بهره گیری مثنوی از اصول اخلاقی نهج البلاغه (۱)

چکیده
 

مثنوی معنوی بعد از قرآن کریم وکلام رسول اکرم (ص)، بیشترین تأثیر را از نهج البلاغه پذیرفته است. رابطه مولوی با امام (ع) درمثنوی از مرتبه عارف ومرشد فراتر بوده ورنگ عشق گرفته است. سروده های مولوی درمدح امام علی (ع) او را در شجاعت، اخلاص، مبارزه با نفس وشخصی از خود گسسته وبه خدا پیوسته می ستاید. همچنین واگویی او از واقعه غدیر گواه زیبای این موضوع است.
مولوی در مثنوی از نهج البلاغه درزمینه های مختلف بهره فراوان برده که از آن جمله می توان به برخی از اصول اخلاقی اشاره نمود واثر کلام امام را در شعر مولوی به تماشا نشست. انجام بایدها وپرهیز از نبایدها، تنها بخشی از تعریف اخلاق بوده ولازم است به موارد دیگری نیز توجه شود. شکر، ایمان، جهاد با نفس، زهد ، نماز، دعا ومناجات وآداب سخن گفتن موضوع هایی است که درکنار بایدها ونبایدهای اخلاقی مورد نظر قرار گرفته است.
واژه های کلیدی: نهج البلاغه ، مولوی، اخلاق

مقدمه
 

آثار ادبی هر ملت همواره بخشی از گنجینه های فرهنگی - اجتماعی آن محسوب می شود وچشم اندازی از غنای فرهنگی آن ملت را به دست می دهد. اندیشه های والا، گرایش به دین و مذهب، بزرگداشت اخلاق، سعی در شناخت انسان ونمودن راههای بیداری و نجات و رستگاری و تعالی بشر از شاخصهایی است که میزان جاودانگی آفرینشهای ادبی واثر بخشی آن بر فرهنگهای دیگر را تعیین می کند. این آثار آفریده شده در روزگاران دور و نزدیک وایام جنگ وصلح، با توجه به تأثیر پذیری مستقیم آنها از اوضاع سیاسی جامعه، معمولا سیمایی از تاریخ آن ملت را نیز به تصویر می کشد. بنابراین، هر متن ادبی افزون بر ویژگیها وهنرمندیهای به کار رفته در نگارش آن، اثری تاریخی نیز به شمار می رود.
از این رو، ملتها همواره با حفظ وپاسداشت آثار ادبی خود در قالب مطالعه، تحقیق، توضیح ، وتفسیر برای شناساندن آنها به نسلهای بعدی به آنها توجه کرده اند واز آنجا که آنها را جزئی از هویت فرهنگی خود دانسته اند، دراین راه از هیچ کوششی فروگذار نکرده اند.
از سوی دیگر، پیچیدگیهای روز افزون جهان کنونی وپیشرفتهای علمی وفناوریهای روز آسایش وامنیت واقعی را برای انسان به ارمغان نیاورده است. جهان امروز به معنویت نیاز دارد. فراموش کردن پیشینه فرهنگی و تأثیر پذیرفتن از فرهنگهای پر زرق وبرق مادی عامل مهمی در رخت بر بستن معنویت از زندگی بشر است.
آشکار است که، با رجوع به این پیشینه غنی فرهنگی، خواهیم توانست از سقوط به ورطه پوچ مادی غرب درامان بمانیم ودرمقابل از خود باوری، پیشرفت، سربلندی، و افتخار بهره مند شویم.
مثنوی مولانا یکی از آثار جاودان ادبی در زبان فارسی است. به دلیل غنای فرهنگی، علمی، عرفانی، تعلیمی، وسعت، وعمق دیدگاه مولانا درحقایق انسانی- به خصوص روابط انسان با ماوراء الطبیعه - با وجود تفسیرها- شرحها وتوضیحات همچنین آثار متفاوتی که برای شناساندن این اثر منتشر شده، هنوز پژوهندگان عرصه ادب وزبان فارسی را به تحقیق فرا می خواند.
تأثیر پذیری بسیار زیادی مثنوی از قرآن کریم (تا آنجا که آن را «قرآن عجم» نامیده اند) وبهره مندی آن از احادیث و روایات زمینه های مناسبی برای پژوهش وتعیین میزان تأثر این اثر از سر چشمه وحی وکلام معصومان (ع) است.
به نظر می رسد مولانا دربین روایات واحادیث امامان ومعصومان (ع) از کلام امیرالمومنین ، علی (ع) بیشترین بهره را برده باشد، زیرا او بعد از پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) نزدیک ترین فرد به قرآن کریم است وبه معانی بلند قرآن پی برده است. در حقیقت، کلام علی(ع) منشئی جز کلام وحی ندارد وآنچه وی در دانشگاه تربیت پیامبر رحمت (ص) از قرآن آموخته در کلامش متجلی شده است. به این دلیل است که مولانا، پس از قرآن مجید، به کلام امام علی (ع) توجه داشته وتحت تأثیر آن واقع شده است.
این مقاله بخشی از پژوهشی است که با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای وگفتگو با برخی صاحبنظران در زبان وادبیات فارسی ونهج البلاغه انجام شده است. دراین مقاله به تأثیر نهج البلاغه در مثنوی معنوی پرداخته شده است. به این منظور، برخی موضوعهای اخلاقی انتخاب وکوشیده شده موارد تأثیر پذیری مستقیم مثنوی از نهج البلاغه نمایانده شود.باید افزود که آنچه دراین مقاله آمده حاصل یافته های نگارنده است وامکان دارد، با تحقیق بیشتر، موارد دیگری نیز یافت شود.

علی(ع) و نهج البلاغه
 

علی ابن ابی طالب (ع)، پس از پیامبر عظیم الشأن (ص)، شخصیتی چنان بزرگ است که جهان خلقت مرواریدی همانند او نپرورانده است.برشمردن فضایل علی (ع) درتوان بشر خاکی نمی گنجد، زیرا او را حق تعالی ستوده است (مائده، آیه 55).
انما ولیکم الله و رسوله والذین ءامنوا الذین یقیمون الصلوه ویوتون الزکوه وهم راکعون ( به درستی که ولی شما خدا ورسول او وآنان اند که ایمان آورده اند.آنان که نماز را بر پا می دارند وزکات و صدقه می دهند درحالی که دررکوع اند).(2)
یا حضرت باری درسوره نساء آیه 59، می فرماید:
یا ایها الذین امنوا اطیعوا الله واطیعوا الرسول واولی الامر منکم.... (ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید خدا را و صاحبان امر را ...)(2)
علی (ع) بنده خدا و پرورش یافته وتربیت شده وپیامبر عظیم الشان (ص) است واین از بزرگ ترین افتخارات اوست: «کدام شخصیت می تواند ادعا کند که «عبدالله» است واز همه عبودیتها بریده جز انبیا واولیای عظام بجز علی (ع) ،آن عبد وارسته از غیر و پیوسته به دوست، که حجب نور وظلمت را دریده وبه معدن عظمت رسیده ودر صف مقدم است (بخشی از پیام امام خمینی (ره) به کنگره هزاره نهج البلاغه 1360).
آن گونه که از آیات و روایات بر می آید، 300 آیه از آیات قرآن مجید برحسب ماخذ و مدارک هستند درباره علی بن ابی طالب (ع) نازل شده است. (جعفری تبریزی، 1379، ص؟) افزون بربیانات علما ودانشمندان شیعه، بزرگان اهل سنت نیز درکتابهای خود به این حقیقت اعتراف کرده اند. (3)
همچنین احادیث بسیاری نیز از رسول اکرم (ص) در توصیف ومعرفی علی (ع) در منابع معتبر آمده است، از جمله حدیث مساوات که اهل سنت نیز آن را نقل کرده اند:
من اراد ان ینظر الی آدم فی علمه والی نوح فی تقواه والی ابراهیم فی حلمه والی موسی فی هیبته والی عیس فی عبادته فلینظر الی علی ابن ابی طالب (الریاض النضره ص 218و 202 شرح تجرید الاعتقاد، ص 388).
یعنی هر کس بخواهد بنگرد به آدم در علمش وبه نوح در تقوایش وبه ابراهیم درحلمش وبه موسی در هیبتش وبه عیسی در عبادتش ، پس به علی بن ابی طالب بنگرد.
پیامبر بزرگوار (ص) درحدیث دیگری درباره علی (ع) چنین می فرماید:
انا مدینه العلم وعلی بایها فمن اراد العلم فلیات بابه (امینی نجفی، 1368، ج6، ص 799).
احادیث ثقلین، منزلت، مؤاخات، و ولایت از جمله احادیث دیگری است که درمناقب علی (ع) از رسول اکرم (ص) روایت شده است.
«این آیات واحادیث با کمال وضوح اثبات می کنند که علی (ع)، آن بزرگ بزرگان و یگانه نسخه انسان کامل که پس از وجود نازنین محمد مصطفی (ص) نظیر او پا به عرصه هستی گام نگذاشته ، تجلیگاه همه امتیازات والای پیشوایان معصوم است» (جعفری تبریزی، 1380، ص 12- 13).
بنابراین، حتی در صورتی که احادیث هم وجود نداشت که به شناخت عمیق وواقعی از شخصیت والای امیرالمومنین (ع) وعظمت وجودی اونایل آییم، اکنون فقط با مواجعه به آیات الهی معطر به شمیم این انسان والا می توانیم به حقیقت دست یابیم.

نهج البلاغه
 

سید رضی (متوفی به سال 359ق)، از نوابغ وعلمای بزرگ اسلام، گزیده سخنان امام علی (ع) را از متن منابع گوناگون انتخاب کرده وبا سبک و قالبی خاص به صورت کتابی جامع شامل 239 خطبه، 79 نامه و472 گفتار کوتاه درکتابی به نام نهج البلاغه گرد آورده است .این کتاب پس از قرآن مجید شاهکاری منحصر به فرد است. الهیات وفلسفه، سلوک وعبادت، موعظه وحکمت، حماسه وشجاعت ، دعا ومناجات، اخلاق و تهذیب ، علم وایمان، عشق ومحبت، سیاست اقتصاد، وموضوعهای گوناگون دیگر در این اثر فراهم آمده است - که، پس از سالیان دراز، همچنان بر دل و جان شیفتگان ارزشهای الهی وانسانی حکومت می کند، و بی تردید ، نمونه وجایگزینی برای آن وجود ندارد.
«همان طور که قرآن کریم معجزه الهی است واز طریق وحی بر زبان پیامبر اکرم (ص) جاری شده، نهج البلاغه نیز بخشی از معجزه علوی است که با الهام از قرآن و تعالیم رسول الله (ص) از زبان امیر المومنین (ع) بیان شده است. می توان گفت اگر بخواهیم همتا و«تلوی» برای قرآن از کلمات اولیاء الله بیابیم، نهج البلاغه تالی قرآن مجید است؛ زیرا ملهم از قرآن است» (مهدوی کنی، 1364، ص 30)
سخن از نهج البلاغه، که آن را کلامی فروتر از کلام خدای سبحان وفراتر از کلام بشر دانسته اند، پایانی ندارد؛ هر چه درباره آن بگوییم و بنویسیم، جز از دیدگاه مهجور خود ندیده ایم وننوشته ایم. زیبایی، لطافت، عمق، ومعنای کلام امیرمؤمنان (ع) چنان است.
که نمونه ای فراتر از آن جز قرآن نمی یابیم. به دلیل همین ویژگیها، هیچ فیلسوف، عارف، ادیب وسخنوری را نمی توان یافت که آن رامطالعه نکرده باشد، جز کسانی که عظمت این کتاب بر آنها پوشیده مانده است.
این کتاب همواره سندی معتبر و راهبردی برای حیات بشر پس از قرآن محسوب شده ونه تنها مورد توجه خاص علمای تشیع وتسنن است، بلکه متفکران غیر اسلامی را نیز متوجه خود ساخته است. آنان خود را بی نیاز از درک مفاهیم سخنان امام علی (ع) ندیده اند. این اشتیاق نشان از عظمت این کتاب پس از قرآن کریم دارد.

پی‌نوشت‌ها:
 

1- کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی
2- همه مفسران گفته اند این آیه هنگامی نازل شد که علی 0ع) درمسجد مشغوئل نماز بود. فقیری وارد شد ودر صفهای نماز می گشت واز مردم تقاضای کمک می کرد وچون هیچ کس مرهم احسانی برجراحاتش نگذاشت، علی (ع) انگشت مبارک خود را به سوی آن فقیر حرکت داد وفقیر متوجه اشاره حضرت شد وانگشتر را از انگشت او بیرون آورد واز مسجد خارج شد وسپس این آیه در شان علی (ع) نازل شد (مقدس اردبیلی، بی تا، ص 41).
3- درحدیث مسند ومعروف جابر، پیامبر اکرم (ص) علی (ع) وفرزندان وی را، با ذکر نام هر یک، اولی الامر می خواند (ارفع، 1369، ص79).
4- آیات تطهیر (احزاب ، آیه 33)، مودت (شوری، آیه 23)، تبلیغ(مائده، آیه 67) مباهله (آل عمران، آیه 61)، واکمال (مائده، آیه 3) از جمله آیاتی است که خاص علی(ع) نازل شده است.
 

منبع:نشریه النهج شماره 27و 28