در میان سرزمین‌ها و مناطق زخم‌خورده ایران اسلامی که مدال‌های حماسه و عرفان انقلاب و دوران جهاد و مبارزه بر دوش سترگ آن می‌درخشد، شلمچه نامی فراموش ناشدنی و با عظمت است که لحظه‌لحظه یادآوری نامش و بخش بخش خاطراتش، تداعی‌گر عظمت و حماسه قیام عاشوراست و بیکرانی خاکش پیوسته به تربت مطهر و معطر شهیدان.
آنچه که سال‌هاست بر سر زبان‌ها افتاده و از سوی برخی راویان کاروان‌های راهیان نور شنیده می‌شود، حدیثی است که بدون ذکر هیچ سند و مدرکی آن را به امام هشتم شیعیان، حضرت علی بن‌موسی الرضا(ع) منسوب می‌سازند. این راویان چنین می‌گویند که: «مطابق برخی اسناد تاریخی وقتی امام رضا(ع) [از مدینه به سمت مرو حرکت فرمودند] به شلمچه رسیدند، تأمل کرده و فرمودند: «روزگاری بهترین پیروان ما در این سرزمین مأوا می‌گیرند.» کاروان امام از شلمچه عبور کرده و شهرها و منزل‌گاه‌های بسیاری را پشت سر گذاشته و سرانجام به خراسان رسیدند.» علاوه بر این نقل قول‌ها، حواشی و مطالب دیگری نیز بر این روایت افزوده شده که جای ذکر و بررسی آن در این نوشتار نمی‌گنجد.
حدیثی ناشنیده برای رزمندگان
برای بررسی ریشه پیدایش و گسترش حدیث منسوب به امام هشتم، تحقیق و مصاحبه‌ای بسیار کوتاه از میان بازماندگان دفاع مقدس، ما را به حقیقت ماجرا بیشتر نزدیک می‌سازد.
حجت‌الاسلام جواد محدثی، نویسنده و محقق و از مسئولان فرهنگی سپاه در دوران جنگ با شنیدن این حدیث می‌گوید: «چنین مطلبی را بنده اکنون می‌شنوم و اصلاً چنین چیزی مطرح نبود. البته می‌شود تحقیقات بیشتری نمود. در زمان جنگ هنگام عملیات کربلای پنج و آب‌گرفتگی پشت بصره، برخی مطرح می‌ساختند که شاید این مسئله نشانه‌ای باشد از آب گرفتگی منطقه «ابلّه» در آخرالزمان. امّا این مطلب هیچ ارتباطی به این حدیث ندارد!»
سردار محمد فرهادی نیز با اظهار تأسف از گسترش چنین مطالبی بر جلوگیری و برخورد با تحریفات تاریخ دفاع مقدس تأکید و خاطرنشان کرد: «بنده در کل دوران جنگ هیچ چیز مستند و محکمی در این‌باره نشنیدم.»
سردارابراهیم جباری، فرمانده سپاه علی بن ابیطالب(ع) می‌گوید: «در زمان جنگ به هیچ وجه چنین حدیثی مطرح نشد و چنین مطلبی پس از جنگ گفته شده و می‌شود که در صورت نادرست بودن آن حتماً باید به راویان و کاروان‌ها تذکر داده شود تا از گفتن چنین مطالبی بپرهیزند.»
گل‌علی بابایی، از محققان و نویسندگان فعال دفاع مقدس با اظهار تأسف از بیان مطالب کم‌ارزش و غیر واقعی و تأکید بر بیان حقیقت‌ها و ناگفته‌های ارزشمند حقیقی حادثه جنگ می‌گوید: «چنین حدیثی در زمان جنگ اصلاً مطرح نبود. فقط جاده‌ای در شلمچه وجود داشت که به نام امام رضا(ع) نامگذاری شده بود. متأسفانه این روزها نظیر چنین مطالب کم‌ارزش و غیرواقعی، بسیار گفته می‌شود. مگر برای عظمت شهدا، کمبود حقایق ارزشمند داریم که برخی به این مطالب متوسل می‌شوند!؟»
سردار غلام‌رضا ابوطالبی، در این‌باره می‌گوید: «در نزدیکی مقتل شلمچه و در خاک عراق، سه‌راهی و جاده‌ای بود که به نام امام رضا(ع) نامگذاری شده بود. این نامگذاری دلیل خاصی هم نداشت. این حدیث منسوب را هم اصلاً در زمان جنگ کسی مطرح نمی‌کرد و نمی‌گفت و طی ده سال اخیر سینه‌به‌سینه منتشر شده است که: امام رضا(ع) از شلمچه عبور کرده و گویا یک شب را در آنجا سپری نموده‌اند، اما کسی برای آن سند و مدرکی ذکر نمی‌کند!»
سرهنگ مهدی طاهری، از پیش‌کسوتان جنگ در این باره با توضیح کامل‌تری تأکید می‌کند: «اینکه امام رضا(ع) از منطقه شلمچه عبور کرده باشد یا نه؟ پس از عملیات کربلای چهار آن هم به صورت خیلی محدود در بین تعداد اندکی از مسئولان و فرماندهان مطرح شد. با اینکه قبل از آن جاده خرمشهر به شلمچه که انتهای آن به سه‌راهی منتهی می‌شد به نام امام رضا(ع) نامگذاری شده بود. آن موقع زمزمه‌ای مطرح شد که امام رضا(ع) شاید از این مسیر عبور کرده باشند. ولی اصلاً چنین حدیثی گفته نمی‌شد. این در حالی بود که در آن ایام دو دیدگاه برای نامگذاری جاده و سه‌راهی به نام امام رضا(ع) وجود داشت. اول حدس و گمانی بود مبنی بر عبور امام هشتم(ع) از شلمچه که دیدگاه غالب بود، ولی با این حال در بین افراد محدود مطرح شده و اصلاً در بین رزمندگان فراگیر نبود. دیدگاه دوم نیز این بود که به علت استقرار تیپ 21 امام رضا(ع) از خراسان در آن منطقه، این نامگذاری انجام گرفته است.»
سرهنگ محمود کیائی‌نژاد که از سوی برخی از همرزمان خود «فردی دقیق و موشکاف» در جنگ، لقب گرفته است می‌گوید: «من با چنین حدیث و ماجرایی اکنون مواجه می‌شوم و در زمان جنگ به هیچ وجه چنین حدیثی را نشنیدم. در جاده‌ها و موقعیت‌های جنگی بیشتر اسامی انتخاب شده به نام اهل بیت(ع) انجام می‌گرفت. مثل جاده سیدالشهدا(ع) در جزایر مجنون، جاده شلمچه را نیز به نام امام رضا نامگذاری نموده بودند و دلیل خاصی هم مطرح نبود.»
سرهنگ حاج حسین صباغیان نیز از فعالان فرهنگی و رزمندگان پیش‌کسوت لشکر 7 ولی‌عصر(عج) خوزستان در دوران جنگ می‌گوید: «بنده به یاد ندارم در کل زمان جنگ چنین حدیثی مطرح شده باشد و پس از جنگ نیز به صورت شفاهی طی چند سال اخیر آن‌را شنیده‌ام.»
سرهنگ حاج عباس حسینی، سرپرست تیپ 2 اباعبدا...الحسین(ع)، سرهنگ حاج‌محمد قربانی، سرهنگ عباس کوهی و چند نفر از رزمندگان با سابقه در جنگ نیز یادآور شدند که «هیچ حدیثی از امام رضا(ع) در این‌باره در کل دوران جنگ نشنیدند.»
راویان مراقب باشند
مؤسسه تفحص سیره شهدا یکی از فعال‌ترین مؤسسه‌های فرهنگی کشور است که رسالت انعکاس حقیقت دفاع مقدس را در قالب‌های فرهنگی و هنری و روایتگری در کاروان‌های راهیان‌نور طی یک دهه بر عهده دارد. این مؤسسه که با همت مرحوم حجت‌الاسلام ضابط راه‌اندازی شد، اکنون با عضویت صدها طلبه بسیجی، حضور تبلیغی فعالی در مناطق جنگی دارد.
حجت‌الاسلام حسین جوشقانی، یکی از مسئولان این مؤسسه می‌گوید: «محققان و پژوهشگران این مؤسسه پس از شنیدن این حدیث و برخی روایات حاشیه‌ای آن، پس از مدت‌ها تحقیق و بررسی به سند و مدرک معتبری در این زمینه نرسیدند و متوجه شدند اصلاً چنین روایتی وجود ندارد.»
وی با اشاره به انتشار برخی روایات غیر واقعی در میان زائران مناطق جنگی در سال‌های گذشته و غفلت و بی‌توجهی برخی راویان در این زمینه یادآور شد: «به همه راویان جنگ تذکر جدی داده شده تا از گفتن این حدیث بپرهیزند و هیچ یک از اعضای این مؤسسه چنین مطلبی را بیان نمی‌کنند. علاوه بر اینکه همه افراد باید در روایتگری و بیان مطالب آن هم از سوی امامان معصوم(ع)، کاملاً مراقب باشند.»
حجت‌الاسلام محمد صادقی، روایتگر با سابقه جنگ و پژوهشگر مؤسسه تفحص سیره شهدا که وظیفة بررسی این روایت را بر عهده داشته است می‌گوید: «پس از طرح این حدیث در بین زائران مناطق جنگی، بنده تمامی منابع موجود را که به حرکت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو پرداخته بود، مطالعه کردم تا اینکه متوجه شدم هیچ سند و منبعی حتی یک جمله یا کلمه که به حضور حضرت امام رضا(ع) در هشت ضلعی شلمچه یا عبور ایشان از آنجا اشاره نموده باشد، وجود ندارد.»
وی با اشاره به انتشار برخی آثار تحقیقی ارزشمند آستان قدس رضوی از جمله کتاب «جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو» گفت: «علاوه بر مطالعات گسترده در آثار تاریخی، شخصاً سفری به کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد داشتم و پس از مطالعه بیشتر معلوم شد که امام رضا(ع) از مسیر شط و از بصره به اهواز تشریف برده‌اند و کمیت و کیفیت سفر ایشان از بصره به اهواز هم نامعلوم است. البته در صورت ورود ایشان از مسیر آبی، حضرت باید از آبادان به اهواز تشریف آورده باشند، چرا که تنها مسیر آبی بصره به اهواز، از «اُبله» بصره به سمت آبادان یا «عبادان» آن‌روز انجام می‌گرفته است.»
این محقق می‌افزاید: «متأسفانه با وجود حقایق والا و بی نظیر دفاع مقدس هنوز که هنوز است برخی با گفتن مطالب غیر واقعی چهره دفاع مقدس را مخدوش می‌سازند. به عنوان مثال در یکی از دانشگاه‌ها یک راوی ادعا کرده: «غاده همسر چمران پس از شهادت مصطفی چمران، به مدت شش ماه، در بهشت زهرا و در کنار مزار همسرش می‌خوابید!» در حالی که این مطلب دروغ و کذب محض است.»
حجت‌الاسلام محمدصادقی با اشاره به برخی ریشه های ادامه یافتن انتشار حدیث شلمچه، برخی از مسئولان راهیان نور و برخی از مداحان کم‌سواد را عامل آن برشمرده و گفت: «بنده شخصاً به برخی از این مسئولان نسبت به غیرواقعی و بی‌سند بودن این حدیث تذکر داده‌ام، ولی باز هم شاهدیم که در رسانه‌ها و تلویزیون این حدیث را برای مردم می‌گویند و به دنبال ساختن مستند تلویزیونی برای آن هستند.»
در هیچ منبعی یافت نشد
با توجه به جایگاه ویژه و با عظمت خاندان اهل‌بیت(ع) در میان مردم ایران، در هرگوشه‌ای از این سرزمین، بقعه و بارگاهی از فرزندان چندین نسل بعد از این خاندان بنا شده است. وقتی فرزندان اهل‌بیت(ع)، چنین جایگاهی در میان فرهنگ ایرانی یافته‌اند، طبیعی است که در هر نقطه‌ای که امام معصوم(ع) توقفی کوتاه داشته یا نمازی گذارده، قدمگاهی بنا شود.
از همین رو در تمام مسیر حرکتی امام رضا(ع) از 12 قرن پیش تا کنون، و در هر جایی که امام حتی توقفی کوتاه داشته‌اند، قدمگاهی ساخته شده است. این پرسش به صورت جدی مطرح است در صورتی که یادمان‌های حضرت امام رضا(ع) با توقفی کوتاه بر پای چشمه یا چاه آبی پس از دوازده قرن بر جای مانده چگونه اتراق شبانه‌روزی ایشان در شلمچه و نماز خواندن و صدور حدیثی آن‌چنانی آن هم در حضور همه اهل کاروان و همراهان ایشان در هیچ منبع و سند تاریخی، حتی به صورت اشاره و گذرا، با سلسله روایی ضعیف یا قوی ثبت و درج نگشته است؟
حجت‌الاسلام شیخ نجم‌الدین طبسی، کارشناس برجسته کلام و تاریخ اسلامی و استاد حوزه علمیه قم، پس از تحقیق در این زمینه گفت: «پس از بررسی و تحقیق چنین مطلبی را [حدیث منسوب به امام رضا(ع) درباره شلمچه] بنده در هیچ منبعی نیافتم. کسانی که مدعی حضور امام هشتم(ع) در شلمچه و بیان حدیثی منسوب به ایشان هستند، باید اسناد و مدارک خود را ارائه دهند و این در حالی است که کارشناسان خبره حدیث و تاریخ باید نظرات خود را در مورد درستی یا نادرستی آن گفته و سپس این حدیث انتشار یابد.»
وی با اشاره به پیشگویی وقایع آخرالزمان در کتاب «فتن و ملاحم» توسط برخی از معصومین(ع) اظهار داشت: «در یکی از پیشگویی ها امام علی به جنگی در بین صحرای بصره و آبادان در آخرالزمان اشاره فرموده‌اند، اما آیا این جنگ، همان جنگ بین ایران و عراق بوده یا نه؟ جای بحث دارد، در ضمن اینکه این پیشگویی هیچ ارتباطی به حضور و عبور امام هشتم(ع) در شلمچه ندارد.»
برای اطمینان و یقین افزون‌تر در مراحل تحقیق و آگاهی یافتن از نظرات کارشناسان برجسته و گروه‌های تحقیقاتی، بهترین مسیر به دست آوردن یافته‌های تحقیقی و پژوهشی انجام گرفته به صورت میدانی و کتابخانه‌ای مراکز تحقیقاتی معتبر است.
مسئول مرکز پاسخگویی دارالحدیث قم، با سابقه‌ای طولانی در پژوهش و تحقیق در یکی از معتبرترین دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی حدیثی عالم اسلام به مدت دو دهه متوالی پاسخگوی پرسش‌های جویندگان حقیقت از احادیث و سخنان اهل‌بیت(ع) است.
حجت‌الاسلام حائری، با اشاره به طرح این پرسش از پانزده سال پیش تا کنون می‌گوید: «یک تیم مستقل تحقیقاتی متشکل از متخصصان علوم حدیث در این مؤسسه در پی یافتن سند و مدرک حضور امام هشتم(ع) در شلمچه و همچنین حدیث منسوب به ایشان درباره شلمچه و شهدای آن، تمامی کتاب‌های جدید و قدیم از شیعه و سنی را بررسی و مطالعه نمودند، اما هیچ نشانه‌ای حتی به‌اندازه یک جمله یا یک کلمه هم یافت نشد. اگر چه ادعا نمی‌کنیم که اصلاً نیست، اما با بررسی‌های فراوان هیچ سندی برای آن پیدا نشد و بهتر است مدعیان طرح این حدیث، منابع و اسناد خود را ارائه نمایند.»
به نظر می‌رسد گویندگان و عناصر طرح چنین حدیث غیرمستند و مجهولی با استفاده از روایت معروف پیشگویی امیرالمؤمنین علی(ع) درباره سرزمین کربلا در سال 36 هجری قمری، افدام به شبیه سازی روایتی از این دست برای شهدای شلمچه نموده باشند. این روایت که از راه‌های متعدد و اقوال گوناگون با‌اندکی تفاوت ذکر شده، چنین است: «جردا بنت سمیم همسر هرثمه بن ابی مسلم می‌گوید: «چون همسرم از جنگ صفین بازگشت، برایم گفت: «چون از صفین بازگشتیم به سرزمینی به نام کربلا رسیدیم. علی(ع) در آنجا نماز گذارد و سپس مشتی خاک را از زمین برداشت و استشمام نمود. آنگاه به خاک در دستش رو نموده و گفت: «وای بر تو ای خاک کربلا! به راستی از خاک تو مردمانی بر می‌خیزند که ، بدون حساب وارد بهشت می‌شوند »
در روایت دیگری آمده است حضرت امیر(ع) به هنگام رفتن به صفین چنین فرمودند: «همین جا، محل فرود کاروان آنان است و همین نقطه، جای ریختن خون پاکشان!»
دقت در بخش‌هایی از این روایت و شباهت‌های لفظی آن با حدیث منسوب به امام هشتم(ع) درباره شلمچه، نشان از بهره‌مندی طرح کنندگان آن از واژگان روایت حضرت امیر(ع) دارد.
با توجه به مستندات فوق و همچنین آثار تحقیقی مورخان «امام رضا(ع) از بصره به سوی اهواز حرکت کرد ولی از جزئیات مسیر حرکت امام رضا(ع) و منزل گاه‌هایی که حضرت در آن توقف فرمودند، منابع، هیچ گزارشی ارائه نکرده‌اند. آنچه مسلّم است، منازلی را که «قدامه بن جعفر» شصت سال بعد از عزیمت امام رضا(ع) در کتاب «الخراج و الجرائح» نام برده با توجه به مدت زمان کوتاهی که عمدتاً نمی‌تواند، تحولات عمده‌ای در منزل گاه‌های آبی و خاکی بصره به سوق الاهواز به وجود آمده باشد، قریب به یقین همان منازلی است که حضرت رضا(ع) در سال 200 ه.ق از آنجا عبور کرده که شرح آن به تفصیل (در کتب تاریخی) آمده است.»
بدترین نوع دروغ و عقوبت عظیم آن
یافت نشدن هیچ سند و مدرک معتبری از روایت حضور امام رضا(ع) در شلمچه در میان حجم عظیم منابع و آثار مکتوب تاریخ اسلام نشان از غیرواقعی بودن این روایت دارد. در این صورت کسانی که با علم و آگاهی اقدام به انتشار و گفتن چنین روایتی می‌نمایند معصیت کبیره و گناه بزرگی را مرتکب می‌شوند که در اسلام از آن به عنوان «دروغ بستن به معصوم(ع)» نام برده می‌شود.
در طول تاریخ اسلام هیچ عاملی به‌اندازه انتشار روایات ضعیف، احادیث غیر واقعی و جعلی و اقوال منسوب به معصومین که مغایرت جدی با مبانی شریعت اسلامی و قرآن دارد؛ در بی‌اعتبار کردن ارزش و عظمت اهل بیت(ع) نقش نداشته است.
علامه طباطبایی عوامل اصلی از اعتبار‌انداختن سخنان سراسر علمی - عقلی اهل بیت(ع) و سقوط مرجعیت علمی معصومین(ع) در جامعه اسلامی و همچنین ورود خرافه‌های گوناگون و خوردن مارک باطله بر پیکر احادیث را به واسطه «پیدا شدن عده قابل توجهی از ظاهرالاسلام‌های اسرائیلی و نقل اخبار و معارف انبیای سلف آنطور که دلشان می‌خواسته و تهیه و جعل حدیث و بازارگرمی جمعی از جاه طلبان و سود پرستان برای کسب امتیازات اجتماعی و مقاصد سران امور و متنفذین وقت» عنوان کرده است.
در حقیقت دروغ بستن به معصومین (ع) که از جانب آنان به عنوان یکی از بزرگترین گناهان برشمرده است، نتیجه‌ای جز بی اعتبار نمودن امامان معصوم(ع) در سطح جامعه اسلامی نداشته و ندارد.
مرحوم میرزا حسین نوری طبرسی معروف به محدث نوری و استاد برجسته حاج شیخ عباس قمی صاحب مفاتیح الجنان، با اشاره به شرایط متعدد روایتگری و نقل حدیث از رسول خدا(ص) و امامان معصوم (ع) بزرگی و عظمت دروغ بستن به معصومین را یادآور شده و می‌گوید: «مخفی نماند که کذب بر خداوند و رسول و ائمه طاهرین(ع) از معاصی کبیره و گناهان عظیمه در نزد مسلمین است. بلکه «ابن حجر عسقلانی» در کتاب زواجر نقل کرده از جماعتی، که آن موجب کفر است...»
این حساسیت بزرگان و عالمان دینی در نقل احادیث و مراعات و دقت در صحّت و سلامت روایت، تا جایی بوده که در برخی از ادوار تاریخی در صورتی که طلبه یا محقق دینی حدیثی با منابع و اسناد ضعیف بیان می‌کرده، عالمان و محدثان قم آن طلبه را از شهر اخراج و تبعید می‌کرده‌اند.
علاوه بر این حساسیت فقها و مجتهدین در کلیه رساله‌های عملیه، دروغ بستن به خدا و معصومین(ع) را چه به صورت نوشتن و گفتن و چه به صورت اشاره، باعث بطلان روزه دانسته‌اند. حتی اگر بلافاصله عنوان نماید که دروغ گفته و توبه نماید. بنا بر احتیاط، کفاره جمع بر چنین شخصی واجب می‌شود به این معنا که علاوه بر گرفتن شصت روز روزه، باید یک برده را آزاد نموده و شصت فقیر را نیز اطعام نماید.
امام باقر(ع) به شاگردی از شاگردانش فرمودند: «یک دروغ نیز از قول ما مگو زیرا، آن دروغ تو را از دین حنیف اسلام خارج می‌سازد.»
امام صادق(ع) نیز فرموده‌اند: «دروغ بستن به خدا و پیغمبر و اوصیای ایشان از گناهان کبیره است و رسول خدا(ص) فرموده‌اند که: «اگر کسی چیزی به من نسبت دهد که من آن را نگفته باشم، جایگاهش از آتش دوزخ آکنده باد!» ... به خدا سوگند کسی به ما دروغ نبندد مگر آنکه خداوند حرارت آتش را به وی بچشاند.»
از کعب الاحبار، ابوهریره، زهری و حدیث سازان دستگاه اموی و عباسی آن روز تا رسانه‌های یهودی و اسرائیلی امروز میلیون‌ها جمله جعلی و دروغین را برای بی اعتباری پاکترین مخلوقات عالم یعنی معصومین(ع) منتشر ساخته‌اند. اما به استواری و قوام قرآن عظیم هیچ ناراستی و ناسره ای که قامت شریعت احمدی را خم سازد و سر اعظم آن ولایت را به فراموشی سپرد؛ تاکنون یارای رویارویی در برابر حق را نیافته است.
هنوز که هنوز است امت اسلام صوت زیبای پیام‌آور رحمت و ترنم آسمانی پدر امت حضرت ختمی مرتبت را به روشنی می‌شنوند که فرمودند: «بدترین روایت‌ها، روایت دروغ است.»
پی نوشت ها :
ماهنامه امتداد، ش 46 و 47(آبان 88) مقاله هشت ضلعی شلمچه، قدمگاه امام هشتم ـ صدیقه رضوانی نیا
بحارالانوار، ج 41، ص 286؛ امالی شیخ صدوق، ص 199؛ ارشاد شیخ مفید، ج 1، ص 332؛ مناقب آل ابیطالب، ج 2، ص 136.
جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو، جلیل عرفان‌منش، ص47، نشر آستان قدس رضوی.
شیعه، مکاتبات و مذاکرات کربن با علامه طباطبایی، ص 33 و 34.
لوءلوء و مرجان، محدث نوری، ص 106 تا 128.
سایت تبیان، 10/09/1387، مقاله تاریخچه حوزه علمیه.
تحریر الوسیله امام خمینی،ج1، فصل احکام روزه، ص 519 ، 527، 528.
اصول کافی، ج2، باب دروغ، حدیث 1.
بحارالانوار، ج2، ص 117.
بحارالانوار، ج15، ص 42.
منبع: ماهنامه امتداد شماره 50.