموخته های فرد در می‌آیند. (علی اکبرسیف، روان شناسی پرورشی، ص320)
9. rehearsal.
10. elaboration
11. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 311.
12. metacognition.
13. Bieler . R.f.& snow man . Psychology applied to teachhing. p 390.
(به نقل از علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 488)
14. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 489.
15. motivation
16. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 348.
17. Woolfolk, Anita., winne, philip H., and perry, nancy E, Educational Psychology, p 10.
18. ناصر مکارم شیرازی و دیگران تفسیر نمونه، ج 26، ص 393.
19. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 36، ص 257.
20. همان، ج 42، ص 17.
21. همان، ج 86، ص 289. دعاهای دیگری نیز درج 89، ص 209 وج 36، ص 257 آن کتاب و ج 4 اصول کافی، باب «الدعاء فی حفظ القرآن» وارد شده است.
22. همان، ج 89، ص 215.
23. همان، ص 177.
24. همان، ص 188.
25. همان، ص 187.
26. extrinsic motivation.
27. Intrinsic motivation
28. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 358.
29. همان، ص 374.
30. عبدالرحیم موگهی، «چگونه قرآن را حفظ کنیم؟»، صفحه مبین 35 و 36، ص 115.
31. محمد مهدی رضایی، «چند تذکر درباره حفظ قرآن کریم، صحیفه مبین 11، ص 55 و 56.
32. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 52 و 53.
33. همان، ص 29.
34. social facilitation
35. arousal
اصطلاح برانگیختگی به حالت تهییج، توجه، یا گوش به زنگ بودن اشاره می‌کند.
36. مسعود آذربایجانی ودیگران، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، ص 406.
37. عبدالرحیم موگهی، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 129.
38. همان.
39. محمد مهدی رضایی، «چند تذکر درباره حفظ قرآن کریم، ص 54.
40. مسعود آذربایجانی و دیگران، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، ص407.
41. attribution theory
42. علی اکبر سیف روان شناسی پرورشی، ص 361.
43. learned helplessness.
44. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 370- 371.
45. محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 468.
46. ر.ک: مرتضی مطهری، دستان راستان، ج 1، ص 219 (استادمطهری در این کتاب با اشاره به داستان افرادی چون سکاکی، شارل دولینه گیاه شناس سوئدی و دیگران نقش کوشش و پشتکار را در راه نیل به اهداف یادگیری برجسته می‌سازند).
47. will power.
48. Woolfolk, Anita E., educational Psychology, p. 10.
49. همان، ص 11.
50. self - management.
51. goal setting.
52. Woolfolk, Anita E., educational Psychology, p . 218.
53. recording And evaluating progress.
54.Woolfolk, anita E., educational Psychology, p. 219.
55. self - reinforcement.
56. time out.
57. response cost
58. ریمونه میلتن برگر، شیوه های تغییر رفتار، ترجمة علی فتحی آشتیانی و هادی عظیمی آشتیانی، ص 167.
59.restitutional.
60. overcorrection
61. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 460.
62. concentration.
63.G Terry page, jB thomas , A R marshall, international dictionary of education, p . 80
64. عبدالکریم قریب، 57 درس برای تقویت حافظه، ص 113.
65. شمس الدین محمد حافظ ، دیوان حافظ ، به اهتمام حسن اعرابی، ص 169.
66. عبدالکریم قریب، 57 درس برای تقویت حافظه، ص 114.
67. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 37.
68. عبدالکریم قریب، 57 درس برای تقویت حافظه، ص 114.
69. همان.
70. روبرت توکه، چگونه حافظه برتر داشته باشیم، ترجمه ساعد زمان، ص 197 و 198.
71.گلاور، جان ای راجر اچ و برونینگ، روان شناسی تربیتی اصول و کاربرد آن، ص 86
72. سید حشمت الله مرتضوی زاده، روان شناسی تمرکز، ص 62.
73. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن با حفظ کنیم؟، ص 33.
74. روبرت توکه، چگونه حافظ برتر داشته باشیم؟، ص 199.
75. همان، صد 200.
76. همان.
77.information processing .
78. rehearsal.
79. elaboration
80. Organization
81.علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 320.
82. شهریار پرهیزکار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 41و 42.
83. همان، ص 47.
84 علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 491.
85 شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 43و 44.
86. massed practice .
87. distributed practice.
88. Spaced practice.
89.Melton
90. رضا کُرمی نوری، روان شناسی حافظه و یادگیری: با رویکردی شناختی، ص 71و 72.
91. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 491.
92. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 38.
93. همان، ص 49و 50.
94. محمد مهدی رضایی، چند تذکر درباره حفظ قرآن کریم، ص 56.
95. همان.
96. overlearning.
97. شهریار پرهیز'ار، چگونه قرآن را حفظ کنیم، ص 42.
98. elaboration
99. Woolfolk, Education Psychology, p 245.
100. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 493.
101. acronym.
102. Woolfolfk, Educational Psychology, p 256
103. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم؟، ص 46.
104.not taking
105. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 496.
106.رک: سادات، چگونه آیات متشابه را حفظ کنیم؟
107. محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 1، ص 52.
108. mental imagery
109. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 494.
110. method of loci
111. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 495.
112. رضا کرمی نوری، روان شناسی حافظه و یادگیری با رویکردی شناختی، ص 315.
113. سادات 20 نکته برای حفظ قرآن.
114. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 497.
115. classification
116. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 497.
117. شهریار پرهیزگار، چگونه قرآن را حفظ کنیم، ص 40.
118. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 497.
119. concept map
120. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 497 و 498.
121. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 22، ص 407.
122. رضا کرمی نوری، روان شناسی حافظه و یادگیری با رویکردی شناختی، ص 256.
123. محمد باقر مجلسی، بحارلانوار، ج 59، ص 161.
124. همان، ص 284.
125. همان، ج 73، ص 319.
126. همان، ص 320.
127. همان، ج 74، ص 55.
128. همان، ج 73، ص 320.
129. همان.
 

منابع
-آذربایجانی، مسعود و دیگران، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، قم. پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1382.
- پرهیزگار، شهریار، چگونه قرآن را حفظ کنیم، تهران، نمایندگی ولی فقیه در نیروی مقاومت بسیج، 1371.
- توکه، روبرت، چگونه حافظه برتر داشته باشیم، ترجمه ساعد زمان، تهران، ققنوس، 1379.
- حافظ، شمس الدین محمد، دیوان حافظ، به هنگام حسن اعرابی، قم، رواق اندیشه، 1379
- رضایی، محمدمهدی، «چند تذکر درباره حفظ قرآن کریم». مجله صحیفه مبین، ش11. 1376.
- سادات، «20 نکته برای حفظ قرآن»، سایت جامعةالقرآن الکریم، 1384/12/16.
- چگونه آیات متشابه را حفظ کنیم؟ سایت جامعة القرآن الکریم، 1386/5/15- سیف، علی اکبر، روان شناسی پرورشی (روان شناسی یادگیری و آموزش). تهران، آگاه، 1380.
- عباسی، مهدی، «درحفظ قرآن نباید شتابزده عمل کرد»، گلستان قرآن، ش 31.
- عبدالکریم قریب، 57 درس برای تقویت حافظه، تهران، اختران، 1380.
- رضا کُرمی نوری، روان شناسی حافظه و یادگیری، با رویکردی شناختی، تهران، سمت، 1383.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی، تهران، مسجد چهارده معصوم (ع).
- گلاور، جان ای راجر اچ. برونینگ، روان شناسی تربیتی اصول و کاربرد آن، ترجمة علینقی خرازی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1378
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404.
- مرتضوی زاده، سید حشمت الله، روان شناسی تمرکز، تهران، روان سنجی، 1383.
- مطهری، مرتضی، داستان راستان، تهران، صدرا، 1367.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1373.
- موگهی، عبدالرحیم، «چگونه قرآن را حفظ کنیم؟»، صفحه مبین 35 و 36.
- میلتن برگر،. ریموند، شیوه های تغییر رفتار، ترجمه علی فتحی آشتیانی و هادی عظیمی آشتیانی، تهران سمت،1381.
Bieler .R.F. & snow man , Psychology applied to teaching (7th ed), Houghton Miffline, (1993)
- Terry page. G, jB thomas, A R marshall, international dictionary of education, London, Kogan page, 1979.
Woolfolk, Anita., winne, phili H., and perry, nancy E, Educational Psychology, second canadian edition, 2004
/ج