آزمون های تاریخی حزب توده

مقدمه

چه نقطه ی عطف هایی در تاریخ ایران وجود دارد که بتوان بر اساس آن ماهیت و درونیات اصلی حزب توده را مورد کنکاش قرار داد؟ این مقاله در راستای پاسخ به این پرسش تلاش می کند تا نقطه عطف های تاریخ حزب توده را به بحث بگذارد.

در این بخش از مقاله قصد داریم تا آزمون های دشواری که ماهیت حزب توده را نشان داد، مورد ارزیابی قرار دهیم.

در این بخش از مقاله با تمرکز بر حزب توده قصد داریم دوره های تاریخی این حزب به خصوص از سال 1320 تا 1360 را مورد واکاوی قرار دهیم. در این بررسی، سؤال مورد توجه این است که چرا این حزب همانند سایر جریان های چپ گرا در عرصه ی سیاسی ایران قدرت نگرفت و فراتر از آن حتی منافع ملی ایران را زیر سؤال برد؟ برای پاسخ به این سؤال می بایست دوره های مهم این حزب را مورد نقد قرار داد.

1.شکل گیری حزب توده

روایت های جایگزین همیشه در حاشیه ی دال مرکزی قدرت جا می گیرند. رضاشاه بر ملی گرایی و تجدد آمرانه تأکید داشت. او می خواست عشایر را یک جانشین کند، روستاها را از حالت سنتی خارج کند و ایران را وارد مناسبات جدید سرمایه داری نماید. در این میان آنچه از نظر ملی گرایان افتاده بود، توجه حزب توده را به خود جلب کرد.

در دوران مشروطه، انجمن همت، حزب سوسیال دموکرات و کمیته ی عدالت به دنبال تحقق بخشیدن به افکار سوسیالیستی بودند. بعدها «تقی ارانی» گروهی را شکل داد که در نشریه ی «دنیا» می نوشتند. آن ها دستگیر شدند چرا که دیکتاتوری رضاشاه فقط قرائت خود از توسعه را قبول داشت. روایت های سوسیالیست بعد از رفتن رضاشاه گسترش یافت. مجله ی دنیا و شخص ارانی و همراهان او بیشتر وجوه علمی مارکسیست را تبلیغ می کردند و البته از گروه ها، احزاب و طبقاتی که به حاشیه رفته بودند دفاع می کردند. سوسیالیست ها در ابتدا گرایش های زیادی را شامل می شدند. کسانی که اعتقاد داشتند ایران باید بر اساس سیستم فدرالیته اداره شود و تمرکزگرایی را نقد می کردند، آن هایی که ائتلاف ایران با غرب را قبول نداشتند، گروهی که به انقلاب و شکل دهی رادیکال تحولات باور داشتند و در آخر کسانی که طرفدار حقوق کارگران، دهقانان، زنان و محیط زیست بودند. حزب توده چتری شد که همه ی این گرایش ها را یک جا جمع کرد.

در ابتدا اسکندری، پیشه وری، آوانسیان، علوی و روستا طرفداران سوسیالیسم در ایران را به دور هم جمع کردند. اعتقادات آن ها مخالفت با استبداد و دیکتاتوری و نقد الگوهای فاشیستی در توسعه بود. روزنامه های سیاست، رهبر، مردم، طنز و دماوند، آرا و عقاید حزب توده را منعکس می ساخت. گروه 53 نفر و بازماندگان احزاب سوسیال دموکرات در 10 مرداد 1323 در میدان فردوسی تهران توانستند اولین کنگره ی حزب توده را شکل دهند. به تدریج شاخه های جوانان، زنان، کارگران، دهقانان و انجمن های شهر، روستا و عشایر حزب توده شکل گرفت. این حزب اغلب روشنفکران و سیاستمداران منتقد را در خود جای داد و تا سال 1324 توانست قدرتمندترین و تشکیلاتی ترین حزب ایران را به وجود آورد.

2. آزمون اول حزب توده در دوره ی قوام

حال حزب توده آن قدر قدرتمند شده بود که بتواند اهداف اصلی خود را آشکار کند. در ابتدای شکل گیری حزب توده کاری به ملیت و مذهب مردم نداشت. از اسلام و روحانیت انتقاد نمی کرد و منافع ملی ایران به خصوص در بحث سیاست خارجی مستقل را به رسمیت می شناخت. به تدریج مقالات انتقادی آغاز شد. حزب توده آشکارا از منافع شوروی حمایت نمود. آن قدر حزب قدرتمند شده بود که نماینده ی رسمی کارگران در ایران به شمار می رفت و در برابر هر امتیازی که دولت قصد داشت توسط نخست وزیران محافظه کار به انگلیس یا سایر کشورهای غربی بدهد می ایستاد. حزب توده تظاهرات ها و اعتصاب های بزرگی را در سال 1324 به نفع طبقات محروم راه انداخت. برخی از مطالبات آنان چنین بود: «کارگران باید بیمه شوند، ساعت کار به 8 ساعت تقلیل یابد، روزهای تعطیل برای کارگران به رسمیت شناخته شود، حقوق برابر برای زنان و مردان کارگر در نظر گرفته شود و حق آموزش و تحصیل اجباری رایگان برای کودکان برقرار گردد.»

حزب توده شعارهای بسیار آرمانی، انسانی و عدالت محورانه ای سر می داد و توسعه ی ناموزون آن روزگار را به نقد می کشید. آزادی و برابری خواهی حزب توده در شعارهایش باعث جذب تقریباً همه ی متفکران آن روزگار شد. به تدریج حمایت حزب توده از شوروی علنی شد. در ابتدا حزب تظاهراتی را در تهران تدارک دید و اعلام کرد که نفت شمال باید به شوروی واگذار شود. به تدریج که مسائل مربوط به چالش های ایران و شوروی شکل گرفت، حزب توده جانب شوروی را گرفت. شوروی حاضر به خارج کردن نیروهای خود از ایران نبود و علی رغم تعهدات بین المللی و فشارهای سازمان ملل در تلاش بود که بخش هایی از ایران را به قلمروی سرزمینی خود اضافه کند. این گونه بود که پیشه وری از حزب توده جدا شد و به سمت آذربایجان رفت. کردستان و آذربایجان ایران در اثر حمایت شوروی و ارتش آن کشور به دست نیروهای تجزیه طلب افتاد. حزب دموکرات در آذربایجان شاخه ای از توده بود. در این زمان حزب توده نیز از جدایی کردستان و آذربایجان از ایران حمایت می کرد. این خطای استراتژیک و عمل سیاسی ناشیانه حزب توده باعث شد که چهره اش در افکار عمومی کاملاً مخدوش شود.

بدین ترتیب حزب توده علی رغم مخالفت بدنه ی آن در راستای هماهنگی با منافع شوروی حرکت کرد و منافع ملی ایران را به خطر انداخت. در این شرایط قوام مجبور شد برای حل بحران در کابینه اش سه توده ای را وارد سازد. اسکندری وزیر بازرگانی، کشور، وزیر فرهنگ و یزدی، وزیر بهداری از حزب توده بودند. قوام سرانجام با فشار بین المللی توانست حزب وابسته و خائن دموکرات در آذربایجان و کردستان را ناکام بگذارد. در نتیجه، سال 1324 را به گونه ای می بایست خودکشی حزب توده به حساب آورد. کم کم نخست وزیران محافظه کاری که طرفدار انگلیس بودند حزب توده را به حاشیه کشاندند، رسانه هایشان را بستند. اوج سرکوب حزب توده به سال 1327 برمی گردد. سالی که شاه مورد سوءقصد قرار گرفت و این اقدام به توده ای ها نسبت داده شد. حال دیگر نیروهای ملی و مذهبی از توده خارج شده بودند و متفکرانی چون هدایت، آل احمد و ملکی این حزب را قبول نداشتند. بسیاری از اعضا و سران حزب توده دستگیر، اعدام و تبعید شدند.

حزب توده، مصدق را دیکتاتوری بورژوا نامید و در روزنامه های خود شمایل او را به صورت تصاویر وحشتناک و دراکولایی نشان داد که بیانگر این نکته بود که او عامل غرب و استعمار است. تا حدی توده از نفوذ و محبوبیت مصدق احساس ترس می کرد چرا که به جز توده ی چپ گرا یک روایت ملی و معتدل توانسته بود افکار عمومی شهروندان را به دست آورد.

3.آزمون دوم حزب توده در دوران مصدق

در سال 1323 حزب توده 8 عضو در مجلس داشت و فراکسیون این حزب که ضدسیدضیاء و آمریکا بود، از استخدام و کار زنان و اصلاح سیستم قضایی و قوانین به نفع کارگران دفاع می کرد. این حزب تا سال 1327 فعالیت قانونی داشت، اما همین که به جان شاه سوءقصد شد غیرقانونی اعلام شد و دفاتر آن بسته شد. تا آن زمان روزنامه های «مردم» و «رزم» عقاید حزب را منتشر می کردند. در سال 1327 مطبوعات و فعالیت های سیاسی حزب توده غیرقانونی بود و آن ها به صورت مخفیانه و زیرزمینی با مخاطبان محدود فعالیت می کردند. به ناگاه با روی کار آمدن مجلس چهاردهم و قدرتمند شدن فراکسیون ملی و آغاز نخست وزیری «محمد مصدق» حزب توده قدرت گرفت. مصدق سیاست گذاری ملی و میانه بود که به تساهل و مدارا اعتقاد داشت. اهداف جبهه ی ملی پای بندی به مشروطه و دفاع از قانون اساسی و آزادی شهروندان و استقلال ایران در محیط خارجی بود. بر همین اساس با همراهی بدنه ی مذهبی جامعه و فداکاری های زیاد، نفت ایران ملی شد و انگلیس از ایران بیرون رفت. در سال های 29 تا 32 به علت باز شدن فضای عمومی جامعه و تساهل بسیار بالای مصدق، حزب توده قدرت فراوان گرفت. حزب شعبه های خود در شهرستان ها و استان ها را باز کرد و روزنامه های آن یعنی مصلحت، شهباز، جهان زنان شروع به فعالیت کردند. شعارهای حزب توده حمایت از کارگزاران و زنان، نقد استعمار، طرفداری از صلح، کمک به دهقانان، مبارزه با بی سوادی بود. در ابتدا حزب توده گرایش به نقد شدید مصدق داشت، چرا که او را به عنوان سرمایه داری بورژوا می شناختند که طرفدار طبقه ی متوسط است. آن ها سیاست های مصدق را عوام فریبی می دانستند که در نهایت سلطه ی سرمایه داران و به خصوص کشورهای غربی را افزایش می دهد.

زمانی نیز که مصدق اهداف خود را به صورت لایحه افزایش اختیارات مطرح کرد، حزب توده مصدق را دیکتاتوری بورژوا نامید و در روزنامه های خود شمایل او را به صورت تصاویر وحشتناک و دراکولایی نشان داد که بیانگر این نکته بود که او عامل غرب و استعمار است. تا حدی توده از نفوذ و محبوبیت مصدق احساس ترس می کرد چرا که به جز توده ی چپ گرا یک روایت ملی و معتدل توانسته بود افکار عمومی شهروندان را به دست آورد. این در حالی است که پس از قیام 30 تیر و حمایت مجدد آیت الله کاشانی از مصدق، حزب توده نیز مصدق را قبول کرده بود و از سیاست ملی گرایانه ی نفت او دفاع می کرد. در این زمان حزب توده دوباره خطای بزرگی در تحلیل هایش انجام داد، چرا که به این نتیجه رسیده بود که مصدق رئیس جمهور ایران خواهد شد و سیستم پادشاهی مشروطه ایران در اثر یک انقلاب رادیکال نابود خواهد شد. سخنرانی های رهبران حزب و مطبوعات توده همه بر انقلاب رادیکال و براندازی رژیم پهلوی تأکید داشتند.

در واقع بعد از طرفداری مردم از مصدق حزب توده می خواست خواسته های سیاسی نهضت ملی را به شکل رادیکال و گسترده دنبال کند. حزب توده از براندازی شاه، تغییر قانون اساسی، گسترش دموکراسی، اعلام جمهوری، تقسیم اراضی دفاع می کردند. این سیاست های انقلابی، سوسیالیستی و جمهوری خواهانه، نهضت ملی ایران را با تفرقه و سرانجام شکست رو به رو کرد. صحنه ی سیاست باید با عقلانیت آرام و محافظه کار و عمل گرا همراه باشد در حالی که حزب توده به شدت آرمانی و رادیکال بود. سرانجام بر اثر تفرقه ی میان رهبران ملی شدن نفت، ورشکست شدن اقتصاد ایران، انزوای دیپلماتیک ایران در صحنه ی بین الملل، مداخله ی نیروهای خارجی-مصدق با یک کودتای بسیار آرام کنار رفت و شاه قدرت را به دست گرفت.

بعد از دستگیری زندان، اعدام و تبعید نیروهای نهضت ملی شد و طرفداران او برخورد بسیار شدیدی با حزب توده کردند. حزب توده که توانسته بود در ارتش نفوذ کند پیش از کودتای اول بر ضد مصدق توانست خبر کودتا را به او بدهد. این گونه بود که شاه به علت نفوذ حزب توده در ارتش بسیاری از آن ها را شناسایی و اعدام کرد. در همین زمان کیانوری و جودت موفق شدند به شوروی فرار کنند.

4.آزمون سوم در انقلاب اسلامی

حزب توده ضربه ی بسیار بزرگی در سال 32 خورد به نحوی که رهبران آن تبعید شدند و از داشتن نشریه و دفترهای رسمی محروم گردیدند. در سال 1342 حزب توده از قیام 15 خرداد حمایت کرد و مخالف دستگیری امام خمینی شدند. سال 1339 تا سال 56 نشریات صبح امید، مردم و دنیا صدای توده ای ها بودند. از سوی دیگر رادیو پیک ایران صدای مهاجران توده ای بود که وقایع سیاسی، اقتصادی ایران را تحلیل می کردند. به تدریج کیانوری جانشین اسکندری شد که رویه ای بسیار نزدیک تر به گروه های مذهبی داشت و طرفدار امام خمینی بود. حزب توده در ابتدای انقلاب اسلامی حزبی بسیار بزرگ اما قدیمی شده بود. سیاستمداران و مبارزان پیر و سال خورده و با سابقه ای به اندازه ی نیم قرن در آن حضور داشتند؛ بنابراین حزب برای جلب مردم می بایست دست به کار می شد. از یک سو مارکسیست های جوان مثل فدائیان و مجاهدین شکل گرفته بودند که اعتقاد به مبارزه و عملیات مسلحانه داشتند. مارکسیست های جدید توده را حزبی پیر، از کار افتاده و محافظه کار می دانستند. از سوی دیگر مردم به سمت احزاب، اصناف و سیاستمداران اسلام گرا تمایل پیدا کرده بودند.

در این شرایط بود که حزب توده به صورت ناخودآگاه در درون انقلاب سال 1357 قرار گرفت. برخی از رهبران تبعید و زندان شده به صحنه ی سیاسی بازگشتند. روزنامه های دنیا و نامه ی مردم به همراه بسیاری از نشریات دیگر صدای حزب توده را منتقل می کردند. حزب توده در سال 57 تا سال 61 دوران باشکوهی را گذراند. طرفدارانی پیدا کرد، تشکیلات خود را علنی ساخت و در انقلاب سال 57 مشارکت کرد. کیانوری، میرزایی، طبری، پرتویی، آوانسیان، عمویی، کسرایی، اخگر و...به صحنه ی سیاست بازگشتند. آن ها در ابتدای انقلاب برخلاف فدائیان و مجاهدین با رهبری کیانوری خط امام و مواضع جمهوری اسلامی را قبول کردند.

در همین راستا حزب توده با نهضت آزادی و سایر نیروهای رادیکال چپ گرا مخالفت کرد و از جمهوری اسلامی دفاع نمود. به اعتقاد حزب توده آن ها می توانستند با حفظ مواضع اصلی خود و هم نوایی با نیروهای انقلاب در مرحله ای حساس از تاریخ ایفای نقش کنند. در ابتدا به مدت 4 سال حزب توده کاملاً علمی فعالیت کرد. آن ها بر روی کانون نویسندگان، نفوذی های خود در ارتش، خانه های تیمی، نشریات و پایگاه مردمی خود بسیار حساب کرده بودند. حمایت از بستن سفارت آمریکا، انقلاب فرهنگی، سقوط دولت بازرگان همه و همه باعث شده بود که توده انقلاب اسلامی ایران را در ابتدا انقلابی ملی و دموکراتیک و بعدها انقلابی ضدامپریالیستی و مردمی بنامد. به نظر حزب توده انقلاب ایران به حقوق کارگران، دهقانان و زنان احترام خواهد گذاشت، اما هدف حزب توده از همراهی با انقلاب تکمیل کردن آن بر اساس غایت خود بود. حزب توده اعتقاد داشت تا جایی باید با انقلاب رفت، اما به ناگاه آن را جلوتر برد.

به تدریج با توجه به اطلاعاتی که جاسوس انگلیس در شوروی یعنی «کوزیچکن» که در شوروی پست سفارت داشت، افشا نمود و همین طور زیر نظر گرفتن کادر حزب توده، مشخص شد این حزب در حال جاسوسی برای شوروی به قصد طراحی یک کودتاست. هدف حزب توده از همراهی با انقلاب، تکمیل کردن آن بر اساس غایت خود بود. حزب توده اعتقاد داشت تا جایی باید با انقلاب رفت، اما به ناگاه آن را جلوتر برد.

در سال 61 حزب توده اولین مخالفت ها را شروع کرد. به عنوان مثال مخالفت با جنگ پس از فتح خرمشهر؛ آنان استدلال می کردند دیگر نباید جنگ را ادامه داد. در نشریات خود روحانیت را نقد می کردند و سیاست های امام و حزب جمهوری اسلامی را قبول نداشتند. به تدریج با توجه به اطلاعاتی که جاسوس انگلیس در شوروی یعنی «کوزیچکن» که در شوروی پست سفارت داشت، افشا نمود و همین طور زیر نظر گرفتن کادر حزب توده، مشخص شد حزب توده در حال جاسوسی برای شوروی به قصد طراحی یک کودتاست. در تقابل با این کودتا در تاریخ 17 بهمن 1361 ساعت 4:30 صبح عملیات امیرالمؤمنین انجام شد و کیانوری و 40 تن از سران توده دستگیر شدند. 170 کادر حزب و 500 عضو آن در شهرستان به همراه 80 خانه ی تیمی حزب کشف شدند که در آن ها سلاح هایی نیز به دست آمد. سران حزب اعتراف کردند که جاسوس شوروی می باشند و قصد کودتا داشتند. آن ها نیت های مخفی خود را آشکار کردند و از نگهداری سلاح، اقدامات جاسوسی، دادن اطلاعات و اقدامات ضدانقلابی پرده برداشتند. این گونه بود که در اردیبهشت سال 62 حزب توده منحل شد. سران و رهبران توده برخی دستگیر شدند و برخی مهاجرت کردند. حزب توده در ابتدا قصد داشت با مجاهدین اتحاد برقرار کند اما مجاهدین در سال 64 دست رد به سینه ی آن ها زدند.

علی خاوری بعدها اعلام کرد که شعار اتحاد ما اشتباه بوده است. آن ها همچنان نامه ی مردم را چاپ می کنند و در نشریه های راه کارگر و پیک نفت در فضای مجازی مطلب می نویسند. ششمین کنگره ی حزب توده در سال 91 با دبیر اولی علی خاوری نیز برگزار شد؛ اما حزب توده امروز تنها خاطره ای تلخ از ناکامی های تاریخی را با خود دارد.