شاگردان حاج ملا احمد نراقى

فقیه، اصولى، متکلم و ادیب و شاعر توانا، دانشمند عظیم الشان شیعه در نیمه نخست قرن سیزدهم قمرى مرحوم حاج ملا احمد نراقى (1185- 1245 ق) از بزرگ‏ترین عالمانى است که چشم روزگار به خود دیده است. فقیهى که کتاب‏هاى ارزنده‏اش، ویست‏سال است مورد استفاده بزرگان علم و دانش قرار گرفته و فقیهان به فهم کلام وى، افتخار مى‏جویند. اشعار نغز و شیوایش ورد زبان ادیبان و شاعران ودفاع جانانه‏اش از حریم اسلام و جواب دندان‏شکنش به معاندین دین و آیین قرن‏ها است که بر سر زبان‏ها است.
با گذشت‏حدود دو قرن از وفاتش، یاد ماندگار و نام نیکش با خاندان جلیلش، کتاب‏هاى علمى‏اش و شاگردان نامى‏اش از یادها نخواهد رفت و گردش روزگار و گذشت‏شب و روز، عظمت علمى وى را تحت الشعاع قرار نمى‏دهد.
در این مقال کوتاه، اشاره‏اى گذرا به برخى از شاگردان و مجازین آن مرد بزرگ شده است. امید آن که پسند ارباب معرفت قرار گیرد.

1. آیة الله شیخ مرتضى انصارى (1214- 1281 ق)
 

شیخ انصارى، یکى از شاگردان مشهور نراقى و مجاز از ایشان است. (1) شیخ در کاشان مدت چهار سال از محضر حاج ملااحمد نراقى استفاده برد و مبانى علمى‏اش را استوار ساخت. مرحوم شیخ در جاى جاى دو کتاب معروفش (رسائل و مکاسب) به آثار نراقى اشاره کرده و احیانا به نقد و رد آن مى‏پردازد.
گویند: به هنگام خداحافظى شیخ انصارى از استادش، مرحوم نراقى فرموده بود: آن قدر که من از ایشان استفاده بردم، او از من بهره نبرد. و نیز فرمود: من در مسافرت‏هاى مختلف، زیاده بر پنجاه مجتهد مسلم دیدم که هیچ‏یک از ایشان به مانند شیخ مرتضى نبودند. مرحوم شیخ بر عوائد الایام نراقى نیز حاشیه‏اى نگاشته است. از دیگر آثار وى صلاة، زکاة و طهارة است. (2)

2. آیة الله حاج سید محمد تقى کاشانى (متوفاى 1258 ق)
 

عالم جلیل حاج سید محمد تقى بن میرعبدالحى بن سید ابراهیم بن سید ماجد، پشت مشهدى حسینى کاشانى، یکى از علماى بزرگ کاشان و از معاصران حاج ملا احمد نراقى بوده است، که در اوایل تحصیلش شاگرد مرحوم نراقى بوده است.
وى فقیهى اصولى، جامع بین علوم ظاهرى و باطنى و عابد و زاهد بود که ریاضت‏ها و عبادت‏هاى شرعى و اوراد و اذکارش بیش از آثار و تصنیفاتش بوده است، اما بااین همه، در مجلس درس وى گروهى بسیار از علما و فضلا شرکت مى‏کردند و از تحقیقات علمى او استفاده مى‏بردند. بین او و حاج ملا احمد نراقى، منافرتى بود که گاه به مشاجره و منازعه مى‏انجامید، اما زمانى که خبر وفات فاضل نراقى به او رسید، با صداى بلند به گریه افتاد و مکرر بر او رحمت فرستاد و این امر مایه شگفتى همگان گردید و صفاى نفس او را نمایاند.
از جمله آثار وى کتاب هایى در حجیت ظن، مباحث الفاظ و متفرقات است. رساله حجیت ظن وى مهم و ارزش‏مند و بر تبحرش در حدیث و رجال و کلام و فلسفه دلالت دارد. نیز از تالیفات او کتاب تنقیح الاصول است. (3)

3. آیة الله ملاعلى مدد ساوجى کاشانى (متوفاى 1270 ق)
 

فقیه بزرگوار ملا على مدد بن رمضان ساوجى (پدر آیة الله میرزا حبیب الله کاشانى)، پس از کسب علوم فقه و اصول در قزوین از محضر آیة الله سید ابراهیم قزوینى (صاحب ضوابط الاصول)، به کاشان آمد و در درس حاج ملا احمد نراقى حاضر شد و سال‏ها از محضر پرفیض وى استفاده برد تا این که بین او و فاضل نراقى در بعضى از مسائل، مناظره و گفت‏وگویى در گرفت که همان سبب جدایى وى از نراقى و پیوستن به حاج سید محمد تقى کاشانى گردید.
از آثار وى کتاب‏هاى: شرح ارشاد علامه، رساله شکیات، رساله استصحاب، اصالة البرائة، رؤوس المسائل الفقیه، و رسالة اشتراط القبض فى الوقف مى‏باشد. (4)

4. آیة الله حاج ملا مهدى نراقى (1209- 1268 ق)
 

علامه عالى‏قدر حاج ملا مهدى نراقى بن فاضل نراقى (حاج ملا مهدى) کوچک‏ترین فرزند پدرش بود که پس از درگذشت پدر بزرگوارش به دنیا آمد و به نام پدرش نامیده شد و به «آقاى کوچک‏» شهرت یافت. وى فقیهى بزرگ و مجتهدى سترگ بود که دستى گشاده داشت و جامع شرایط فتوا و اجتهاد و در برگیرنده مراتب حسن اخلاق و درستى و راستى بود.
او در آغاز به «آقاى کوچک‏» و سپس از سوى فتحعلى‏شاه قاجار به «آقابزرگ‏» شهرت یافت و هم اینک مسجد و مدرسه آقابزرگ در کاشان، از یادگارهاى وى است که پدر زنش حاج محمد تقى کاشانى، براى تدریس و اقامه جماعت او بنا نهاد.
وى از حاج ملا احمد نراقى، وحید بهبهانى، شیخ جعفر کاشف الغطا و سید جواد عاملى اجازه روایت داشت و سال‏ها نزد برادر بزرگ ترش حاج ملا احمد نراقى به تحصیل علوم دینى پرداخت. او در سال 1368 ق بدرود حیات گفت و پیکر پاکش در بقعه على بن بابویه قم به خاک سپرده شد.
از آثار وى کتاب تنقیح الاصول و المقاصد العلیة فى شرح قواعد العلامة مى‏باشد. (5)

5. آیة الله حاج میرزا ابوالقاسم نراقى کاشانى (متوفاى 1256 ق)
 

عام ربانى و فقیه صمدانى، میرزا ابوالقاسم، فرزند ملا مهدى نراقى، یکى از بزرگان علماى کاشان به شمار مى‏رفت. اعتماد السلطنة در المآثر و الآثار درباره او مى‏نویسد: عالم ربانى و فقیه بلا ثانى میرزا ابوالقاسم نراقى، که در او اجتهاد و فقاهت، و ریاست و وجاهت جمع شده بود. وى عالمى فقیه و مقدس و صالح، اورع و متقى بود و در فضل و عدالت و زهد و تقوا مقامى عالى داشت و از شاگردان و مجازین برادر بزرگوارش حاج ملااحمد نراقى به شمار مى‏رفت. و هر وقت از محقق نراقى پرسش فقهى و استفتائات متعدد مى‏شد براى پاسخ به آن‏ها، به ایشان مراجعه مى‏کرد و بر گفتارش اعتماد مى‏نمود.
او در سال 1256 ق، به هنگام بازگشت از سفر حج، در اثناى سفرش به مدائن بیمار شد و در گذشت.
ماده تاریخ وفاتش جمله «خوار و زار مرد» مى‏باشد. و این هم به خاطر دعایى بود که زیر ناودان بیت الله الحرام کرده بود که خداوند او را به وطنش بازنگرداند تا به مرافعات مردم و ریاست عامه مبتلا نشود. و خدا هم دعایش را مستجاب فرمود. فرزندش عالم فقیه میرزا محمد صادق نراقى (متوفاى 1304 ق)، از شاگردان شیخ انصارى و حاج سید حسین کوه‏کمرى بود و ریاست و مرجعیت کاشان را بر عهده داشت. (6)

6. علامه فقیه حاج ملا محمد جواد نراقى کاشانى (1222- 1278 ق)
 

او فرزند حاج ملا احمد نراقى و از شاگردان پدرش، و عالمى فقیه و فاضلى جلیل بود. ایشان در امر به معروف و نهى از منکر و اقامه جماعت کوششى بسیار داشت و مردم کاشان در تمام کارهایشان به او مراجعه مى‏کردند و نمازهایشان را به امامت او به جاى مى‏آوردند. در سال 1278 ق بدرود زندگى گفت و فرزند برومندش آیة الله حاج میرزا جلال الدین على نراقى (که عالم، فاضل، ادیب، فقیه، محقق خطیب و و واعظ فصیح و بلیغى بود) جانشین او شد. از آثار وى کتاب معتضد الشیعه و شرح خطبه غدیریه است. تولدش در 1241 ق و در سال 1288 ق بوده وفات یافت. (7)

7. آیة الله حاج میرزا محمد نصیر نراقى کاشانى (1219- 1273 ق)
 

او یکى دیگر از فرزندان حاج ملا احمد نراقى و از شاگردان پدرش وصاحب جواهر بود. وى فقیهى متتبع و آگاه از علوم شرعى و ریاضى و عادل و زاهد و صالح بود. از آثارش شرحى بزرگ و مبسوط بر شرح لمعه است. او در 1273 ق در کاشان در گذشت. (8)

8 . آیة الله حاج ملا احمد نطنزى کاشانى
 

او شاگرد نامدار و داماد حاج ملا احمد نراقى و مجاز از وى و شمشیر آخته نراقى بر سر مخالفین، و مدافع حریم استادش در برابر معارضینش بود. حاج ملا مهدى فرزند محقق نراقى در اجازه‏اش به میرزا ابوتراب نطنزى فرزند حاج ملا احمد نطنزى درباره او نوشته است: «عالم علم علامه و فاضل فخم فهامه، جامع فضائل و مفاخر و حاوى فواضل و مآثر حاج ملا احمد نطنزى...» . وى، پس از وفاتش در نجف اشرف مدفون شد. (9)

9. آیة الله حاج میرزا ابوتراب نطنزى کاشانى (1221- 1262 ق)
 

او فرزند حاج ملا احمد نطنزى و نوه دخترى حاج ملا احمد نراقى و شاگرد نامى او بوده است و از حاج ملا مهدى نراقى (برادر ملا احمد نراقى) و ملا قاسم نراقى (شاگرد صاحب ریاض و مجاز از وى و آقا محمد على بهبهانى) اجازه روایت داشت.
حاج میرزا ابوتراب فقیهى بزرگ و عالمى سترگ بود و تالیفاتش بسیار است. او به غیر از فقه و اصول و حدیث و رجال، بر تورات و انجیل و طب وعلوم غریبه (رمل و طلسمات) و ریاضیات و هندسه وهیئت و نجوم و حکمت و کلام تسلطى فراوان داشت. از هر سو براى استفاده از علوم سرشارش، به محضرش مى‏شتافتند و کتاب هایش، شهرتى فراوان داشت. از جمله کتاب هایش عبارتند از:
شرح دروس، مراصد الاصول، تنزیه الامامیة، الرسالة المهدویة فى الرد على الصوفیة و رساله‏هاى بسیار در رابطه با: شهرت، نفى ضرر، قاعده وفاء بالعقود، علم نحو، طب، اوزان، متفرقات، حاشیه بر مفتاح الاصول فاضل نراقى، شرح دیباچه قاموس و شرح مقاله دهم از اصول اقلیدس.
وى در شوال المکرم 1262 ق درگذشت و پیکر پاکش را در وادى السلام نجف، نزدیک مزار هود و صالح - علیهما السلام - به خاک سپردند. (10)

10. مولا محمد حسن جاسبى قمى
 

یکى از علماى بزرگ کاشان و از شاگردان حاج ملا احمد نراقى و عالم و فاضل و ادیب بود. زمانى که استادش درگذشت، در قصیده‏اى، او را مرثیه گفت. این شعر در لباب الالقاب آمده و از آن کمال تبحرش در ادب عرب پدیدار است. (11)

11. آیة الله حاج ملا محمد نراقى (1215- 1297 ق)
 

وى مشهورترین و بزرگ‏ترین فرزند مرحوم حاج ملا احمد نراقى و ملقب به «عبدالصاحب‏» بود و پس از تحصیلات به درجه عالى علمى نایل آمد و از پدر بزرگوارش علم و دانش فرا گرفت و از او به دریافت اجازه مفتخر شد و در کاشان، به ریاستى عظیم و شهرتى بزرگ رسید. وى، جامع معقول و منقول و رئیس علماى کاشان بود و در آن شهر و اطرافش به «حجة الاسلام‏» شهرت داشت و تولیت مدرسه سلطانیه به عهده او بود. وى، داماد آیة الله میرزاى قمى صاحب قوانین و پدر بزرگوار حضرات آیات، میرزا جلال الدین، میرزا ابوالقاسم، میرزا فخر الدین و میرزا صدر الدین احمد نراقى بوده و دامادش آیة الله ملامحمد کزازى قمى (بردار زن میرزاى قمى) نیز از علماى مشهور قم بوده است.
انوار التوحید (در کلام)، مشارق الاحکام (در قواعد فقهیه)، و المراصد (در علم اصول) از جمله آثار او مى‏باشد.
وى، در روز سه شنبه 23 محرم الحرام 1297 ق در هشتاد سالگى درگذشت و در نجف اشرف، نزد پدر بزرگوارش مدفون شد. (12)

12. آیة الله سید میرزا حبیب الله کاشانى
 

عالم جلیل و فقیه نبیل میرزا حبیب الله بن سید رفیع الدین محمد حسینى نطنزى کاشانى، معروف به میرزا بابا (جد مادرى علامه میرزا حبیب الله) (13) کاشانى یکى دیگر از شاگردان حاج ملا احمد نراقى است. پدرش سید رفیع الدین محمد نیز از علماى افاضل و صاحب کتابى در علم منطق بوده است.

13. آیة الله علامه سید شفیع جاپلقى بروجردى (متوفاى 1280 ق)
 

فقیه، اصولى، رجالى، علامه سید شفیع بن سید على اکبر موسوى جاپلقى، از بزرگان شاگردان شریف العلماء مازندرانى (در کربلا) و حاج ملا احمد نراقى (در کاشان) بود. از او و سید محمد باقر شفتى حجة الاسلام و مولا على اکبر خراسانى اجازه روایت داشت. وى در زادگاهش (بروجرد) ریاستى تام و مرجعیتى تمام یافت و گروهى بسیار در مکتب او پرورش یافتند. برخى از آثارش عبارت اند از: مناهج الاحکام، القواعد الشریفیة (در اصول)، مرشدالعوام (رساله عملیه)، الروضة البهیة. (14)

14. آیة الله حاج ملامحمد کزازى قمى
 

وى عالمى عامل و فقیهى کامل بود که پس از ازدواج مرحوم میرزاى قمى با خواهرش، براى تحصیل علوم دینى به قم آمد و پس از اندک زمانى قابلیت استفاده از درس میرزا را احراز کرد. پس از درگذشت میرزا (سال 1236 ق) به کاشان مهاجرت کرد و سالیان فراوان از درس حاج ملا احمد نراقى استفاده برد و به دامادى حاج ملا محمد - فرزند حاج ملا احمد نراقى هم برگزیده شد و پس از وفات محقق نراقى در 1245 ق، به قم بازگشت و به ترویج دین مبین و امامت جماعت و قضاوت و حکومت‏شرعى و تدریس و تربیت‏شاگردان پرداخت، تا آن که از دنیا رفت. از ثلث مال وى آب انبارى استوار در محله عشق‏على قم بنیاد نهادند و ثلث روستاى «تجره‏» و «دستجرد» را براى کارهاى نیک وقف نمود. قبر شریفش در قبرستان شیخان است. (15)

15. علامه فقیه شیخ محمد على آرانى کاشانى (متوفاى حدود 1250 ق)
 

ملا محمد على بن محمد حسن آرانى، فقیه، اصولى و جامع علوم و فنون بود. در گلپایگان اقامت داشت و در آن جا وفات کرد و در کنار مسجدش به خاک سپرده شد. او در سال 1217 ق از حاج ملا احمد نراقى به دریافت اجازه نایل شد. از تالیفاتش شرح عوامل و منظومه در اصول فقه است. (16)

16. آیة الله سید میرزا احمد حسینى ساوجى (م 1305 ق)
 

سید میرزا احمد بن محتشم بن محمد صالح حسینى ساوجى، فقیهى فاضل و از شاگردان حاج ملا احمد نراقى و ملقب به «شیخ المجتهدین‏» بود. وى در 1305 ق درگذشت و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد. (17)

17. علامه فقیه شیخ احمد حرفادقانى (متوفاى حدود 1264 ق)
 

ملا احمد بن على بن مختار گلپایگانى، فقیهى بزرگ و عالمى سترگ بود. او در کربلا، از شاگردان صاحب ریاض و فرزندش سید محمد مجاهد بود و در سال 1238 ق از حاج ملا احمد نراقى به دریافت اجازه نقل حدیث نایل آمد.
از آثار ارزنده وى: منهج السداد فى شرح الارشاد، قواطع الاوهام فى نبذة من مسائل الحلال و الحرام، دعائم الدین فى اتفاق اصول الفقه المتین، ازاحة الشکوک فى تملک العبد المملوک و رساله‏هاى فقهى دیگر است. (18)

18. علامه فقیه سید على بن خلیفه احسائى نجفى (متوفاى حدود 1233 ق)
 

وى از شاگردان حاج ملا احمد نراقى بوده و اساس الاحکام او را در سال 1233 ق به خط خود نگاشته و در کتابخانه آل خلیفه موجود است. (19)

19. فقیه جلیل علامه شیخ محمد میثمى شیخ محمد بن محمد یوسف میثمى
 

از شاگردان حاج ملا احمد نراقى بود و به استنساخ و گردآورى آثار استادش اهتمامى فراوان داشت. از آثارش، مسائل و رسائل فى حل غوامض المسائل مى‏باشد. (20)

20. علامه آیة‏الله شیخ‏على محمدخان نظام‏الدوله صدر اصفهانى (1222- 1276ق)
 

فقیه، اصولى، محدث و رجالى، ادیب، شاعر و ریاضى دان ملاعلى محمد خان نظام الدوله یکى از مفاخر علماى نجف اشرف به شمار میر فت. وى در آغاز از سوى فتحعلى‏شاه قاجار، حکومت کاشان را به عهده داشت و در همان زمان از حاج ملا احمد نراقى به دریافت اجازه نایل آمد. او در سال 1247 ق، شبانه از محل حکمرانى خویش فرار کرد و براى تحصیل علم به نجف اشرف شتافت و در محضر صاحب جواهر و ملا مقصود على غروى، زانوى ادب به زمین زد و مبانى علمى‏اش را استوار ساخت. او در کاظمین هم از درس میرزا حسن (فرزند حکیم ملاعلى نورى) فلسفه وکلام را بیاموخت.
وى در سوارکارى، تیراندازى، خطاطى، گردآورى کتب نفیس و تالیفات متعدد علمى دستى توانا داشت و نسلى متقى و صالح و دانشمند از خود به یادگار گذاشت.
برخى از آثارش عبارت‏اند از: کشف الابهام (در فقه)، معارج القدس (در کلام و فلسفه)، الشهاب الثاقبه (رد صواعق ابن حجر)، اصول الفقه، رجال، سلافة الوزراء (در عرفان و اخلاق)، دیوان شعر (عربى و فارسى)، نور الابصار، النحو و الصرف، الامامة، تقریرات درس صاحب جواهر و... .
او از دختر فتحعلى‏شاه قاجار، فرزندانى به جاى نهاد که همه از علماى نجف بودند و اینک، خاندان ایشان به آل حاج اسدخان و آل نظام الدوله شهرت دارند.
وى در هشتم ذى حجة الحرام 1276 ق در نجف درگذشت و در مدرسه صدر - که از یادگارهاى جدش مى‏باشد - مدفون شد. کتابخانه وى در محله «حویش‏» نجف، در برگیرنده بیش از بیست هزار کتاب مخطوط و چاپى نفیس مى‏باشد. (21)

21. آیة الله ملا غلامرضا آرانى کاشانى
 

شیخ غلامرضا بن محمد على آرانى از فقهاى بزرگ کاشان و عالم عابد زاهد و محتاط و از شاگردان صاحب ریاض، سیدمحمد مجاهد، حاج ملا احمد نراقى و میرزاى قمى بود.
از جمله کتابهایش: رساله هلالیه (شرح حال امامزاده هلال بن على علیه السلام) و قلائد اللئالى (شرح جامع الحکایات ترمذى) است. (22)

22. آیة الله حاج ملا على خلیلى (1226- 1297 ق)
 

وى فرزند حکیم و طبیب معروف ملا خلیل تهرانى و از شاگردان شریف العلماء، سعید العلماء مازندرانى، شیخ محسن خنفد، شیخ على و شیخ حسن کاشف الغطاء، صاحب فصول و صاحب جواهر بود و از حاج ملا احمد نراقى و صاحب جواهر اجازه روایت داشت.
از آثارش: خزائن الاحکام فى شرح تلخیص المرام، غصون الایکة الغرویة (در اصول)، سبیل الهدایة فى علم الدرایه است. (23)

23. آیة الله علامه فقیه شیخ محمد على هزار جریبى مازندرانى (1190- 1245 ق)
 

وى فقیهى بزرگ و عالمى جلیل و داماد شیخ جعفر کاشف الغطاء و از شاگردان کاشف‏الغطاء، میرزا ابوالقاسم قمى، حاج ملا احمد نراقى و سید جواد عاملى صاحب مفتاح الکرامه بود و از اساتیدش اجازه روایت داشت.
از آثارش: البحر الزاخر (در فقه)، اللئالى المتلالى (در اصول)، مخزن الاسرار و حاشیه بر هر یک از: شرح لمعه، معالم، قوانین، شرایع و قواعد علامه است.
وى در ربیع الاول 1245 ق در نجف اشرف درگذشت. (24)

پی نوشت ها :
 

1. تصویر این اجازه در کتاب زندگانى و شخصیت‏شیخ انصارى، ص 149- 159 آمده است.
2. ر.ک: لباب الالقاب، ص 37، و زندگانى و شخصیت‏شیخ انصارى.
3. ر.ک: لباب الالقاب، ص 74- 75 و کرام البرره، ج 1، ص 220.
4. ر. ک: لباب الالقاب، ص 118.
5. همان، ص 105- 106.
6. همان، ص 104- 105 ; المآثر و الآثار، ص 162.
7. لباب الالقاب، ص 103، 104، کرام البررة، ج 1، ص 275 و مکارم الآثار، ج 4، ص 1241.
8. لباب الالقاب، ص 103 و مکارم الآثار، ج 3، ص 675.
9. لباب الالقاب، ص 109 و کرام البررة، ج 1، ص 74.
10. لباب الالقاب، ص 109، ص 110; کرام البررة، ج 1، ص 75 و مکارم الآثار، ج 3، ص 716- 717.
11. لباب الالقاب، ص 97; کرام البررة، ج 1، ص 297 و مکارم الآثار، ج 4، ص 1240.
12. لباب الالقاب، ص 23- 24; مکارم الآثار، ج 2، ص 555- 556; المآثر و الآثار، ص 144 و فهرست کتابخانه آستان قدس رضوى، ج 5، ص 614.
13. لباب الالقاب، ص 61 و 117 و کرام البررة، ج 1، ص 294.
14. کرام البررة، ج 1، ص 625.
15. مکارم الآثار، ج 2، ص 556; تاریخ قم، ص 279 و گنجینه دانشمندان، ج 1، ص 148.
16. لباب الالقاب، ص 116 و تراجم الرجال، ج 2، ص 746.
17. نقباء البشر، ج 1، ص 116.
18. کرام البررة، ج 1، ص 98 و تراجم الرجال، ج 1، ص 79.
19. کرام البررة، ج 2، ص 506.
20. تراجم الرجال، ج 2، ص 565.
21. ماضى النجف وحاضرها، ج 3، ص 490 و معجم رجال الفکر و الادب فى النجف، ج 1، ص 265. گفتنى است‏شرح حال علما از شماره 15 تا 20 از کتاب اعلام الامامیه نوشته سید محمد مجتهدى نقل شده است.
22. اعیان الشیعه، ج 8، ص 385 و لباب الالقاب، ص 116.
23. معارف الرجال، ج 2، ص 104.
24. معارف الرجال، پ ج 2، ص 308.
 

منبع:www.naraqi.com