با توجه به ترجمه وشرح فشرده ای که جمعی از فضلا در حوزه علمیه قم بر نهج البلاغه نوشته اند و من هم نظارتی برکار آنها داشته ام، در خلال مدتی که روی نهج البلاغه کار می کردیم به مسائلی برخوردیم که طبعاً در این شرح مطرح شده است، و ویژگی هایی در نهج البلاغه دیدیم که این ویژگی ها بسیار زیاد است و من گمان نمی کنم در وقت کوتاهی بتوانم درباره همه مسائل بحث کنم. از میان ویژگی ها که در خلال این مدت من ودوستانم در نهج البلاغه یافتیم و سعی کردیم در این شرح منعکس بشود سه ویژگی مهم است:
اول: مسئله جامعیت نهج البلاغه.
دوم: مسئله عینیت و واقع گرایی نهج البلاغه است.
سوم: مسئله جاودانگی و ابدیت نهج البلاغه.
می دانیم سنت تاریخ بشر این است که همیشه نوها را کهنه کند، همیشه جوان ها را پیر کند، و کم کم از صفحه ذهن جامعه محو کند، و به دست فراموشی بسپارد، تمام حوادث تاریخ بشر مشمول این قانونند، این خاصیت علم ماده است:فرسودگی، کهولت، با گذشت زمان بی رنگ شدن و محو شدن و لو مهمترین حوادث عالم باشد، جنگ های جهانی از حواد مهم تاریخ بشر به شمار می رود، جنایتکارانی به جان هم افتادند، دهها میلیون کشته و مجروح برجای گذاردند، حادثه ای بود که می بایست همیشه در خاطره ها باشد. اما سی چهل سال که گذشت نسل تازه ای روی کار آمد، و اکنون خاطرات جنگ های جهانی دارد فراموش می شود، در عالم ماده این یک سنت همیشگی است.
ولی اگر دقت کنیم می بینیم مسائلی استثنایی وجود دارد که از این سنت جدا است، یعنی نه تنها گذشت زمان روی آن اثر نمی گذارد، بلکه برعکس به جای اینکه کم رنگ بشود پررنگ تر و نامی تر و پرجوش تر می شود. در این باره نمونه هایی را می توان ذکر کرد:
قرآن مجید در رأس آنهاست، نهج البلاغه از همین گونه هاست که گذشت زمان، گرد و غبار نسیان و فراموشی برآن نیفشانده است.
با وجود اینکه مرحوم علامه امینی در جلد چهارم الغدیر در شرح حال مرحوم سید رضی هشتاد و یک شرح و ترجمه برای نهج البلاغه نقل می کند، ولی در عین حال با اینکه از جمع آوری نهج البلاغه به وسیله مرحوم سید رضی بیشتر از هزار سال گذشته است و هشتاد و یک شرح و ترجمه برای آن نوشته شده، ولی بازهم انسان می بیند مسائل ناگفته در نهج البلاغه بسیار فراوان است و باز هم تازگی در آن زیاد است.
چرا بضعی از مسائل از این سنت عمومی تاریخ خود را جدا می کند و جاودانه می شود و علی رغم گذشت زمان می ایستد و پیش می رود؟چرا حادثه کربلا این چنین جاودانه است؟ چرا بعد از هزار سال از جمع آوری نهج البلاغه به وسیله مرحوم سید رضی این کتاب امروز از هر زمانی درخشنده تر است؟
در اینجا یک واقعیت است و من خیلی فشرده می گویم و آن اینکه آن چه مربوط به جهان ماده است، خاصیت فرسودگی دارد. امیرالمؤمنین علیه السلام درباره خورشید و ماه می فرماید:
این خورشید و ماه«یبلیان کل جدید و یقربان کل بعید»(1)خورشید و ماه اشاره به سال و ماه و زمان است، گذشت زمان هر نوئی را کهنه می کند و هر دوری را نزدیک می کند، چرا؟برای اینکه خاصیت عالم ماده این چنین است، مهمترین چیزی که ما در عالم ماده با آن سروکار داریم، خورشید یا آفتاب عالمتاب، یک میلیون و دویست هزار بار از کره زمین بزرگتر است، اما همین خورشید، گذشت زمان برآن اثر می گذارد و کهنه و کم نورش می کند، و همان چیزی می شود که قرآن گفته:
«اذا الشمس کورت».
امروزه از طریق علم و دانش بشر ثابت شده که در هر 24ساعت، سیصد هزار میلیون تن از وزن خورشید کم می شود، و طبعاً زمانی می رسد که خاموش می شود، این خاصیت جهان ماده است. اما اگر مسائلی از جهان ماده و چهارچوبه زمان و مکان قدم بیرون بگذارد و با عالم ماوراء ماده و ذات پاک خدا که وجودی است ابدی پیوند پیدا کند، رنگ ابدیت به خود خواهد گرفت و گذشت زمان آن را فرسوده و کهنه نخواهد کرد. خدا بی پایان است، طبعاً نمو ندارد، اما موجودات امکانیه ای که با خدا ارتباط پیدا می کنند رنگ جاودانه پیدا کرده، دائماً به سوی او نزدیک می شوند، و به سوی تکامل پیش می روند، همانطوری که فرموده اند:
«ما کان لله ینمو»(2)
آنچه برای خدا است نمو می کند.
حادثه کربلا و جریان عاشورا از اینگونه حوادث است که هم ابدیت پیدا کرده هم نمو، برنهج البلاغه نیز همین واقعیت حاکم است، هم جاودانگی پیدا کرده و هم روز به روز قلب های تازه ای را تسخیر می کند و اندیشمندان جدیدی را به سوی خود جلب می کند، کنگره های عظیمی برای بررسی نهج البلاغه تشکیل می شود و متفکرین بیشتری درباره نهج البلاغه مطالعه و تحقیق می کنند، این خاصیت ارتباط و پیوند با ذات پاک خدا است.
نهج البلاغه از هما جایی جوشیده که قرآن جوشیده است، قرآن کهنه نمی شود، لذا نهج البلاغه هم کهنه نمی شود، الان مسائلی که علی علیه السلام هزار و سیصد سال قبل فرموده، یعنی در آن چهار دیوار مسجد کوفه خطبه هایی را که ایراد کرده و بعد جمع آوری شده، نامه هایی که به افراد گوناگون نوشته، وقتی آنها را بعد از هزار و سیصد سال مورد بررسی قرار می دهیم می بینیم که در صحنه اجتماع کاربردی فوق العاده قوی دارد.
ما کتابهای جالبی داریم، که در عصر و زمان خود بسیار جالب بوده، اما امروز فقط به عنوان یک کتاب ادبی مورد بحث قرار می گیرد، و کاربرد چندانی در زندگی امروزه مردم ندارد، ولی تمام نهج البلاغه می تواند در هر جا حضور داشته باشد، و می تواند در تشکیلات دولت الهام بخش باشد، چنانچه قانون اساسی جمهوری اسلامی را در بسیاری از مسائل می توان از نهج البلاغه الهام گرفت، این دلیل بر این است که نهج البلاغه کهنه نمی شود.
قانون اساسی که بشر می نویسد ممکن است بعد از مدتی، پنجا ه سال یا صد سال احتیاج به تغییر داشته باشد، اما این نامه یا فرمان به مالک اشتر از چنان جامعیتی برخوردار است که یک مسئله ای که قابل عمل و الهام بخش نباشد، در سرتاسر آن به چشم نمی خورد، همچنین است نهج البلاغ ، این معنی جاودانگی است، یعنی همیشه تازه است، همیشه قابل بهره گیری و استفاده است.
قسمت دوم مسئله جامعیت نهج البلاغه است، می دانیم که نهج البلاغه از سه بخش:خطبه ها، نامه ها، کلمات قصار، تشکیل شده است، وهر کدام از این سه بخش، سهم مهمی از زندگی انسان را می سازد، یعنی اگر این سه بخش، در زندگی انسان ها اجرا بشود به عقیده من هیچ کاستی و نقصی در زندگی وجود نخواهد داشت.
بخش اول که بخش خطبه هاست مربوط به ایدئولوژی، عقاید، معارف عالی اسلام، عرفان، مبدأ و معاد است که در عالی ترین شکلش بیان شده است، به عنوان مثال اگر خطبه اول را بررسی کنید می بینید که اگر تمام اندیشمندان جهان جمع شوند و درباره توصیف خداوند و مسائل مربوط به عرفان پروردگار سخن بگویند، نمی توانند به اندازه خطبه اول سخن بگویند:
«الحمدلله الذی لا یبلغ مدحته القائلون، و لا یحصی نعمائه العادون، و لا یؤدّی حقّه المجتهدون، الذی لا یدرکه بعد الهمم و لا یناله غوص الفطن».
علی علیه السلام دوازده صفت در این چند سطر اول خطبه برای خدا، بیان کرده، که اگر روزها در شرح آن صرف شود باز هم حق مطلب چنان که باید ادا نمی شود، همچنین خطبه قاصعه، خطبه اشباح،خطبه هایی که در آن درباره اوج کامل شناسایی خدا بحث شده، انسان را به یک عوالمی می برد، که بالاتر از آن احساس بشر راهی ندارد. اگر کسی می خواهد خدا را بشناسد باید بعد از قرآن این خطبه های نهج البلاغه و این توصیف علی علیه السلام از خدا و مسائل مبدأ و معاد را که در این خطبه ها مطرح است، مورد مطالعه قرار دهد.
قسمت دوم نهج البلاغه(نامه ها)بخش مسائیل اجتماعی و سیاسی است. به عقیده من کسانی که الان دست اندرکار مسائل سیاسی هستند، باید نامه های نهج البلاغه را مطالعه کنند و آن را در کار روزمره خود پیش چشم بدارند.
عجایبی در این بخش هست، مسایلی الهام بخش و عمیق و واقعیت هایی که اگر در زندگی پیاده شود، بار سیاسی آن به قدری قوی و نیرومند است که طالب را از هر چیز دیگری بی نیاز می کند.
بخش سوم نهج البلاغه کلمات قصار است، به عقیده من کلمات قصار، بخش خودسازی، انسان سازی و اخلاقی نهج البلاغه است، یعنی ما در خطبه ها معارف و عرفانمان را و در نامه ها مدیریت را قوی می کنیم، وقتی بخواهیم خودمان را قوی کنیم و با توجه به مسائل اخلاقی خود را بسازیم باید به سراغ مسائلی که علی علیه السلام در بخش کلمات قصار بیان فرموده برویم.
من به عنوان نمونه در اینجا بعضی قسمت ها را عرض می کنم، ما در بخش کلمات قصار بخشی داریم به عنوان وصایای پنجگانه، علی علیه السلام برنامه خودسازی انسان را در پنج جمله فشرده و کوتاه بیان کرده، گمان نمی کنم بالاتر از این ما چیزی پیدا کنیم:
«اوصیکم بخمسٍ لو ضربتم الیها آباط الابل لکانت لذلک اهلاً: لا یرجون أَحدٌ منکم إلا ربه و لا یخافن إلا ذنبه و لا یستحین احدٌ منکم اذا سئل عما لا یعلم ان یقول لا اعلم و لا یستحینّ احدٌ إذا لم یعلم الشیء أن یتعلمه و علیکم بالصبر فإن الصبر من الإیمان کالرأس من الجسد، و لا خیر فی جسد لا رأس معه، و لا خیر فی ایمانٍ لا صبر معه».(3)
از این بالاتر اصول خودسازی را کجا می توانیم پیدا کنیم؟پنج اصل: اصل اول: ای انسان تکیه گاهت فقط در زندگی خدا باشد و بس، تکیه گاه تو و امید تو و نیروی محرک وجود تو باید رجای پروردگار باشد.
«لا یرجون احدٌ منکم إلا ربه».
اصل دوم:ترس و وحشت تو از چه چیز؟از تهدیدهای عوامل مادی؟ نه اینها وحشتناک نیست، اینها ممکن است به نقطه اوج افتخار انسان منتهی بشود، فرمود: تنها یک چیز در عالم وحشتناک است و بس، و آن گناه توست، اگر گناه نباشد، وحشتی در سراسر زندگی تو نیست. «و لا یخافن الا ذنبه».
اصل سوم و چهارم:که مسئله تعلیم و تعلم است. هر کدام از شما اگر مطلبی را نمی داند بگوید نمی دانم، و اگر کسی که از او سؤالی درباره مطلبی که نمی داند بشود، بی محابا بگوید نمی دانم، نه استاد در تعلیمش ادعای علم کلی کند، نه شاگرد در تعلمش شرم و حیایی به خود راه بدهد.
اصل پنجم:و آن در مسیرعمل و اجرا کردن آنچه می داند به کار می آید، و آن اصل ، اصل استقامت است.«علیکم بالصبر».
استقامت و ایستادگی، در مقابل حوادث، «إن الصبر من الایمان کالرأس من الجسد»همانطوری که فرماندهی کل بدن انسان در مغز اوست، یک ضربه مختصر برمغز انسان، یک بخش از بدن انسان را تعطیل می کند، می فرماید:
«فرماندهی ایمان انسان هم در استقامت و صبراست، اگر استقامت نباشد، ایمان نیست، و تمام اصولش فرو می ریزد و از بین می رود.»
ملاحظه می کنید، علی علیه السلام پنج سخن کوتاه در مورد خودسازی بیان فرمود که عملی شدن آن برای ساختن یک فرد یا یک جامعه کافی است، جامعه هم باید «لا یرجون احد منکم الا ربه»باشد، جامعه هم باید از هیچ چیز گناه خودش و تخلفاتش، کوتاهی ها یش نترسد، باید برجامعه اصل تعلیم و تعلم حاکم باشد، باید اصل استقامت و صبربرآن حکومت بکند.
ما در نهج البلاغه ، در کلمات قصار جمله ای داریم که فقط دو کلمه است، سید رضی آن مرد دانشمند آن نابغه عصر وقتی به این دو کلمه می رسد، می گوید:
«هر چه من بخواهم درباره عظمت این دو کلمه بگویم کم است، آنجا که علی می گوید:«تخففوا تلحقوا»ای مردم سبکبار شوید تا به قافله برسید و ملحق شوید، مسیر زندگی شما پیچ و خم و فراز و نشیب دارد، گردنه های صعب العبور دارد، کسانی که بارشان سنگین باشد در پیچ و خم اول می مانند. ای انسانها: از این گردنه ها به راحتی نمی توانید بگذرید، سبکبار شوید تا از این گردنه های سخت زندگی به آسانی بگذرید»،
علی علیه السلام این را تنها به یک فرد نمی گوید، بلکه به جوامع بشری هم می گوید، ای جوامع بشر که دست گدایی برای انواع وام ها به سوی شرق و غرب دراز می کنید و در سایه شوم این وام ها وابستگی ایجاد می کنید، جامعه تان را سبکبار کنید، زرق و برق را از آن حذف کنید، زواید را از آن بردارید و سبکبار شوید، تا به مقصد برسید.
امروزه دانشمندان علم اقتصاد، در مسائل اقتصادی بشر، مطالعه کرده، می گویند: مجموع زندگی اقتصادی بشر در سه قسمت خلاصه می شود: نیازها، مسائل رفاهی، و هوس ها. نیازها آن چیزی است که انسان برای زنده ماندن بدان نیاز دارد. مثل غذا، لباس، مسکن و دارو و بهداشت، بعد از آن مسائل رفاهی پیش می آید، بعد مرحله سوم یعنی هوس ها مطرح می شود، چشم هم چشمی ها، رقابت ها و خیالات واهی، آنها طبق محاسبه ای که از نظر آماری کرده اند، بدین نتیجه رسیده اند که بخش سوم، مهمترین بخشی است که ثروت های بشر را به خود جذب می کند، یعنی ثروت ها جذب هوس ها می شوند، و بخشی که کمترین حجم ثروت را به خود جذب می کند، بخش اول است، یعنی ضرورت ها و نیازها.
امیر مؤمنان علی علیه السالم می فرماید:«تخففوا تلحقوا»این اضافات را بزنید هوس ها را حذف کنید، و مسائل رفاهی را که باعث وابستگی می شود، حذف کنید، و به خاطر آن زیر سیطره اقتصادی قرار نگیرید، سبکبار بشوید و به سرمنزل مقصود و سعادتتان برسید.
قسمت سوم، مسئله عینیت و واقع گرایی است، بعد از قرآن مجید که پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و اله آن را به عنوان نور جاودانه در جهان بشریت تاباند، نهج البلاغه از عینیت و واقع گرایی عجیبی برخوردار است. کتاب در دنیا زیاد نوشته شده وقتی انسان آن را می خواند تحت تأثیر واقع می شود، و در مرحله عمل؟طرحی است زیبا، اما واقع گرایی در آن نیست، کتابی مهم و ارزشمند است که درعین جامع و جالب و زیبا بودن قابل عمل باشد، نهج البلاغه و برنامه های نهج البلاغه چنین است، انسان هر چه بخواهد می تواند از نهج البلاغه بردارد و در زندگی خود عمل کند، در اینجا ذکر یکی دو نمونه لازم به نظر می رسد.
علی علیه السلام جمله ای را از سخنان پیامبر صلی الله علیه و اله در نامه به مالک اشتر فرموده است:
«ای مالک من این مطلب را به تومی گویم، که اگر در هر جامعه ای حق ضعیفان از اقویاء و زورمندان با قاطعیت تمام گرفته نشود آن جامعه روی آسایش و امنیت نخواهد دید».
«لن تقدس امةٌ لا یؤخذ فیها حق الضعیف عن القوی غیر متعتعٍ».
ملاحظه می کنید که چقدر واقعیت گرایی دارد، اگر به تمام دنیا نگاه کنیم، می بینیم که علت اصلی تمام ناآرامی ها در سطح جهان، پایمال شدن حقوق ضعیفان به وسیله زورمندان است، و او فریاد می کشد:
«لن تقدس أمةٌ»
امتی که به پا نخیزد و حق ضعیف را از نیرومند نگیرد پاک نمی شود، آلوده، ناآرام و نابسامان است، همیشه اضطراب برآن حاکم است، این معنی واقعیت گرایی است، چیزی است که در تمام زندگی انسان ها حلول کرده است، اما نمونه ای دیگر عرض کنم.
علی علیه السلام در نامه مالک اشتر مردم را به دو گروه تقسیم می کند، خاصه و عامه .
برای خاصه هفت ویژگی می گوید، برای عامه و توده مردم سه ویژگی.
فرمود:
«ای مالک من به تو می گویم که مردم دو دسته اند، عده ای از مرفهین و صاحبان زندگی پرناز و نعمت، که هفت اشکال در زندگیشان است، عده ای هم مستضعفین و توده های جمعیت که دارای سه ویژگی اند، من اینها را برای تو می شمارم تا بدانی آبت با آن مرفهین توی یک جوی نمی رود هر چه هست در وجود این مستضعفین است»،فرمود:
«لیس أحدٌ من الرعیة أثقل علی الوالی مؤنة فی الرخاء»
این مرفهین که تعبیر به (خاصه)فرموده است، اولین اشکالشان این است که بار زندگیشان بردولت از همه سنگین تر است، آب و برق و میوه را از همه بیشتر مصرف می کنند، خانه های چند هزار متری دارند، اصلاً بار اینها را دولت می کشد، گاهی می شود که یک خانواده از اینها به اندازه پنجاه خانواده مستضعف بار بردوش حکومت دارد.
«واقلّ معونةً فی البلاء».
ولی مشکلات که پیش می آید این قشر از همه کمتر کمک می کنند، حال مقایسه کنید، علی علیه السلام می فرماید:
«دومین ویژگی اینها این است که درعین اینکه از همه «پرتوقع ترند کمکشان از همه کمتر است».
سوم:«و اکره للانصاف»،اینها-مرفهین-انصاف و عدالت را نمی پسندند. اصلاً نمی خواهند دیگران هم از مزایای اجتماعی برخوردار و بهره مند باشند. همیشه خودشان را از همه برتر می پندارند و از حکومت امتیاز می طلبند.
چهارم:«و أسأل بالالحاف»،در تقاضاهایشان از همه بیشتر اصرار و پافشاری دارند. قدرت و امکانات حکومت و ملت را در نظر نمی گیرند، متأسفانه غالباً خودشان نیازهای حیاتی توده مردم را فراموش کرده اند ولی چیزی که از خاطرشان فراموش نمی شود .درخواست های گوناگون و فراوان آن هاست.
پنجم:«و أقل شکراً عند الاعطاء»،وقتی چیزی به اینان بدهی سپاسگزاریشان از همه کمتر است، بلکه یک چیزی هم طلبکارند و می گویند که :مابه این مملکت چنین و چنان خدمت کرده ایم، این چیزی که به ما داده اند خیلی کمتر از آن است که باید می دادند.
ششم:«و أبطا عذراً عند المنع»،علی علیه السلام می فرماید:«اگر یک چیزی مصلحت نیست که به او بدهی، هر چه عذرخواهی کنی نمی پذیرد، اگر به او بدهی شاکر نیست، و اگر ندهی عذرپذیر نیست».
آخرین ویژگی های آنها«وأضعف صبراً عند ملمات الدهر»است، یعنی وقتی یک بلایی می آید، کسانی که بیش از همه بی صبری و بی تابی می کنند، همین مرفهین هستند.
ویژگی عامه می فرماید:
«انما عمود الدین و جماع المسلمین و العدة للأعداء العامة من الأمة».
توده مردم دارای این سه ویژگی هستند:هم عمود الدین اند، هم استخوان بندی جامعه هستند و هم نیرویی در مقابل دشمن، در اینجا سخن بسیار است، و وقت اندک...
به هر حال من فکر می کنم که اگر این واقعیت های عینی را از نهج البلاغه استفاده کرده و منعکس کنیم، اقشار جامعه فاصله شان را با نهج البلاغه کمتر کنند، و بیشتر الهام بگیرند، مشکلات جامعه هم، همه در پرتو قرآن و نهج البلاغه قابل حل است.
پی نوشت ها :
1ـ نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 89.
2ـ نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 89.
3ـ نهج البلاغه فیض الاسلام،حکمت 79.
منبع: سالنامه النهج شماره 12- 11 