خلط‌های چهارگانه یا اخلاط اربعه یا گشن‌های چهارگانه، عبارتند از هر یک از چهار مایع خون یا دم، زرد آب یا صفرا، سودا یا زرد آب سوخته یا صفرای سیاه و بلغم مایع مخاطی مقدار و نسبت ترکیب این اخلاط در بدن هر شخصی و در اندامهای هر فردی، یکی از چهار طبع یا مزاج) گرم، سرد، تر و خشک را بوجود می‌آورد؛ این نظریه ریشه و اساس طبّ سنّتی ایران را تشکیل می‌دهد. بدین معنی ساده که اگر کسی سوخت و ساز بدنش بالا باشد مزاجش گرم است.
اگر شخصی رطوبت بدنش زیاد باشد مزاجش مرطوب است وافرادی هم دارای مزاج سرد و یا مزاج گرم هستند، البته مزاج افراد معمولاً ترکیبی از دو مزاج است مانند کسی که بدنش در هنگام لمس گرم و مرطوب است دارای مزاج گرم و مرطوب می‌باشد و ممکن است افرادی هم دارای مزاج گرم و خشک، سرد ومرطوب، سرد و خشک باشند. مزاج‌شناسی یک نوع تخصّص در طبّ سنتی ایران است.
|
ارکان
|
مزاج
|
فصل
|
سن
|
زمان روزانه
|
|
هوا
|
گرم و تر (دم)
|
بهار
|
صفر تا 30 سالگی
|
صبح
|
|
آتش
|
گرم و خشک (صفرا)
|
تابستان
|
30 تا 40 سالگی
|
ظهر
|
|
خاک
|
سرد وخشک (سودا)
|
پاییز
|
40 تا 60 سالگی
|
عصر
|
|
آب
|
سرد و تر (بلغم)
|
زمستان
|
60 سال به بالا
|
شب
|
از هر کدام از خلط‌های فوق طبایع و مزاجهای چهار گانه به وجود می‌آید و به همین منوال هر کدام از طبایع مثال جهان بیرون و نماینده فصل‌ها و عناصر چهار گانه موجود در طبیعت هستند به ترتیب: (خون یا دم گرم و تراست، فصل بهار و هوا نیز گرم و تر هستند)، (صفرا گرم و خشک است، تابستان و آتش هم گرم و خشک‌اند)، (سودا سرد و خشک است، پاییز و خاک هم سرد و خشک می‌باشند)، (بلغم سرد و تر است، زمستان و آب هم سرد و تر هستند). یادآوری می‌شود که معنی عنصر در پزشکی سنّتی ایرانی با معنی عنصر در جدول مندلیف فرق دارد و شامل: آب، خاک، هوا و آتش است، در اثر این فرایند خوراک خورده شده به خلط (خون، زردآب، بلغم و سودا) تبدیل می‌شود که این مواد به آرامی جذب بافت‌ها و یاخته (سلول)ها می‌‌شوند.
مراحل گوارش چهارگانه:
1- گوارش در شکم (هضم معدی) (که خوراک تبدیل به مایعی بنام کشکاب (کیلوس) می‌شود، این مایه از راه سیاه رگ باب، به جگر سیاه (کبد) می‌رود؛ 2- گوارش در جگر سیاه (هضم کبدی) کشکاب طی مراحلی در جگر تبدیل به خلاط می‌گردد (همان چهار مایع روان و سیّال دم، صفرا بلغم و سودا؛ 3- گوارش در رگ‌ها (هضم در عروق)، خلط از راه رگهای به سوی اندام مربوطه می‌رود؛
4- گوارش در اندام‌ها (بافت‌ها) خلط آماده جذب و تبدیل شدن به اندام مربوطه می‌شود. مواد زاید هر یک از مراحل گوارش چهارگانه، از بدن دفع می‌گردند. مواد زاید گوارش اول (مدفوع) از روده، مواد زاید گوارش دوم (ادرار) از گرده (کلیه)ها. مواد زاید گوارش سوم و چهارم (عرق، چرک، مو، ناخن، ترشّحات گوش و بینی و غیره) از راه‌های مختلف از بدن بیرون می‌روند. اختلال در هر یک از این مراحل چهارگانه سبب بروز بیماری می‌شود.
برای تولید خلط‌های خوب (خلط جید) دو شرط وجود دارد:
1- سالم بودن جگر؛ 2- کشکاب مناسب. کشکاب سالم نیز در اثر خوردن خوراک سالم و مناسب سن و سال و مزاج و سالم بودن شکم (معده) به وجود می‌آید. به زبان طبّ جدید اگر تعادل مواد موجود درخون مثل: چربی‌ها (لیپیدها)، قندها (اسید اوریک) به هم بخورد
بیماری چربی خون (هایپرلیپیدمی)،
مرض قند (هایپر گلایسمی) و نقرس به وجود می‌آید. اگر عملکرد طبیعی هر یک از اندامهای بدن مختلف شود آن اندام دچار سوء مزاج می‌شود، مثل سوء مزاج معده یا جگر. اختلال در تولید اخلاط یا مربوط به غذای مصرفی است، یا اختلال درعملکرد کبد و یا معده و یا چند مورد با هم. اختلال در عملکرد طبیعی هر کدام از اعضا را سوء مزاج ویژه آن عضو گویند؛ شناخت سوء مزاج‌ها و راه حل درمان آنها در مراحل ابتدایی راهگشای بسیاری ازمشکلات بهداشت عمومی و بیماری‌های امروزی است.
روی هم رفته 12 نوع سوء مزاج وجود دارد:
1- گرم ساده 2- گرم خشک بدون ماده 3- گرم و تر 4- گرم مادی صفراوی 5- گرم و تر با ماده بلغمی بدون ماده 6- سرد ساده 7- سرد خشک ساده 8- سرد و تر ساده 9- سرد خشک مادی سوداوی 10- سرد تر با مادی بلغمی لزج 11- مرطوب ساده 12- خشک ساده
منبع مقاله :
خدادادی، مصطفی؛ (1395)، مزاج شما چیست؟، ساری: انتشارات پارسی سرا، چاپ اول 