قرآن کریم و بشارت هاى پیامبران (۱)

اشاره
 

آیا در تورات و انجیل موجود، به پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) بشارت داده شده است؟ موضع قرآن در این باره چیست؟ نویسنده این مقاله بر آن است که آنچه در قرآن آمده، این است که تورات و انجیل موجود آمدن پیامبر اسلام را با صفات ـ و نه با نام ـ بشارت داده اند و در این دو کتاب مواردى را براى تأیید این مدعا مى توان یافت.
در سنت اسلامى همیشه این اعتقاد وجود داشته است که پیامبران پیشین در کتاب هاى خود به آمدن پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) بشارت داده اند. همچنین همیشه اظهار شده است که این اعتقاد به قرآن متکى است. از آیاتى از قرآن استفاده شده است که حضرت موسى(علیه السّلام) در تورات و حضرت عیسى(علیه السّلام) در انجیل آمدن پیامبر اسلام را بشارت داده اند. به همین دلیل در طول تاریخ اسلام براى یافتن مصادیقى از بشارت در تورات و انجیلِ موجود، تلاش هاى زیادى صورت گرفته و کتاب هاى متعددى نوشته شده است. پرسشى که این نوشتار بدان مى پردازد و سعى مى کند به آن پاسخ دهد، این است که واقعاً موضع قرآن در این باره چیست و آیات مورد استناد چه دلالتى دارند؟ اگر برخى از این آیات بر این امر دلالت دارند، آیا مى توان مصداقى براى آن در تورات و انجیل موجود یافت؟
مهم ترین آیاتى که مى توان از آنها استفاده کرد که در کتاب هاى پیشین به ظهور پیامبر اسلام، بشارت داده شده است، از این قرار است:
1. در برخى از آیات سخن از این است که اهل کتابِ زمان پیامبر، آن حضرت را به خوبى مى شناختند: «الذین اتیناهم الکتاب یعرفونه کما یعرفون ابناءهم: کسانى که به ایشان کتاب داده ایم، همان گونه که فرزندان خود را مى شناسند، او حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را مى شناسند.» (بقره/146; انعام/20)
2. در آیه دیگرى آمده است که اهل کتاب حقانیت قرآن را مى دانند: «و الذین آتیناهم الکتاب یعلمون انه مُنزَّلٌ من ربک بالحق: و کسانى که بدیشان کتاب داده ایم مى دانند که آن قران از جانب پروردگارت به حق فرو فرستاده شده است.» (انعام /114)
3. در آیه دیگرى آمده است که برخى از صفات پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) در تورات و انجیل مکتوب است: «الذین یتبعون الرسول النبى الامى الذى یجدونه مکتوباً عندهم فى التوراة والانجیل: همان ها که از فرستاده خدا، پیامبر امى، پیروى مى کنند، همو که صفات او را در تورات و انجیلى که نزدشان است، مى یابند.»(اعراف/157)
4. در آیه اى دیگر سخن از این است که به پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) با نام، بشارت داده شده است. « و اذ قال عیسى ابن مریم یا بنى اسرائیل انى رسول الله الیکم مصدقاً لما بین یدى من التوراة و مبشراً برسول یاتى من بعدى اسمه احمد...» و هنگامى را به یاد آور که عیسى پسر مریم گفت: «اى فرزندان اسرائیل، من فرستاده خدا به سوى شما هستم. در حالى که تورات را که پیش روى من است تصدیق مى کنم و به فرستاده اى که پس از من مى آید و نام او «احمد» است بشارت مى دهم.»(صف/6)
دو مورد اول و دوم ، یعنى دو آیه اى که در آنها سخن از این است که اهل کتاب پیامبر را مى شناسند و آیه اى که در آن، سخن از این است که اهل کتاب حقانیت قرآن را مى دانند، به کتاب آنان اشاره اى نشده است; بلکه صرفاً سخن از این است که اهل کتاب به این امور علم دارند، و لازمه علم داشتن این نیست که این امور در متون مقدس آنان موجود است، بلکه منشأ این علم مى تواند سنت شفاهى آنان باشد; همچنین مى تواند امر به گونه دیگرى باشد و آن این که اهل کتاب وقتى سخنان پیامبر و اعمال او و احیاناً معجزات او را دیدند به نبوت او علم پیدا کردند و همین طور وقتى سخن قرآن را شنیدند، علم پیدا کردند که این کتاب از طرف خداست. بنابراین از این آیات نمى توان استفاده کرد که در تورات و انجیل سخنى درباره بشارتِ ظهور پیامبر اسلام آمده است.
اما در دو مورد دیگر امر به گونه دیگرى است. در مورد سوم تصریح شده است که از پیامبر اسلام در تورات و انجیل سخن رفته است و در مورد چهارم سخن از این است که حضرت عیسى به آمدن پیامبر اسلام بشارت داده است. بنابراین جاى این سؤال هست که در کجاى تورات و انجیل درباره پیامبر اسلام سخن رفته و سخن حضرت عیسى درباره پیامبر اسلام، آن هم با نام «احمد»، در کجا نقل شده است؟
قبل از پاسخ به این سؤال باید نکته اى را به عنوان مقدمه بیان کنیم. براساس ظاهر آیات متعددى از قرآن، دو کتاب به نام هاى تورات و انجیل بر حضرت موسى و حضرت عیسى نازل شده است. از سوى دیگر کتابى به نام تورات و چهار کتاب به نام انجیل نزد اهل کتاب موجود است. حال این سؤال مطرح است که آیا کتاب هاى موجود همان کتاب هایى هستند که قرآن به آنها اشاره دارد؟ و آیا همین کتاب ها در زمان پیامبر اسلام هم بوده اند؟
در سنت یهودى ـ مسیحى نیز اعتقاد بر آن بوده است که کتابى به نام تورات بر حضرت موسى نازل شده است و نیز بر حسب سنت، تورات موجود همان کتاب حضرت موسى شمرده مى شده است. با این حال کسانى از زمان هاى نسبتاً دور با شواهد و ادله فراوانى از درون تورات موجود اثبات کرده اند که کتاب موجود هرگز نمى تواند نوشته حضرت موسى باشد بلکه قرن ها پس از آن حضرت نگاشته شده است.[2]
درباره انجیل وضع به گونه دیگرى است. مسیحیان هرگز معتقد نبوده اند که حضرت عیسى کتابى آورده است، بلکه این کار را بى معنا مى دانستند. از آنجا که اینان حضرت عیسى را خداى متجسد مى دانستند، پس خدا خود را در او منکشف ساخته، پس خود او وحى است و معنا ندارد که به او وحى شود. اناجیل موجود در حقیقت، سیره قولى و عملى آن حضرت است که دیگران با تأیید روح القدس ده ها سال پس از او نگاشته اند.[3]
در میان عامه مسلمانان، معروف است که اهل کتاب تورات و انجیل را تحریف کرده اند; اما به نظر مى رسد که موضع قرآن در این رابطه چیز دیگرى باشد. در برخى از آیات درباره اهل کتاب آمده است که «یُحَرفون الکلم عن مواضعه یا من بعد مواضعه: کلام را از جایگاه خودش منحرف مى کنند.» (نساء /46; مائده /13 و 41) در این آیات اولا سخن از کتاب نیست و ثانیاً با تحریف معنوى هم سازگار است. بنابراین از این آیات نمى توان استفاده کرد که اهل کتاب تورات و انجیل واقعى را تغییر داده اند. اما در آیه دیگر سخن از کتاب است «فویل للذین یکتبون الکتاب بایدیهم ثم یقولون هذا من عندالله: واى بر کسانى که کتاب را به دست خود مى نویسند و به خدا نسبت مى دهند.» (بقره /79) ظاهر این آیه با نظر محققان غربى درباره تورات و اندیشه مسیحیان در رابطه با اناجیل منطبق است. پس باید نتیجه بگیریم که بنابر نظر قرآن دو کتاب به نام هاى تورات و انجیل از طرف خدا نازل شده است که با آنچه نزد اهل کتاب است، تفاوت دارد; مگر آن که کسى بگوید واژه کتاب در این آیه لزوماً بر عهدین منطبق نیست و مى تواند به معناى نوشته هاى دیگر مثلا شروح و تفسیرهایى دیگر مثل تلمود باشد که در میان یهودیان، عملا حکم تورات و کتاب آسمانى را دارد. تفصیل این بحث فرصت دیگرى را مى طلبد.
نکته دیگر در این رابطه این است که از آنجا که نسخه هایى از تورات و انجیل مربوط به چند قرن قبل از اسلام موجود است[4] و آن نسخه ها با کتاب هاى موجود مطابق است پس باید نتیجه گرفت که تورات و انجیل موجود در زمان پیامبر اسلام همین کتاب هاى موجود بوده است و هرگز نمى توان ادعا کرد که این کتاب ها بعد از اسلام تغییر کرده اند.
حال به آیات مورد بحث برمى گردیم. گفته شد، آیاتى که بیانگر این بودند که اهل کتاب پیامبر اسلام را مى شناسند و آیه اى که مى گفت اهل کتاب حقانیت قرآن را مى دانند، هرگز دلالت ندارند که اهل کتاب این آگاهى ها را از تورات و انجیل به دست آورده اند; بلکه این شناخت ها مى تواند امرى عادى و از طریق گفتار و کردار پیامبر و نیز خواندن قرآن و البته به وسیله معیار کلىِ به دست آمده از کتاب هایشان حاصل شده باشد. پس، از این آیات نمى توان استفاده قطعى کرد که تورات و انجیل آمدن پیامبر و قرآن را بشارت داده اند.
آیه اى که در تاریخ این بحث نقش بسیار زیادى داشته و افراد زیادى را به خود مشغول کرده، آیه ششم از سوره صف است که بنا به تصریح آن، حضرت عیسى آمدن پیامبرى به نام احمد را بشارت داده است. این آیه عده زیادى را برانگیخته است تا در اناجیل موجود به دنبال کلمه احمد بگردند و در این زمینه کتاب ها و رساله هاى متعددى بنگارند. واژه اى که در اناجیل توجه این افراد را به خود جلب کرده، واژه «فارقلیط»[6]
به نظر مى رسد که این تلاش هم بى نتیجه است و هم غیرلازم و هم مضر. از این جهت بى نتیجه است که استعمال این کلمه به همین صورت و به همین معناى تسلى دهنده قرن ها قبل از اسلام در سنت مسیحى به کار رفته است. همچنین از همان سده هاى نخست مسیحى مصداق آن را روح القدس دانسته اند. این واژه که تنها در انجیل یوحنا آمده، در دیگر قسمت هاى عهد جدید یافت نمى شود، در چهار فقره از این کتاب آمده است:
اگر مرا دوست دارید احکام مرا نگاه دارید. و من از پدر سؤال مى کنم و تسلى دهنده فارقلیط دیگر به شما عطا خواهد کرد تا همیشه با شما بماند. یعنى روح راستى که جهان نمى تواند او را قبول کند زیرا که او را نمى بیند و نمى شناسد و اما شما او را مى شناسید زیرا که با شما مى ماند و در شما خواهد بود (یوحنا، 14:15ـ17).
این سخنان را به شما گفتم وقتى که با شما بودم. لیکن تسلى دهنده فارقلیط یعنى روح القدس که پدر او را به اسم من مى فرستد او همه چیز را به شما تعلیم خواهد داد و آنچه به شما گفتم به یاد شما خواهد آورد (یوحنا، 14:25ـ26).
لیکن چون تسلى دهنده فارقلیط که او را از جانب پدر نزد شما مى فرستم یعنى روح راستى که از پدر صادر مى گردد او بر من شهادت خواهد داد. و شما نیز شهادت خواهید داد زیرا که از ابتدا با من بوده اید (یوحنا، 15:26ـ27).
اما الان نزد فرستنده خود مى روم و کسى از شما از من نمى پرسد به کجا مى روى. و لیکن چون این را به شما گفتم دل شما از غم پر شده است. و من به شما راست مى گویم که رفتن من براى شما مفید است زیرا اگر نروم تسلى دهنده فارقلیط نزد شما نخواهد آمد اما اگر بروم او را نزد شما مى فرستم. و چون او آید جهان را بر گناه و عدالت و داورى ملزم خواهد نمود. اما بر گناه زیرا که به من ایمان نمى آورند. و اما بر عدالت از آن سبب که نزد پدر خود مى روم و دیگر مرا نخواهید دید و اما بر داورى از آن رو که بر رئیس این جهان حکم شده است. و بسیارى چیزهاى دیگر نیز دارم که به شما بگویم لکن الان طاقت تحمل آنها را ندارید. ولیکن چون او یعنى روح راستى آید شما را به جمیع راستى هدایت خواهد کرد زیرا که از خود تکلم نمى کند بلکه به آنچه شنیده است سخن خواهد گفت و از امور آینده خبر خواهد داد. او مرا جلال خواهد داد زیرا که از آنچه آنِ من است خواهد گرفت و به شما خبر خواهد داد. هر چه از آنِ پدر است از آنِ من است از این جهت گفتم که از آنچه آنِ من است مى گیرد و به شما خبر خواهد داد (یوحنا، 16:5ـ15).
اینها مواردى است که در انجیل یوحنا کلمه «فارقلیط» پراکلیتوس به کار رفته است. حال آیا مى توان گفت این واژه در اصل «پریکلیتوس» به معناى «احمد» بوده است و عمداً یا سهواً نویسنده این انجیل آن را تغییر داده و اسم خاص پریکلیتوس احمد را به پراکلیتوس تسلى دهنده مبدّل ساخته است؟ ممکن است در واقع این گونه بوده باشد. اما آیا با امکاناتى که در اختیار ماست مى توانیم این امر را، حتى به صورت ظنى، اثبات کنیم؟ به نظر مى رسد چنین چیزى ممکن نباشد. در اینجا ذکر چند نکته مفید است:
1. این واژه از چهار انجیل موجود تنها در انجیلى آمده است که به لحاظ الهیاتى با سایر اناجیل بسیار متفاوت است و از اعتقاداتى که در اسلام حق شمرده مى شود بسیار دور است. در بین چهار انجیل موجود تنها در این انجیل است که الوهیت حضرت مسیح مطرح شده و نظام الهیاتى آن بر این اساس طرح ریزى شده است. براى مثال در این نظام، مقام «پسرخدا» بالاتر از مقام روح القدس است. اتفاقاً از مواضعى که در آنها این کلمه فارقلیط آمده است این امر را مى توان فهمید; «پدر او را به اسم من مى فرستد»، «او را از جانب پدر نزد شما مى فرستم»; «او را نزد شما مى فرستم»; از عبارت هاى فوق، مادون بودن این فرد نسبت به مسیح فهمیده مى شود. این در حالى است که اولا از برخى از فقرات اناجیل دیگر برمى آید که مقام روح القدس بالاتر از مسیح است: «از این رو شما را مى گویم هر نوع گناه و کفر از انسان آمرزیده مى شود لیکن کفر به روح القدس از انسان عفو نخواهد شد. و هر که برخلاف پسر انسان مسیح سخن گوید آمرزیده شود اما کسى که برخلاف روح القدس سخن گوید، در این عالم و در عالم آینده هرگز آمرزیده نخواهد شد. (متى، 12:31ـ32; مرقس، 3:28ـ29). و ثانیاً مسلمانان هرگز پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) را پایین تر از مسیح نمى دانند بلکه او را ناسخ آیین مسیح و برترین پیامبر مى دانند.
2. تاریخ نگارش انجیل یوحنا از اناجیل دیگر بسیار متاخر است; به گونه اى که اکثریت قریب به اتفاق محققان برآنند که این انجیل در اواخر قرن اول یا اوایل قرن دوم نوشته شده است.[7] این امر از اعتبار و سندیت این کتاب مى کاهد و آن را نسبت به اناجیل دیگر، که چند دهه زودتر نوشته شده اند، در رتبه پایین ترى قرار مى دهد. حال این سؤال مطرح مى شود که چرا این واژه در اناجیل دیگر نیامده است و آیا با توجه به این امر مى توان چیزى را درباره این که حضرت عیسى واقعاً چه کلمه اى را به کار برده است، اثبات کرد؟
3. این مسلم است که این انجیل به زبان یونانى نوشته شده در حالى که حضرت عیسى به زبان عبرىِ آرامى سخن مى گفته است. بنابراین، اگر حضرت عیسى این کلمه را به زبان دیگرى به کار برده و نویسنده انجیل یوحنا معادل یونانى آن را به کار برده است، سخن از این که این کلمه در اصل، «پریکلیتوس» ـ واژه اى یونانى ـ بوده است، مناسب نمى نماید.
4. در هر چهار موردى که در این کتاب این واژه به کار رفته، پس از آن آمده است که مقصود از آن، روح راستى یا روح مقدس است. هرچند در مجموعه کتاب مقدس، کلمه روح به معانى مختلفى به کار رفته، اما در عهد جدید بیشترین کاربرد آن درباره روح القدس است; به گونه اى که هر جا این کلمه بدون قید به کار رود به آن انصراف دارد.
5. در این موارد شواهدى هست که این نکته را تقویت مى کند که مصداق آن روح القدس است: «تا همیشه با شما باشد»; «جهان... او را نمى بیند و نمى شناسد» و نیز اشاراتى در این فقرات وجود دارد که نشان مى دهد آمدن آن فرد بسیار نزدیک است و خود مخاطبان شاهد آن خواهند بود: «شما او را مى شناسید»; «شما نیز شهادت خواهید داد»، «اگر نروم تسلى دهنده نزد شما نخواهد آمد» (روشن است که آمدن کسى شش قرن بعد منوط به رفتن عیسى در این زمان خاص و در سن جوانى نبوده است).
6. در این فقرات مواردى وجود دارد که مبتنى بر الوهیت مسیح است: «هر چه از آنِ پدر است از آنِ من است از این جهت گفتم که از آنچه آنِ من است مى گیرد و به شما خبر خواهد داد». کسى که مى خواهد یک واژه را از یک متن بگیرد و مدرک او هم همین متن باشد، نمى تواند از دنباله سخن نویسنده که در همین سیاق است چشم پوشى کند.
7. در خود مجموعه عهد جدید در موارد دیگر به آمدن قریب الوقوع روح القدس وعده داده شده است: «و اینک من موعود، پدر خود را بر شما مى فرستم پس شما در شهر اورشلیم بمانید تا وقتى که به قوت از اعلا آراسته شوید» (لوقا، 24:49); «و چون با ایشان جمع شد ایشان را قدغن فرمود که از اورشلیم جدا مشوید بلکه منتظر آن وعده پدر باشید که از من شنیده اید; زیرا که یحیى به آب تعمید مى داد لیکن شما بعد از اندک ایامى به روح القدس تعمید خواهید یافت... لیکن چون روح القدس بر شما مى آید قوت خواهید یافت و شاهدان من خواهید بود...» (اعمال، 1:4ـ8); و نیز خبر تحقق این وعده در خود این مجموعه آمده است: «و چون روز پنطیکاست رسید، به یک دل در یک جا بودند که ناگاه آوازى چون صداى وزیدن باد شدید از آسمان آمد و تمام آن خانه را که در آنجا نشسته بودند پرساخت. و زبانه هاى منقسم شده مثل زبانه هاى آتش بدیشان ظاهر گشته، بر هر یکى از ایشان قرار گرفت. و همه از روح القدس برگشته، به زبان هاى مختلف به نوعى که روح بدیشان قدرت تلفظ بخشید به سخن گفتن شروع کردند» (اعمال، 2:1ـ4).
8. مسیحیان از همان ابتدا، یعنى حدود شش قرن قبل از اسلام، این واژه را به همین معنا گرفته اند و مصداق آن را روح القدس دانسته و معتقد بوده اند که این وعده اى تحقق یافته است. بنابراین ادعاى این که این واژه تحریف شده است به جا به نظر نمى رسد.
با توجه به امور فوق تلاش براى تطبیق واژه «فارقلیط» بر «احمد» هیچ نتیجه اى نخواهد داشت. با این حال باید یادآورى کنیم که هدف ما انکار این نیست که حضرت عیسى به آمدن پیامبرى به نام «احمد» بشارت داده است; بلکه سخن این است که تلاش براى تطبیق این واژه بر نام «احمد» بى ثمر است.
ادامه دارد ...

پی نوشت :
 

[1]. Spinoza, pp. 120-132; و رک: باروخ اسپینوزا، مصنف واقعى اسفار خمسه ترجمه علیرضا آل بویه، هفت آسمان، شماره اول، ص 79 ـ 103.
[3]. کلام مسیحى، ص 26 ـ28; تاریخ کلیساى قدیم، ص 66.
[4]. تاریخ کلیساى قدیم، ص77; باستان شناسى کتاب مقدس، ص 116.
[6]. محمد خاتم پیامبران، ص 511 ـ 512; محمد در تورات و انجیل، ص 231ـ235.
[7]. جهت اطلاع بیشتر رجوع کنید به مقاله «عهد جدید، تاریخ نگارش و نویسندگان»، هفت آسمان، شماره 3و4.