پژوهشی در الگوی مطالعه سنت های اجتماعی در قرآن (۱)

چکیده
 

«سنت ها» دست کم از چهار حیث موضوع، عاملان، آثار، اهداف «اجتماعی» خوانده می شوند. مطالعه روشمند سنت ها هم ما را به طرح یک نظریه دینی در جامعه شناسی دلگرم می کند و هم در کنترل جامعه و رخدادهای اجتماعی مدد می رساند و هم دسترسی به مدینه فاضله دینی را آسان تر می سازد.
روش مطالعه سنت باید هم با تفسیرهای قرآنی همسو باشد و هم با الگوهای روشی متعارف در علوم اجتماعی. کیفی بودن مفاهیم و متغیرهای سنت، نیازمند بهره گیری از روش های مطالعه کیفی و نیز غیبی، ماورایی و متکی بودن بر متون دینی، اقتضای روش «تحلیل محتوی»، به خصوص «تحلیل ساختاری» است. در تحلیل ساختاری ارائه یک چارچوب انتزاعی ضروری است. از این رو برای مطالعه سنت چارچوبی مناسب است که اولاً، حضور خداوند در سلسله علل را توجیه کند و ثانیاً، فعال بودن اراده انسان را نیز مورد توجه قرار دهد. ثالثاً، به رابطه علی میان دو پدیده توجه کند و رابعاً، مکانیسم های تحقق سنت را جستجو نماید. همچنین انتزاعی بودن مفاهیم سنت، مفهوم سازی آنها را ضرورت می بخشد؛ مفهوم سازی به معنای تجزیه مفاهیم از سطح انتزاعی به سطح عینی و مشاهده پذیر است. مفهوم سازی قرآنی بهترین روش برای مفهوم سازی مفاهیم سنت ها است.
کلیدواژه ها: سنت، سنت های اجتماعی، سنت های الهی، تحلیل محتوی، تحلیل ساختاری، ساز و کار علّی .

مقدمه
 

قرآن کریم کتاب هدایت است. همه تر و خشک عالم در آن بیان شده است. قرآن در آیات بسیاری سخن از سنت های پایدار، ثابت و تحویل ناپذیر به میان آورده و مخاطبان خود را به تفکر در سنن الهی دعوت می کند تا با این کار، به سمت صلاح و رستگاری هدایت شوند. بحث سنت ها در قرآن، پژوهشگران علوم اجتماعی، به خصوص محققان جامعه شناسی را به خود دلگرم ساخته است. از این رو، بسیاری در صدد برآمده اند تا در حاشیه مباحث قرآنی، سنت های اجتماعی را بحث نمایند و راه را برای مطالعه دینی هموار سازند. نوشته ها و تحقیقات فراوانی در این زمینه صورت گرفته است، اما آنچه که در اغلب نوشته ها جای آن خالی است؛ توجه به مطالعه روشمند سنت ها است؛ زیرا اغلب آنها صرفاً با روش تفسیری نگاشته شده و به محورهای اجتماعی توجه نکرده است آن دسته از نوشته ها، که به محورهای اجتماعی سنت توجه کرده اند، از ارائه و طرح روشی که هم با تفسیر قرآن سازگار باشد و هم با روش های مطرح در علوم اجتماعی قطع رابطه نکند، دریغ و یا غفلت ورزیده اند. بدین منظور، این مقاله درصدد است که در حد وسع، به خلاء روشی در سنت های اجتماعی در قرآن توجه کرده و چارچوبی را برای مطالعه سنت های اجتماعی در قرآن طرح و جزییات و عناصر آن را بیان نماید.

تعریف سنت و سنت اجتماعی
 

«سنت» در لغت به معنای طریق، سیره و شریعت آمده است. (1) این اصطلاح در علوم گوناگون به معانی مختلفی به کار رفته است. سنت در علم اصول فقه به معنای فعل قول و تقریر یکی از معصومان، (2) و در فقه و برخی احادیث فقهی، سنت یکی از احکام خمسه مرادف استحباب به کار می رود. (3) مفسران، سنت را به معنای عادتواره ( الگوی رفتار پایدار) (4) به کار برده اند. سنت در علوم اجتماعی به معنای رفتاری است که همواره وجود داشته و بر اثر ممارست های طولانی در افراد ریشه دوانیده باشد. (5) مفهوم «سنت» در کاربرد دینی و قرآنی، به معنای ضوابط موجود در رفتار الهی و روش های تدبیر امور عالم از سوی خداوند، (6) و مرادف «دین» و «شریعت» و یا اراده تشریعی خداوند (7) آمده است. این واژه، در تحقیق پیش رو به معنای «قوانین ثابت و لایتغیر حاکم بر پدیده ها ( طبیعی، اجتماعی و فردی) در عرصه های گوناگون تکوین و تشریع» می باشد.
«سنت اجتماعی» (8) در اصطلاح جامعه شناختی رفتاری است که بر اثر تکرار فراوان فراهم آمده و به صورت دقیق و معتبر از دیرباز به جا مانده باشد. (9) سنت اجتماعی از منظر قرآنی، گاهی به معنای قوانین جاری شده بر همه مردم، چه مؤمنان و چه غیرمؤمنان آمده است. (10) گاهی نیز به معنای رفتاری لحاظ شده است که جنبه اجتماعی داشته و در عرصه های گوناگون زندگی اجتماعی تأثیر گذار باشد. (11)
لازم به یادآوری است که سنت از جهات گوناگون قابل اتصاف به وصف اجتماعی بودن است. همان گونه که در ادامه خواهد آمد، سنت دست کم از چهار حیث می تواند اجتماعی باشد: از حیث موضوع، کنشگر، اهداف و آثار و پیامدها با توجه به آنچه گذشت و تعریفی که از سنت ارائه شد، می توان گفت: سنت اجتماعی رابطه ای تأثیر و تأثر ثابت و پایدار میان دو پدیده ای است که براساس یکی از وجوه چهارگانه با زندگی اجتماعی انسان ها در ارتباط باشد.

ضرورت مطالعه نظام مند سنت های اجتماعی در قرآن
 

تاکنون مطالعات فراوانی در سنت های اجتماعی انجام شده است. در بسیاری از این نوشته ها، سعی شده است که سنت های اجتماعی تحت عنوان یکی از سنت های عام بازخوانی شود. اما آنچه که در اغلب این تحقیقات خالی است، این است که در تحقیقات مذکور نه سخنی از یک الگوی مشخص و نظام مند به میان آمده است و نه خود مطالعات براساس یک الگوی روشی منظمی انجام شده است. از این رو، مطالعات ناظر بر سنت های اجتماعی گاهی صرفاً با رویکرد تفسیری انجام شده و کمتر توجهی به جوانب اجتماعی آن نشده است. در برخی موارد هم که جوانب اجتماعی آن مورد توجه قرار گرفته، از ارائه چارچوبی که بتوان براساس آن همه سنت های اجتماعی را مورد تحقیق و بررسی قرار داد، غفلت شده است.
از این رو، ضروری است که الگویی برای مطالعه سنت های اجتماعی در نظر گرفته شود که هم به جوانب تفسیری سنت ها توجه کند و هم سنت ها را از دیگر پدیده های اجتماعی جدا نساخته و با هم آنها را روش های مطرح در مطالعه پدیده های اجتماعی مطالعه نماید.

آثار مطالعه سنت های اجتماعی
 

مطالعه روشمند سنت های اجتماعی آثار علمی و عملی فراوان به همراه خواهد داشت. از جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. امکان طرح جامعه شناسی دینی
 

یکی از دغدغه های همیشگی اندیشمندان اجتماعی، مسلمان این بوده است که علوم اجتماعی از جمله علم جامعه شناسی را از چشم انداز دینی مطالعه کنند. یکی از راه ها و یا تنها راه مطمئن برای ارائه جامعه شناسی دینی، بحث سنت های اجتماعی در قرآن است؛ زیرا در متون دینی از جمله آنجا که مبانی فلسفی مباحث اجتماعی یا بحث های جامعه شناختی، از جمله قانونمندی جامعه و روابط علی و معلولی پدیده های اجتماعی، تغییرات سطح کلان اجتماعی و آسیب شناسی اجتماعی و نظام کنترل اجتماعی، از جمله سنت ابتلاء، عبرت، امهال و هدایت را تحت پوشش قرار داده است، بحث «سنت ها» است.

2. امکان تحت کنترل قرار دادن رخدادهای اجتماعی
 

هدف اصلی مباحث جامعه شناختی، شناخت علل، عوامل، آثار و پیامدهای پدیده ها و رخدادهایی است که در حاشیه زندگی اجتماعی افراد به وقوع می پیوندد. با شناسایی علل و آثار آنها، امکان پیش بینی، پیشگیری و تحت کنترل قرار دادن رخدادها، و حوادث و مسایل اجتماعی فراهم خواهد شد. بررسی سنت های اجتماعی ما را قادر می سازد تا قوانین و نظام حاکم بر رخدادهای اجتماعی را کشف کرده و با شناخت روابط پدیده ها و رخدادهای اجتماعی روند آنها را پیش بینی کنیم (12) همچنین قادر خواهیم بود رخدادهای اجتماعی را تحت کنترل درآوریم.

3. اصلاح جامعه
 

آیات قرآن کریم تصریح دارد که هدف از ذکر سنت، اصلاح و هدایت جامعه است. در آیه 137 و 138 سوره آل عمران (13) این مسئله به خوبی بیان گردیده است . در این دو آیه، ضمن توجه به سنت الهی، سیر در سنت ها، زمینه ساز اصلاح و هدایت انسان ها بیان شده است. از آنجایی که سنت های اجتماعی بخشی از حوزه های مباحث جامعه شناختی از جمله تبیین انحرافات اجتماعی را تحت پوشش قرار می دهد، روشن است که دسترسی بدین مهم، گامی اساسی در اصلاح جامعه و هدایت آن به رستگاری و مدینه فاضله دینی خواهد بود. از این رو، برخی، شناختن سنت ها و قوانینی را که در سایه آن جامعه اسلامی بتواند راه صلاح را از فساد تشخیص داده و به آرمان های اسلامی در زندگی اجتماعی نزدیک شود، واجب شمرده اند. (14)

وجه اجتماعی بودن سنت
 

سنت های اجتماعی حیث های مختلفی دارد: گاهی سنت ها ناظر بر طبیعت است و گاهی ناظر بر فرد و گاهی هم ناظر بر زندگی اجتماعی انسان ها. در بسیاری از موارد، سیاق و ظاهر آیات به خوبی گویای نوع سنت نیست. با این وصف، شناخت وجوه اجتماعی بودن سنت و مشخص کردن معیاری برای تفکیک سنت ها از اهمیت خاصی برخوردار است. سنت، دست کم از چهار وجه می تواند اجتماعی باشد.

موضوع
 

سنت های ذکر شده در قرآن کریم ممکن است به لحاظ موضوع اجتماعی باشد.«موضوع اجتماعی» (15) رویداد، اندیشه یا وضعیتی است که بر اثر هنجارهای یک گروه یا یک جامعه معین معنای مشخصی پیدا کرده و انسان ها بر محور آن کنش متقابل انجام می دهند. (16) از این رو، آیاتی که از رویداد تاریخی و اجتماعی سخن می رانند و قوانینی الهی را ناظر به رخدادهای اجتماعی بیان می کنند، به سنت های اجتماعی مربوط اند. همچنین رفتارها، اندیشه ها و تجربه های متأثر از هنجارهای اجتماعی، ذیل سنت های اجتماعی مورد کاوش قرار می گیرند.
بنابراین، آیاتی حاکی از عذاب الهی نازل شده بر اصحاب فیل و مجرمان، (17) جرم به عنوان تعدی از هنجارهای دینی حاکم بر جامعه، مصداقی از مصادیق سنن الهی است.

کنشگران
 

گاهی عملی که انجام می شود، فی نفسه عملی فردی است، اما به این لحاظ جنبه اجتماعی پیدا می کند که بیشتر مردم به صورت همسو بدان عمل دست می زنند. چنین عملی در مطالعات اجتماعی،«رفتار جمعی» (18) نامیده می شود؛ رفتار جمعی رفتاری است عاطفی که بر اثر وضع و حادثه ای از شخص یا اشخاص سر می زند و بر اثر واگیری اجتماعی به دیگران سرایت کرده و در نتیجه، گروهی از افراد به صورت همسو و متجانس عمل می کنند. (19) بنابراین، هنگامی که در قرآن کریم سخن از اعمالی به میان می آید که جمعی از افراد با تأثیرپذیری از عاطفه و غرایز شخصی به صورت همسو بدان عمل می کنند و چنین رفتاری مستلزم آثار وضعی و پیامدهای معطوف به زندگی اجتماعی آنان باشد، در ذیل «سنت های اجتماعی» قابل بحث خواهد بود. برای مثال، می توان رفتار قوم لوط را بیان کرد.براساس آیات 66 تا 74 سوره حجر، قوم لوط به رفتار غیراخلاقی عادت کرده بودند که خداوند عذاب دردناکی، که از آن به عنوان «صیحه » یاد می کند، بر آنان فرود آورده و آنان را نابود می کند. نکته مورد توجه این است که عذاب الهی نتیجه رفتاری بوده است که قوم لوط به صورت جمعی بدان دست می زدند.

آثار و پیامدهای رفتار
 

سومین وجهی که می توان برای اجتماعی بودن سنت ها بیان کرد، آثار و پیامدهای اجتماعی رفتار است. در این وجه تأکید بر این است که اگر رفتاری هرچند فردی و بیولوژیک، آثاری به همراه داشت که آثار آن فراتر از فرد بوده و یا بر زندگی اجتماعی افراد اثر گذار بود، تحت عنوان «سنت های اجتماعی» قرار می گیرد. مرحوم شهید صدر درباره اجتماعی بودن سنت ها، بعد از اینکه می پذیرند که سنت هایی را می توان اجتماعی دانست که جنبه اجتماعی داشته باشد، می فرمایند:«کاری جنبه اجتماعی دارد که موج ایجاد کند، موجی که از فاعل درگذرد و زمینه اش سطح جامعه را دربرگیرد.» (20) ایجاد موج اجتماعی به معنای تأثیرات شگرف رفتار بر زندگی جمعی افراد است. از این رو، در مطالعه سنت توجه به این مسئله ضروری است که یک رفتار چه مقدار بر زندگی جمعی انسان ها تأثیر می گذارد. برای مثال، در آیه های «و لو أن اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض» ( اعراف: 96) و «و یا قوم استغفروا ربکم ثم توبوا الیه یرسل السماء علیکم مدراراً و یزدکم قوه إلی قوتکم» ( هود: 52) و «و من اعرض عن ذکری فإن له معیشهً ضنکاً» ( طه:124) ایمان، تقوی، استغفار و دوری از ذکر خداوند رفتار کاملاً شخصی و درونی است، اما از آن رو که رفتار مذکور آثاری دارد، مربوط به زندگی بسیاری از افراد جامعه، مورد بحث سنت های اجتماعی قرار می گیرد. پیامدهای منسوب به زندگی جمعی، ایمان و تقوی و استغفار و دوری از ذکر خدا در خود آیات به عنوان پیامد رفتار اشاره شده است. نزول برکات، فراوانی روزی، مشکلات و مسائل زندگی از جمله اموری هستند که اگر در جامعه اشاعه پیدا کند، شامل همه افراد جامعه می گردد.

اهداف اجتماعی
 

رفتار انسان ها، اعم از فردی و یا اجتماعی هدفمند است. هدفمندی رفتار انسان، که در فلسفه اسلامی تحت عنوان «علت غایی» بحث شده است، بدین معنا است که افعال اختیاری انسان ها مسبوق به تصور ذهنی غایت و هدفی است که انسان ها با انجام فعل، قصد رسیدن به آن را دارد. (21) در جامعه شناسی نیز یکی از انگاره ها در مورد رفتار اجتماعی انسان، این است که رفتار اجتماعی رفتاری است که به سمت دیگران ( دیگر افراد جامعه) جهت گیری شده باشد. (22) براساس این انگاره، نه تنها رفتار بیرونی افراد بلکه گرایش های ذهنی و درونی افراد، اگر جهت گیری اجتماعی داشته باشد، رفتار «اجتماعی» تلقی می شود.
بنابراین، اگر آیات حاکی از رفتاری باشد که معطوف به اهداف اجتماعی و یا جهت گیری شده به سمت دیگران اجتماعی باشد. جزو سنت های اجتماعی قرآن به شمار می رود. برای مثال، آیه های 10 الی 13 سوره مبارکه فجر در اصل حاکی از عذابی است که بر قوم عاد، ثمود و فرعون زمان حضرت موسی نازل شده است. رفتار فرعون به عنوان یک فرد، نمی تواند اجتماعی باشد، اما از این جهت که عذاب برخاسته از رفتار طغیانگرانه و گسترش دهنده فساد او است، می تواند حامل یکی از سنت های اجتماعی باشد. وجه اجتماعی بودن «سنت» ذکر شده در آیات مذکور، این است که «طغیانگری» و «اشاعه فساد» از سوی فرعون با انگیزه و معطوف به هدف اجتماعی صورت گرفته است. هدف اجتماعی که رفتار طغیانگرانه و گسترش دهنده فساد به سوی آن جهت گیری شده است، «تسلط بر دیگران» و «زیرپا گذاشتن ارزش های اخلاقی اعتقادی حاکم بر جامعه» است.

پی‌نوشت‌ها:
 

* کارشناسی ارشد جامعه شناسی.
1. ابن الاثیر، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ج 2، ص 409.
2. محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج2، ص 61.
3. شهید اول مستحبات وضو را با عبارت «السننه السواک و التسمیه ... و المضمضه و ... » بیان می فرمایند و همچنین امام رضا (ع) در نامه ی غسل روز جمعه، عیدین، زیارت و ... را مستحب دانسته و کلمه «سنه» را به کار می برند. برای مطالعه بیشتر، ر.ک. شهید الاول، اللمعه الدمشقیه، دارالفکر، 1411، ص 17؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 3، ص 305.
4. فضل ابن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372، ج 2، ص 841.
5. ماکس وبر این معنا را در ذیل «کنش سنتی» و «اقتدار سنتی» برای «سنت» در نظر می گیرد. برای اطلاع بیشتر ر.ک: ماکس وبر، مفاهیم اساسی جامعه شناسی، ترجمه احمد صدارتی؛ ریمون آرون، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی، باقر پرهام، ص 567.
6. محمدتقی مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ص 425.
7. حمید پارسانیا، سنت، ایدئولوژی، علم، ص 12.
8. Social tradition.
9. آک برن و نیم کوف، زمینه جامعه شناسی، ا.ح. آریانپور، گستره، ص 169.
10. محمد هیشور، سنن القرآن فی قیام الحضاره و سقوطها، ص 12.
11. سیدمحمد باقر صدر، المدرسه القرآنیه، ص 70.
12. محمود رجبی، «قانونمندی جامعه و تاریخ»، تاریخ در آیینه پژوهش، ش 2، ص 30.
13. «قد خلت من قبلکم سنن فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبة المکذبین» و «هذا بیان للناس و هدی و موعظه للمتقین».
14. احمد حامد مقدم، «سنت های اجتماعی در قرآن کریم»، مشکوة، ش 11، ص 27.
15. Social object.
16. جولیوس گولد، ویلیام ل. کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، ص 820.
17. مثل آیه «اهم خیر ام قوم تبع و الذین من قبلهم اهلکناهم إنهم کانوا مجرمین»، دخان آیه 37.
18. Collective behavior.
19. آک برن و نیم کوف، همان، ص 181.
20. سیدمحمدباقر صدر، المدرسه القرآنیه، ص 70.
21. سیدمحمدحسین طباطبایی، اصول فلسفه رئالیسم، ص 205.
22. ماکس وبر، مفاهیم اساسی جامعه شناسی، ص 50.
 

منبع:نشریه معرفت فرهنگی و اجتماعی شماره 2
ادامه دارد...