شیخ صدوق در کتاب عیون اخبارالرضا علیه‌السلام از ورود حضرت به باغ حمید بن قحطبه ـ جایی در فاصله میان نوغان و سناباد و بر سر راه سناباد، نیشابورـ گزارش مى دهد: وقتى امام(ع) نزد قبر هارون رفت، با دست خویش خطى بر یک طرف قبر کشید و فرمود: « اینجا تربت من است و من در همین جا دفن خواهم شد و خداوند به‌زودى این مکان را محل آمد و شد شیعیان و دوستان من قرار خواهد داد.» پس از گذشت نزدیک به دو سال از آن تاریخ، مامون که از واگذاری ولایتعهدی به امام به انگیزه آرام کردن اوضاع و شورشها نتیجه‌ای نمی‌گیرد، امام را در توس به شهادت می‌رساند و پیکر مطهرش را در قسمت بالا سر پدرش به خاک می سپارد.
از این روی اولین بنای آرامگاه همان بقعه هارونی است که به دست مامون عباسی و به سبک معماری خراسان، با چهار دیوار ساده و ارتفاعی نسبتا کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود بنا شد. از این تاریخ تا دوره دیلمیان نشانه‌ای از تجدید یا مرمت حرم در دست نیست.
دیلمیان
اولین بار دیلمیان یا آلبویه که شیعه بودند، به تعمیر وتزئین اساسی این بقعه پرداختند. به گفته ابن بابویه(شیخ صدوق)، محمد بن عبدالرزاق طوسی و امیر محمدیه، از امرای عهد سامانی نیز در دوران فرمانداری‌شان نسبت به مرقد مطهر کمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند. همچنین در اوایل قرن چهارم ق به دستور عضدالدوله دیلمی، مرقد منور به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد. زیارت این بارگاه شریف در عصر ایشان رونق بیشتری یافت و بر علاقهمندان و زایران آن افزوده شد.
غزنویان
سبکتکین غزنوی(366-387) در قرن چهارم به گمان آنکه حرم رضوی جایی برای تجمع و همبستگی شیعیان است، سقف و قسمتی از دیوار بقعه را ویران کرد و مانع از زیارت حضرت شد؛ اما شیعیان مخفیانه به زیارت ادامه دادند تا اینکه سلطان محمود غزنوی حرم را مرمت کرد و بنایی زیبا برآن بنیاد نهاد. به نوشته تاریخ بیهقی در سال 400ق عمیدالدوله فائق که بیهقی او را «خادم خاصه» نامیده، بنای بقعه را بار دیگر بر روی بازمانده دیوارهای گلین با آجر میسازد و منارهای هم بر آن می‌افزاید. با توجه به سنگ نبشته موزه آستانه به نظر می‌رسد که حرم در سال 516ق تجدید یا تعمیر شده باشد. سوری، مشهور به صاحب دیوان که از سوی سلطانمحمود بر خراسان حکومت داشت، چیزهای دیگری بر حرم افزود و منارهای برای آن بساخت «و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد» (تاریخ بیهقی) و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حملة غُزها دچار آسیب شد. علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد.
سلجوقیان
در دوره سلجوقیان اولین سنگ مرقد امام رضا علیه‌السلام که از جنس مرمر و متعلق به سال516ق است، روی قبر مطهر نصب شد و عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی دارد که از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این قطعه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
حمله غزها
در سال 548ق غزان به خراسان و از جمله مشهد حمله کردند و همه شهر را به آتش کشیدند و بسیاری از مردم از جمله علما و بزرگان را کشتند. در این جریان به بنای حرم لطمه وارد شد که چند سال بعد شرفالدین قمی حاکم مرو در عهد سلطان سنجر به مرمت آن همت گماشت و گنبدی برای این مزار مبارک ساخت. پیش از این نیز در سال557ق به دستورچترکان زمرد ملک خواهرزاده سلطان سنجر، بنا بر نوشتههای روی کاشیها و ذکر تاریخ 512، ازاره حرم را با کاشیهای نفیس شش ضلعی، هشت ضلعی و ستارهای (معروف به کاشی سنجری) تزیین کرد. وی دستور داد قرآن کریم را با خط خوش در جزوههایی نوشتند و آنها را وقف بقعه ساخت. این اثر هم اکنون در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
خوارزمشاهیان
در زمان خوارزمشاهیان و تعمیرات و تزییناتی در روضه رضوی به عمل آمد و در سال 612ق کتیبه‌ای بسیار زیبا از جنس کاشی خشتی به خط ثلث برجسته بر دیوار و طرف در ورودی حرم از جانب رواق دارالحفاظ نصب گردید. بر روی این لوح ذکر همین تاریخ، نام و نسب امام رضا تا امیرالمؤمنین علیعلیهماالسلام نوشته شده و بر حاشیه آن به خط ریز دو بیت در مدح حضرت از سرودههای ابونواس نقش بسته است. همچنین دو محراب کاشیِ چینی نمای و کاشیهای نفیس برجسته اطراف سردرِ پیش روی مبارک، و کتیبه‌ای حاوی دو بیت شعر فارسی در دیوار حرم مطهر که «سنه 612» بر آن کتابت شده، از آثار همین دوره است. بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشیهای ممتاز سنجری تزیین شد. اکنون این کاشیها با تاریخ 612 در حرم موجود است.
مغولان
ابن ابیالحدید در شرح نهجالبلاغه مینویسد که مغولان در سال 618ق ابتدا به طوس حمله آوردند، شهر را غارت کردند و مردم را به قتل رسانیدند. سپس وارد مشهد شدند و آنجا را خراب کردند. اگر چه بعضی منابع از خرابی بارگاه مقدس رضوی به دست مغولان سخن گفتهاند، ولی مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی مینویسد با وجودی که مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را تخریب نکردند و احتمالا به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. عطاملک جوینی مؤلف جهانگشا از خرابی حرم مطهر به دست مغولان ذکری به میان نیاورده است.
دوره ایلخانی
در این دوره فرسودگیها و احیانا خرابیها و خسارات وارد شده به حرم مطهر رضوی جبران گردید؛ زیرا نخست به فرمان غازانخان و سپس در زمان سلطان محمد خدابنده مرمتشد و به بناهای اطراف آن افزوده گردید. بنای کامل گنبد موجود را مربوط به این دوره دانستهاند. بدین واسطه این گنبد همانند سایر گنبدهایی که در دوره مغولها ساخته شده، دو پوششی است و رویهاش با الواح مسین با روپوشی از طلا ساخته شده است. در همین دوره ابنبطوطه سیاح معروف که در سال 734ق از راه جام به طبس سفر کرده، در خاطرات خود از حرم مطهر و متعلقات آن یاد می‌کند: «در مشهد مکرم قبه عظیمی است در داخل زاویه و جنب آن مدرسه و مسجد است که همه از این ابنیه عالی متبوعه است دیوارهای این ابنیه را با خشت کاشانی مزین کرده‌اند و روی مرقد حضرت رضا صندوقی چوبی نصب شده است.» وی به ضریح نقره‌ای رنگ اشاره می‌کند، با توجه به نوشتههای ابنبطوطه و دیگر روایات معلوم می‌شود که در قرن هشتم چنان آثاری وابسته به آستان قدس رضوی وجود داشت؛ یعنی حرم، مسجد بالاسر، یک مدرسه و چند بنای کوچک متصل به ضلع شمالی.
دوره تیموری
قرن نهم هجری دوران پر رونقی در معماری حرم می‌باشد. مشهد گسترش زیادی یافت ودومین حصار به دور شهر کشیده شد. در این زمان مشهد به عنوان پایتخت مذهبی مورد توجه قرار گرفت. در زمان شاهرخ میرزا به همت همسرش گوهرشادآغا نخستین مسجد جامع شهر با نام وی در سمت قبله حرم که صحن جنوبی آستانه مبارکه را تشکیل میدهد، به دست معمار بزرگ، قوام‌الدین شیرازی به اتمام رسید. دو رواق تاریخی دارالسیاده و دارالحفاظ» بین حرم و مسجد گوهرشاد و تحویلخانه یا خزانه در مشرق دارالحفاظ ساخته شد. همزمان در داخل صحن در پیرامون حرم، مدرسه پریزاد و مدرسه بالاسر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بود و مدرسه دو در و مسجد فوق الذکر که تا به امروز برجا هستند، بنا گردید و صحن تیموری (عتیق) که نام بایسنقر در کتیبه سردر ایوان طلای صحن است و اساس ایوان طلای معروف به ایوان امیرعلیشیر وزیر سلطان آخرین امیر تیموری بین سالهای 875 و 885 به وجود آمد که بعدها در دوره شاه عباس اول صفوی توسعه یافت و ایوان مزبور توسط نادرشاه مطلا گردید.
دوره صفویه
دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم به شمار می‌رود. طلاکاری گنبد و گلدسته، ساخت اولین ضریح مرقد منور، رواق‌های توحیدخانه، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی، همه مربوط به این دوره است. رواق توحیدخانه در شمال حرم، از آثار این عصر است. شاه تهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از جمله شاهانی بودند که در این دوره با اقدام‌های اساسی خود، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت کردند. شاه تهماسب در سال 932ق برای اولین بار گنبد را به طلا آراست و اقدام به تهیه اولین ضریح کرد. به علاوه ایوان امیرعلیشیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلاکاری کرد و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد. در زمان شاه عباس، صحن وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن با ایوانها و حجره‌‌ها ساخته شد. اما مهمترین تغییری که در حرم مطهر روی داد با معماری شیخ بهایی بود که در حرم مطهر دفن است.
حمله ازبکان
در سال997ق یعنی دومین سال سلطنتشاه عباس مشهد در محاصره عبداللهخان ازبک قرار گرفت و دستور به قتل عام مردم مشهد داد؛ به طوری که در روضه منوره خون جاری شد. سال بعد عبدالمؤمن خان ازبک با لشکریانش به مشهد حمله کرد، مردم و به خصوص سادات، علما، خدام و مدرسان آستان قدس به آستانه مبارکه پناهنده شدند. در حالی که اینان به دعا مشغول بودند، عبدالمؤمنخان و دین محمد سلطان به اتفاق عدهای از جنجگویان وارد صحن شدند و پناهندگان را قتل عام نمودند. همچنین عبدالمؤمن دستور داد، قندیلهای مرصع طلا و نقره و شمعدانها و نیز میل طلای بالای گنبد و بسیاری از ظرفها و فرشها و کتابهای کتابخانه آستانه را به غارت بردند و زنان و کودکان اسیر را به ماوراءالنهر فرستادند.
در پی این خرابی در سال 1010ق که شاهعباس پیاده به زیارت آمد مجددا دستور ترمیم گنبد را داد و آن را طلاکاری کرد. این کار در سال 1016 پایان یافت کتیبه‌ای به عرض دو متر و به خط ثلث علیرضا عباسی بر گرداگرد گنبد مطهر نوشته شد. وی تعدادی قرآن منسوب به ائمه اطهار(ع) را نیز تقدیم آستان قدس کرد. به دنبال این اقدامات تحولات دیگری در قلمرو حرم مطهر صورت گرفته؛ از جمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اطاقها، غرفهها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن .
در سال 1084ق به هنگام سلطنتشاه سلیمان صفوی زمین لرزه ویرانگری در مشهد رخ داده که حدود دو سوم شهر از جمله گنبد مطهر، سقف گنبد مسجد گوهرشاد و مدارس پریزاد، دودر، مدرسه بالاسر، مدرسه پایین پا آسیب فراوان دید. شاه عباس دوم صحن عتیق را تعمیر و کاشی کاری کرد و شاه سلیمان نیز رواق دارالسیاده و گنبد حرم مطهر را مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. طلاکاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است.
افشاریه
در این دوره به ویژه در زمان نادر به تصریح قصیده فارسی قدیم و کتیبه‌های نگاشته شده در ایوان طلای صحن عتیق و به تصریح محمدکاظم مروی وزیر مرو، مناره دوره غزنویان و ایوان امیرعلیشیر را طلاکاری کرد و مناره دیگری در همان صحن برپا داشت و اشیایی زرین و گوهرنشان به آستان قدس تقدیم داشت. بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق، طلاکاری مجدد ایوان امیرعلیشیر و بنای مناره ایوان شمالی طلاکاری و تذهیب شد و سنگاب مرمر یکپارچه که به امر او ازهرات آوردند و اسماعیل‌خان طلایی سقفی روی ستونهای مرمر برفراز آن ساخت و رویش را با خشت‌های طلا تزئین کرد و به نام سقاخانه اسماعیل طلایی در صحن عتیق احداث گردید. به امر نادر مسیر یک نهر آب را به زیر حوض هدایت کردند تا حوض همواره پرآب باشد. دومین ضریح در سال 1160 به دستور شاهرخ، نوه نادر ساخته و وقف مرقد مطهر شد.
قاجاریه
در این دوره نیز تحولاتی در آستان قدس به وجود آمد،بنای صحن آزادی (نو) در سمت مشرق حرم به امر فتحعلیشاه ساخته شد و در زمان ناصرالدین شاه به اتمام رسید. طلاکاری ایوان، ایوان و سردر شمالی صحن عتیق هم به تصریح کتیبه‌ای که بر آن قرار دارد ، در ایام محمدشاه مرمت شده است. بنای دارالسعاده توسط آصفالدوله به سال 1251 ق احداث شد و ترکیب رواق دارالضیافه در سال 1320ق انجام یافت. علاوه بر این، قائم مقام نوری اقدام به آینه‌کاری روضه منوره کرد. ناصرالدین شاه نیز دستور داد ازاره دیوار تا بالای ایوان ناصری و سقف مقرنس آن را با خشت‌های طلا بپوشانند و از همین رو به ایوان ناصری معروف شد. در ایام مظفرالدین شاه نصب اولین ساعت شماطه‌ای و ایجاد کارخانه برق و توجه به امور رفاهی زائران و زیباسازی شهر، بر آبادانی و رونق مشهد افزود.
سالار در سال1263ق یعنی یک سال قبل از پایان پادشاهی محمدشاه قاجار از آشوب هرات و هرج و مرج دربار استفاده کرد و در خراسان علم مخالفتبرافراشت و نزدیک دو سال به استقلال حکومت کرد. در سال بعد به فرمان وی تمامی قندیلها، چراغها و اثاثیه زرین حرم را ذوب کردند و به نام وی سکه زدند.
دوره معاصر
در سال 1307ش فلکه دور حرم احداث شد؛ سپس بناهای موزه، کتابخانه و تالار تشریفات و صحن موزه ساخته شد. در سال 1350 بخش مهمی از واحدهای بافت تاریخی مجموعه ویران و به فضای سبز تبدیل شد. ضریح ملمع یا «شیر و شکر» در این دوره ساخته شد که طراحی‌اش توسط مرحوم حافظیان انجام گرفت. ازجمله مهمترین رویدادهای مشهد در این دوران، واقعه مسجد گوهرشاد بود.
پس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، تغییراتی اساسی و بسیار گسترده در ابنیه آستان قدس پدید آمد و ساختمانهای جدیدی بنیاد گردید. توسعه رواق «پشت سر و پیش روی مبارک» و «پایین پا»، تعویض طلای روکش گنبد، توسعه روضه منوره از سه طرف، ساخت ضریح جدید (ضریح پنجم) از آن جمله است و به طور کلی می‌توان گفت طرح توسعه حرم در این سالها با جدیت دنبال شده و این مجموعه شاهد گسترش فوق‌العاده‌ای بوده؛ به گونه‌ای که محوطه حرم مطهر در حال حاضر بزرگترین میدان جهان است و همه ساله چیزی بر آن افزوده می‌شود.
منبع:http://www.ettelaat.com
ارسال توسط کاربر محترم سایت :hasantaleb