غنا و موسیقی از دیدگاه فقهای اسلام(۲)

کلام علمای شیعه در حرمت ذاتی غنا
 

از نظریه فیض کاشانی که بگذریم همه فقهای شیعه به حرمت ذاتی غنا فتوا داده اند. اگر چه از نظر استدلال و بیان موضوع «غناء» اختلاف های جزئی در کلام فقها مشاهده می شود هم چنان که در فصل اول ملاحظه فرمودید، ولی چون این نوع اختلاف ها بیشتر جنبه علمی دارد و ثمره عملی مهمی ندارد از مطرح کردن آنها خودداری کرده و تنها در مورد حرمت ذاتی «غناء» کلمات برخی از علما، فقها و محدثان شیعه را به ترتیب تاریخ زندگی از اول غیبت کبرای امام زمان (ع) تا عصر حاضر نقل می کنیم:
1. شیخ صدوق (قدس سره ): شیخ صدوق (متوفای 381 هـ. ق) در کتاب مقنع، در باب حدود می نویسد:
قال والدی (رحمه الله) فی وصیه الی... و ایاک والغناء؛ فان الله توعد علیه النار؛
پدرم - رحمت خدا بر او باد - در وصیت خود به من فرمود: ... از غنا دوری کن، که خدای تعالی در مورد آن وعده آتش داده است.(1)
و در باب مکاسب و تجارات می گوید:
اوصانی والدی... واعلم: ان کسب المغنیه حرام؛
پدرم وصیت کرد:... بدان که کسب آواز خوان حرام است.(2)
هم چنین در کتاب هدایه می نویسد: « و کسب المغنیه حرام؛ و کسب و درآمد آواز خوان حرام است».(3)
اگر چه در هیچ کدام از این سه عبارت، به ذاتی یا عارضی بودن حرمت غنا تصریح نشده، ولی از اطلاق و بدون قید بودن این سه عبارت در می یابیم که منظور شیخ صدوق حرمت ذاتی غناست.
2. شیخ طوسی (قدس سره) شیخ طوسی (محمد بن حسن متوفای 460 هـ. ق) در کتاب خلاف، مبحث شهادات می نویسد:
الغناء محرم، یفسق فاعله، و ترد شهادته؛
غنا حرام است و کسی که مرتکب آن شود، فاسق شده و شهادتش مردود می گردد.(4)
و در مسئله بعدی می فرماید:
الغناء محرم، سواء کان صوت المغنی، او بالقصب، او بالاوتار، مثل العیدان، والطنابیر، و النایات، و المعازف و غیر ذلک... دلیلنا اجماع الفرقه و اخبارهم؛
غنا حرام است، خواه صدای خواننده تنها باشد، یا با آلات موسیقی از قبیل ساز، سرنا، نی و امثال اینها... دلیل ما بر این مطلب اجماع علمای شیعه و روایاتشان است.(5)
در عبارت شیخ طوسی، جمله «سواء کان صوت المغنی أو بالقصب...» حاکی از حرمت ذاتی غناست.
3. ابن ادریس حلی (قدس سره) ابن ادریس حلی (متوفای 598 هـ. ق) در بیان کسب های حرام می نویسد:
و کسب المغنیات و تعلم الغناء و تعلیمه حرام؛
کسب آواز خوانان، یاد دادن غنا و یاد گرفتن آن حرام است.(6)
4. علامه حلی (قدس سره) علامه حلی (متوفای 726 هـ. ق) در قواعد الاحکام، در بیان کسب های حرام می نویسد:
الرابع: ما نص الشارع علی تحریمه عیناً: کعمل الصور المجسمه، و الغناء وتعلیمه و استماعه، واجر المغنیه؛
نوع چهارم از محرمات چیزهایی است که شارع مقدس، عین آنها را حرام فرموده است مانند: ساختن مجسمه، غنا و آواز خوانی، هم چنین آموختن و گوش دادن آن و مزد آواز خوان نیز حرام است.(7)
هم چنین درکتاب تحریر الاحکام الشرعیه، در بیان کارهای حرام می نویسد:
الثامن: الغناء حرام، و تعلیمه و أجر المغنیه کذلک؛
هشتم از محرمات غنا و خوانندگی است که یاددادن آن و مزد آواز خوان نیز حرام است.(8)
5. شهید اول (قدس سره) شهید اول (شیخ شمس الدین محمد بن مکی عاملی شهید 786 هـ. ق) در الدروس الشرعیه، در بیان کسب های حرام می نویسد:
احدها: ما حرم لعینه، کالغناء، فیحرم فعله، و تعلمه، و تعلیمه، و استماعه و التکسب به؛
نوع اول از محرمات آن است که عین آن حرام شده باشد؛ غنا که انجام دادن آن و یاد گرفتن، یاد دادن، گوش دادن به آن و کسب نمودن با آن نیز حرام می باشد.(9)
6. قطب الدین کیدری (قدس سره) قطب الدین کیدری (محمد بن حسین بیهقی نیشابوری، از اعلام قرن ششم هجری) در مبحث قضا و شهادات می نویسد:
و لایجوز قبول شهاده اهل البدع و الاعتقادات الباطله، و ان کانوا علی ظاهر الاسلام و الستر و العفاف، و لاشهاده المغنی و الضارب بالنای و الوتر، و المرحبان، و المستمع الی شیء من ذلک؛
گواهی اهل بدعت و صاحبان عقاید باطل قبول نمی شود، اگر چه در ظاهر قیافه اسلامی داشته باشند، هم چنین گواهی خواننده و نوازنده آلات موسیقی و گوش دهنده آنها و مرحبا گوی به آنها مورد قبول نمی باشد.(10)
در این عبارت از عطف کلمه «والضارب بالنای» بر کلمه «المغنی» آشکار می شود که هر یک از این اعمال به تنهایی حرام مستقلی می باشد، چه با حرام دیگری ضمیمه شود، یا بدون ضمیمه باشد، و از مردود شدن شهادت عاملان این اعمال، معلوم می شود که، این اعمال از گناهان کبیره بوده و از عوامل فسق و موجب زوال عدالت است.
7. مقدس اردبیلی (قدس سره) مولی احمد، محقق اردبیلی (متوفای 993 هـ.ق) در شرح ارشاد می نویسد:
والغناء: هو مد صوت الانسان المشتمل علی الترجیع المطرب، الظاهر انه لاخلاف حینئذ فی تحریمه و تحریم الاجره علیه، و تعلمه، و تعلیمه، و استماعه؛
غنا که عبارت است از: کشیدن صدای انسان مشتمل بر ترجیع طرب انگیز، در حرام بودن آن و حرام بودن مزد آن، هم چنین حرمت تعلیم و تعلم و گوش دادن به آن، اختلافی در میان علما نیست.(11)
ایشان اگر چه در کتاب متاجر گفته: « من حتی یک روایت صحیح ندیده ام که صریح در تحریم غنا باشد، شاید وجود روایات زیاد و شهرت در میان علما، بلکه اجماع آنان بر تحریم غنا، کافی باشد.»(12) ولی همو در کتاب شهادات مجمع الفائده و البرهان فرموده است:
واما «غنا» در حرام بودن انجام آن و گوش دادن به آن شکی نیست، شاید درباره آن هیچ اختلافی در میان فقها نباشد. احادیث بسیاری بر این مطلب دلالت دارد؛ از جمله:
1. خبر یحیی بن مبارک، (وسائل الشیعه، ج 17، ص 305، ابواب ما یکتسب به، باب 99، حدیث 9).
2. روایت «صحیح» محمد بن مسلم.(همان، حدیث 6).
3. صحیحه ابی صباح کنانی. (همان، حدیث 3).
4. هم چنین حسنه (بلکه صحیحه ) دیگر او (ابی صباح کنانی ). (همان، حدیث 5).
و روایات بسیار دیگری غیر از اینها که همه دلالت بر حرمت غنا دارد.
در پایان این مطلب نوشته است:
و بالجمله، لاشبهه فی تحریم الغناء و فعلها عند علمائنا، بل ورد فی البعض انها کبیره؛ لانه مما اوعدالله علیه النار؛ فانه المغنی بلهو الحدیث؛
خلاصه، نزد علمای ما (شیعیان) در تحریم غنا شبهه ای وجود ندارد، بلکه در برخی از روایات وارد شده که، غنا از گناهان کبیره است، زیرا غنا از چیزهایی است که خداوند درباره آن وعید آتش دوزخ داده است، زیرا منظور از لهو الحدیث (در سوره لقمان، آیه 6) همان غنا و آواز خوانی است.(13)
8. صاحب وسائل الشیعه: شیخ حر عاملی (قدس سره) ( متوفای 1104 هـ. ق) در رساله فی الغناء پس از نقل چند حدیث درباره غناء می نویسد:
و قد تبین من الاحادیث المذکوره تحریم الغناء. و عرفت کثره الادله و تواتر النصوص، و تعاضدها و صحتها اجماعاً من الاصولیین والأخیاریین؛
از مجموع احادیث مذکور روشن شد که غنا حرام و دلایل حرمت غنا بسیار است و روایات در حرمت آن که به اجماع علمای اصولی و اخباری اکثر آنها صحیح بوده و هم دیگر را تأیید می کنند؛ به حد تواتر رسیده است.(14)
9. علامه مجلسی (قدس سره) علامه محمد باقر مجلسی (متوفای 1110 هـ.ق) در کتاب عین الحیاه لمعه نهم می نویسد:
بدان که در حرمت غنا میان علمای شیعه خلافی نیست و شیخ طوسی و علامه و ابن ادریس (قدس سره) همه بر حرمتش نقل اجماع کرده اند و حرمت غنا همیشه در مذمت شیعه معلوم بوده است، و در میان سنیان خلاف است؛ بعضی از ایشان، بلکه اکثر ایشان نیز حرام می دانند و بعضی از صوفیه ایشان و برخی از علمای ایشان حلال دانسته اند، و احادیث در باب حرمت آن بسیار است، و ظاهر بعضی احادیث آن است که، از گناهان کبیره است.(15)
10. صاحب حدائق (قدس سره) شیخ یوسف بحرانی، (متوفای 1186 هـ. ق) در حدائق الناضره، در آغاز مبحث غناء پس از اشاره مختصر به معنای آن می فرماید:
و لاخلاف فی تحریمه فیما اعلم؛
تا جایی که من می دانم در حرمت غنا اختلافی وجود ندارد.(16)
ایشان پس از نقل چند روایت، در باره حرمت غنا، می گوید:
فهذه جمله من الاخبار الصریحه الداله فی تحریم الغناء مطلقاً.
اینها بخشی از روایاتی است که درباره حرمت غناء مطلقاً- اعم از این که با حرام دیگری همراه باشد یا نباشد- دلالت صریح دارد.(17)
11. بهبهانی (قدس سره): آقا محمود بهبهانی (متوفای 1269 هـ. ق) نواده وحید بهبهانی در ابتدای رساله فی الغناء می فرماید:
بدان - خدای تعالی تو را موفق فرماید - غنا و خوانندگی حرام است و در حرمت آن میان فقها هیچ اختلافی نیست، وی سپس می نویسد:
و یظهر من التتبع فی هذا الباب اذا اشتمل علی محرم.. و کذا اذا خلا عن ذلک؛
از تحقیق و بررسی مبحث غناء معلوم می شود که، حرمت غنا در هر صورت ثابت است، چه مشتمل بر حرام دیگری باشد یا نباشد.(18)
12. ابن عبدالعظیم (قدس سره): سید محمود بن عبدالعظیم (متوفای 1315 هـ. ق) در رساله فی الغناء در مقام بیان حکم غنا می نویسد:
در حرمت غنا فی الجمله اختلافی نیست... شاید حرمت فی الجمله آن از واضحات شریعت اسلام باشد به گونه ای که علاوه بر علمای اعلام، مردم عوام نیز حرام بودن آن را می دانند و روایات صحیح درباره آن به حد استفاضه رسیده است... و اثبات حرمت فی الجمله آن نیاز به تحمل رنج استدلال ندارد.(19)
و پس از اشاره به سخن فیض کاشانی و نقل روایت موهم جواز، می نویسد:
وبالجمله، ظهور الاخبار المانعة المدعی تواترها بمثابه لایمکن تقییدها بهذه الاخبار غیر الظاهره... فقد اتضح ان الغناء من المحرمات النفسیه من دون شک و ریبه؛
خلاصه، ظهور احادیث دال بر حرمت غنا که ادعای تواتر آنها شده به حدی است که با این چند روایتی که ظهور (در جواز) ندارد، قابل تقیید نمی باشد... پس معلوم شد که بدون شک، غنا از محرمات ذاتی است.(20)
13. شریف کاشانی (قدس سره): آیه الله ملا حبیب الله کاشانی (متوفای 1340 هـ.ق) در کتاب مستقلی که در باره غناء تألیف کرده، پس از تقسیم غنا به سه قسم، می نویسد:
و کیف کان، فلا ریب و لاخلاف فی حرمه الغناء علی الوجهین الأولین، و کونه من الکبائر الموبقات، بل علیه الاجماع بالقسمین، بل الظاهر کون هذا الحکم من ضروریات المذهب، بل الدین؛
در هر صورت، در حرام بودن غناء و از گناهان کبیره بودن آن به هر دو معنای اول، هیچ شک و اختلافی وجود ندارد، بلکه در این مورد، هر دو قسم اجماع (منقول و محصل ) وجود دارد؛ بلکه این حکم از ضروریات مذهب شیعه و بلکه از ضروریات دین است.(21)

توضیح مطلب
 

ملا حبیب الله کاشانی، غنا (صدای طرب انگیز) را به سه قسمت تقسیم کرده است:
1. صدایی که به خودی خود، لهو و شهوت انگیز و محرک به سوی محرمات و... باشد.
2. صدایی که در اثر همراه بودن با کلمات مهیج شهوت، یا وقوع آن در مجالس فسق و فجور و یا صدور آن از زن یا مرد بی ریش، شهوت انگیز و تحریک کننده به سوی گناهان باشد.
3. صدایی که طرب آور باشد، ولی هیچ کدام از دو صفت فوق را نداشته باشد.(22)
قسم اول و دوم را حرام دانسته (همان طور که عبارت ایشان را ملاحظه فرمودید) و در قسم سوم، احتمال حلیت را تقویت کرده، ولی در پایان مطلب نوشته است:
ولکن الاحوط الاجتناب عن کل صوت مشتمل علی الترجیع و التطریب بل علی الاول؛
ولی احتیاط آن است که از هر صدای دارای ترجیع و طرب آور اجتناب شود، بلکه از هر صدای مشتمل بر ترجیع (اگر چه طرب آور نباشد) اجتناب شود.(23)
14. امام خمینی (قدس سره): امام خمینی (روح الله الموسوی رحلت در 1409 هـ. ق) درباره غنا می فرماید:
الغناء حرام فعله و سماعه و التکسب به... و لافرق بین استعماله فی کلام حق من قراء ه القرآن، و الدعاء، و المرثیه وغیره من شعر او نثر، بل یتضاعف عقابه لو استعمله فیما یطاع به الله تعالی؛
آواز خوانی و گوش دادن به آن و کسب مال با آن حرام است... و فرق ندارد که در کلام حق از قبیل قرائت قرآن، دعا و مرثیه باشد، یا در کلام غیر حق از شعر و نثر؛ بلکه اگر کسی کلامی را که با آن به خدای تعالی عبادت می شود به صورت غنا ادا کند، عذابش بیشتر می گردد.(24)
هم چنین در مکاسب محرمه پس از ذکر دلایل حرمت غنا می فرماید:
فتحصل من جمیع ذلک حرمه الغناء بذاته، فلابد من التماس دلیل علی الاستثناء؛
از مجموع دلایل مذکور، حرمت ذاتی غنا به دست می آید (پس در این صورت که حرام بودن ذات غنا ثابت شد، اگر کسی بخواهد موردی را استثنا کند) حتماً باید برای استثنای آن مورد دلیل محکمی پیدا کند ( چون دلایل حرمت غنا، شامل همه موارد آن می شود).(25)

پاسخ امام خمینی (قدس سره) به چند سؤال
 

سؤال: شنیدن و نواختن موسیقی، که امروزه به نام سرودهای انقلابی از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران شنیده می شود چه صورتی دارد و در صورت مجوز شرعی موسیقی فوق، تعلیم و تعلم موسیقی و نیز خرید و فروش ابزار و آلات موسیقی به منظور فوق چه صورت دارد؟
جواب: شنیدن و نواختن موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد و خرید و فروش آلات مختص به لهو جایز نیست و در آلات مشترکه اشکال ندارد.(26)
سؤال: خواندن آیات قرآن به صورت سروده و آهنگ دار جایز است یا نه؟
جواب: اگر مطرب باشد جایز نیست؟(27)
سؤال: آیا آواز خواندن زوجه برای زوج خود در صورتی که منجر به غنا شود جایز است یا خیر؟
جواب: حرام است.(28)
سؤال: استماع سرودهای انقلابی و مارش های عزا و جنگی و نظامی که نوعی موسیقی است چه صورت دارد؟
جواب: مطلق صدا و آهنگ حرام نیست، و صدای حرام صدایی است که عرفاً به آن غنا یا موسیقی می گویند- که مناسب مجالس لهو است - و صداهای مشکوک مانع ندارد.(29)
سؤال: لطفاً مشخص بفرمایید کدام یک از آهنگ هایی که از رادیو و تلویزیون ایران پخش می شود از نظر شرعی بلااشکال است؟
جواب: موسیقی مطرب حرام است، و صداهای مشکوک مانع ندارد.(30)

سخنان امام خمینی (قدس سره) در عواقب موسیقی
 

امام خمینی در تاریخ 30 / 4/ 1358 خطاب به کارکنان رادیو دریا فرمود:
موسیقی از اموری است که البته هر کسی بر حسب طبع، خوشش می آید، لکن از اموری است که انسان را از جدیت بیرون می برد و به یک مطلب هزل می کشاند؛ دیگر یک جوانی که عادت کرد که روزی چند ساعت را با موسیقی سروکار داشته باشد... از مسائل زندگی و از مسائل جدی به کلی غافل می شود، عادت می کند، همان طور که به مواد مخدر عادت می کند، کسانی که به مواد مخدر عادت می کنند، دیگر نمی توانند یک انسان جدی باشند که بتوانند در مسائل سیاسی فکر بکنند. موسیقی فکر انسان را جوری می کند که دیگر نتواند در غیر همان محیط موسیقی و مربوط به شهوات فکر کند.(31)
موسیقی خیانت است به یک مملکت، خیانت است به جوان های ما.(32)
ایشان در تاریخ 27 / 6/ 1358 خطاب به رؤسای ادارات آموزش و پرورش فرمود:
.... یک مغزی که دنبال این رفت که موسیقی گوش کند... و عادت به این کرد، این مغز مریض می شود، این نمی تواند فکر این بکند که کشورش به چه حال دارد می گذرد، چه می گذرد در آن، دیگر دنبال این نیست، مثل یک آدم هروئینی می ماند.(33)
هم چنین در تاریخ 31/ 2/ 1359 خطاب به مدیر اطلاعات و اخبار صدا و سیمای جمهوری اسلامی فرمود:
این موسیقی ها همه مخدر هستند؛ یعنی جوان های ما را، جوانی که عادت به موسیقی کرد دیگر نمی تواند کار انجام بدهد، دیگر نمی تواند قاطع باشد.(34)
15. آیه الله مرعشی نجفی (قدس سره): نظریه آیه الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی (متوفای 1410 هـ. ق) درباره غنا و موسیقی، از پاسخ های ایشان به سؤال های زیر به دست می آید:
سؤال: کسب مال از راه قمار و یا غنا و امثال ذلک چه حکمی دارد؟
جواب: کسب مال باید از راه حلال و مشروع باشد و از راه های حرام مثل دزدی و ربا و غنا و قمار حرام است.
سؤال: آیا می توان از رادیو و تلویزیون استفاده کرد؟
جواب: استفاده از رادیو و تلویزیون در غیر از لهو و لعب جایز است، مانند گوش دادن به سخنرانی های مذهبی و علمی و قرآن کریم و اخبار، ولی گوش دادن به ساز و آواز و برنامه های فاسد آن حرام است.
سؤال: موزیک کلاسیکی و موسیقی که قبل از اخبار و یا بعد از آن و یا در هنگام فیلم های سینمایی زده می شود چه حکمی دارد؟
جواب: احوط ترک استماع آن است.(35)
سؤال: سرود خواندن چه حکمی دارد و اگر همراه آن موزیک باشد چه صورتی دارد؟
جواب: سرود اگر شامل موعظه و ارشاد و مانند آن باشد اشکال ندارد، به شرط این که به نحو تغنی نباشد، ولی موسیقی به هر نحوی که باشد اشکال دارد.(36)
16.آیه الله خویی (قدس سره): آیه اله سید ابوالقاسم موسوی خویی ( متوفای 1413 هـ. ق) درباره غنا می گوید:
اتفق الاصحاب علی حرمته، وقال بها اکثر اهل السنه، و الکتاب العزیز و ان لم یکن فیه صراحه علی حرمته الا انه بضمیمه ما ورد فی تفسیره تام الدلاله علیها؛ همه علمای شیعه بر حرمت غنا اتفاق نظر دارند و اکثر اهل سنت نیز به حرمت غنا قائل شده اند و آیات قرآن عزیز اگر چه صراحت بر حرمت غنا ندارد، ولی به ضمیمه آن چه که در تفسیر وارد شده، دلالت آیات قرآن بر حرمت غنا، کامل و غیر قابل خدشه می باشد.(37)
17. آیه الله گلپایگانی (قدس سره): آیه الله سید محمد رضا موسوی گلپایگانی (متوفای 1414 هـ. ق) در بیان گناهانی که موجب مردودی گواهی در دادگاه می گردد، غنا را نیز نام برده و درباره آن سه مطلب را مطرح کرده است:
1. حرمت غنا: در این باره می فرماید: «در میان فقهای شیعه، در حرام بودن غنا اختلافی نیست، بلکه صاحب جواهر ادعای اجماع- منقول و محصل - نموده است، و در باره روایات دال بر حرمت غناء نیز ادعای تواتر شده است».
2. گوش دادن به غنا: در این باره نیز فرموده: «در حرام بودن استماع غنا نیز اختلافی وجود ندارد و روایات دال بر حرمت گوش دادن به غنا فراوان است.»
3. کبیر بودن گناه غنا: درباره آن نیز چنین بیان داشته است: «در گناه کبیره بودن آن نیز اختلافی نیست تعدادی از روایات دلالت دارد که، غنا از جمله گناهانی است که خداوند، وعده آتش دوزخ به آن داده است.» (38)
ایشان پس از نقل بیست روایت در حرمت غنا می افزاید:
فهذه جمله من اخبار المساله، وهی صریحه الدلاله علی حرمه الغناء، و حرمه استماعه، و غیر ذلک مما یتعلق بالحکم، ککونه معصیه کبیرهً، و کحرمه اجر المغنی والمغنیه، و ثمنها...؛
این (روایات بیست گانه ) دلالت آشکار دارد بر حرام بودن غنا و حرمت گوش دادن به آن و متعلقات دیگر آن از قبیل؛ معصیت کبیره بودن آن، حرمت مزد آواز خوان - مرد و زن - و قیمت کنیز خواننده و...(39)
آیه گلپایگانی درباره موسیقی نیز نظریاتی دارند که در زیر به آنها اشاره می کنیم:
ایشان پس از بیان حرمت استعمال آلات موسیقی و نقل دوازده روایت درباره آن، می فرماید:
همان دلیل های حرمت استعمال آلات موسیقی، برای حرمت گوش دادن به آن نیز کفایت می کند.(40)
سپس سؤالی را مطرح کرده است: آیا شنیدن موسیقی نیز همانند گوش دادن به آن حرام است؟ مثلاً اگر کسی می خواهد به جایی برود و برای رفتن به آن جا دو راه وجود دارد؛ در یکی صدای موسیقی به گوش می رسد، و در دیگری چنین نیست. آیا با وجود راه غیر آلوده به موسیقی می تواند از راه آلوده به موسیقی برود یا نه؟
در جواب می فرماید: فرق بین شنیدن و گوش دادن روشن است (شنیدن به دلیل غیر اختیاری بودن حرام نیست. ولی گوش دادن حرام است) لکن در مورد کسی که با اختیار خود راهی را انتخاب کرده که در آن موسیقی شنیده می شود در حالی که راه دیگری وجود داشت، بعید نیست که گوش دادن به حساب آید، زیرا می توانست از راهی برود که صدای موسیقی به گوشش نرسد (البته در جایی که راه منحصر به فرد باشد تقصیر ندارد.).
هم چنین اگر به مجلس دوستش برود - نه برای گوش دادن به موسیقی، بلکه برای کار مباحی - ولی در آن مجلس، با صدای موسیقی مواجه گردد و مجلس را ترک نکند، در این صورت نیز بعید نیست که گوش دادن صدق نماید اگر چه ماندن وی در آن مجلس برای گوش دادن به موسیقی نبوده است.
نیز درباره کسی که صدای موسیقی را در خانه اش از دور می شنود و قدرت نهی از منکر ندارد، احتیاط این است که گوش خود را با چیزی ببندد.
به طور کلی در همه موارد فوق و مشابه آنها احتیاط لازم است، زیرا در این گونه موارد احتمال صدق، استماع (گوش دادن) وجود دارد، و حرمت آن نیز مسلم است.
اما حاضر شدن در مجلس اشتغال به لهویات و موسیقی در صورتی که می داند پس از ورود به آن مجلس، نه امکان منع وجود دارد و نه امکان خروج از مجلس، شکی نیست که حضور در آن مجلس حرام است - همان طور که در حرمت حضور در مجلس قمار و شراب شکی نیست - اگر چه او به لهویات اشتغال نورزد، گوش هم ندهد و کاری کند که نشنود، حتی اگر «کر» هم باشد حرام است.(41)
18. آیه الله نجومی مدظله: آیه الله سید مرتضی حسینی نجومی، در رساله تحقیقی و استدلالی کامل که به مناسبت کنگره بزرگداشت شیخ مرتضی انصاری (قدس سره) نوشته، پس از ذکر دلایل حرمت غنا، می نویسد:
ان المستفاد من عمومات الغناء هو الحرمه الذانیه للغناء، و انضمام سائر المحرمات الیه یزید فی حرمته و شناعته؛
آنچه از عمومات ادله حرمت غنا استفاده می شود، حرمت ذاتی غنا می باشد و ضمیمه شدن محرمات دیگر بر آن، در حرمت و زشتی آن می افزاید.(42)
19. آیه الله نوری همدانی مدظله: آیه الله شیخ حسین نوری همدانی در پاسخ این سؤال که: موسیقی چه حکمی دارد؟ می فرماید:
نظر دین مقدس اسلام در برنامه های تربیتی خود این است که، مسلمانان بر اساس زندگی اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی و اقتصادی خود همیشه هدف هایی در رابطه با خودسازی و تحصیل کمالات انسانی و حفظ عزت و اقتدار و استقلال اسلامی داشته باشند و همواره در فکر تحصیل و تأمین آنها باشند. بنابراین، هر عاملی که افراد مسلمان را از خداوند غافل و از این اهداف دور و بی خبر نگاه می دارد و افکار آنها را در مسیر شهوت حیوانی به کار می اندازد و آنان را به جرگه ی مترفین و افراد عیاش و جلف و بی درد می کشاند مخالف است. از این رو، هر آهنگی که طرب انگیز و شهوت پرور باشد و افکار انسان ها را از مسیر هدف های مقدسی که ذکر گردید تغییر داده در خلاف آن جهت به حرکت در بیاورد و مناسب مجالس عیاشی و گناه باشد حرام است.
منظور از «غناء» که در احادیث اهل بیت عصمت (ع) حکم به تحریم آن شده و آیاتی از سوره های مبارکه حج و فرقان و لقمان به آن تفسیر شده است همین است که ذکر شد؛ و در تحقق غنا به این معنا که گفته شد حرام است. گاهی کلمات نیز تأثیر دارد، مانند آهنگ هایی که با بعضی از تصنیف ها و غزل ها توأم باشد و گاهی آن آهنگ ذاتاً همین نقش دارد هر چند با خواندن قرآن و مراثی و دعا باشد و بالاخره لازم است صحنه زندگی مسلمانان از این قبیل آهنگ ها پاک و منزه باشد.(43)
20. آیه الله فاضل لنکرانی مدظله: پاسخ حضرت آیه الله شیخ محمد فاضل لنکرانی به سؤال های زیر:
سؤال: نظر مبارکتان درباره موسیقی و آواز موسیقی چه می باشد؟ اگر با صدای زن باشد چه حکمی دارد؟
جواب: موسیقی که مناسب مجالس لهو و لعب باشد حرام است و اگر صدای زن باشد حرمت مؤکد می شود.(44)
سؤال:این جانب علاقه وافری در زمینه فراگیری موسیقی به عنوان وسیله ای برای پر کردن بخشی از اوقات فراغت، به صورت تئوری و عملی را دارم، نظر حضرت عالی در این مورد چیست؟
جواب: صرف نظر از این که موسیقی چه از نظر تعلیم و تعلم و چه از نظر عملی حرام است باید توجه داشت که، وقت چقدر ارزش دارد و در کنار آن اطلاعات نسبت به مسائل اسلامی بسیار کم. آیا بهتر نیست که از وقت برای آشنا شدن هر چه بیشتر به مسائل مختلف اسلامی استفاده کرد؟ مخصوصاً برخی از آنها نشاط انگیز نیز می باشد، مانند قصه های قرآن و تاریخ اسلام و شخصیت های اسلامی از زمان رسول خدا (ص) به بعد. و آیا صحیح است که یک مسلمان ده ها سال بر او بگذرد و سال های آخر عمرش فرا رسد و با دست تهی از اطلاعات اسلامی از این جهان رخت بربندد؟(45)
21. آیه الله مکارم شیرازی مدظله: پاسخ آیه الله شیخ ناصر مکارم شیرازی به سؤالات زیر:
سؤال: دختری هستم که درباره موسیقی سنتی و عرفانی ایرانی سؤالی داشتم؛ البته آن موسیقی که انسان را از حالت عادی خارج نکند و مناسب با مجالس عیش نباشد، سؤال من این است که آیا نواختن این نوع آلات موسیقی حرام است؟
جواب: کلیه صداها و آهنگ هایی که مناسب مجالس لهو و فساد است حرام و غیر آن حلال است و تشخیص آن با مراجعه به اهل عرف خواهد بود، و آلاتی که غالباً برای این گونه موسیقی ها از آن استفاده می شود، آلات حرام است، باید از آنها پرهیز کنید.(46)
سؤال: سرودهایی که با اشعار عرفانی نظیر مثنوی، حافظ و مانند آن به صورت غزل یا غیر آن در دستگاه های موسیقی ایرانی (سنتی) توسط مرد خوانده می شود و معمولاً آهنگ تندی ندارد، چگونه است؟
جواب: فرقی بین محتوای اشعار نیست؛ معیار آهنگ هایی است که در بالا به آن اشاره شد.
سؤال: مورد سؤال بالا، توسط خواننده زن چه حکمی دارد؟
جواب: خوانندگی زنان در برابر نامحرمان بدون اشکال حرام است؛ هر چند در موسیقی حرام نگنجد.(47)
سؤال: گوش دادن به آواز زن نامحرم برای مرد در صورتی که اشعار مذهبی بخواند و موجب مفسده هم نباشد چه حکمی دارد؟
جواب: اشکال دارد.(48 )
سؤال: قرآن خواندن زن در حضور مردان غریبه چه حکمی دارد و آیا می تواند بدون حالت غنا اشعاری را به صورت تک خوانی برای مردان بخواند؟
جواب: اگر با آهنگ بخواند اشکال دارد.(49)
سؤال: آیا تلاوت قرآن به صورت سرود و همراه با آهنگ جایز است؟
جواب: جایز نیست.(50)
سؤال: بنابر قول بعضی از فقها، غنا در مجالس عروسی استثنا شده است، نظر مبارک حضرت عالی چیست؟
جواب: فرقی میان مجالس عروسی و غیر عروسی (بنابر احتیاط) نیست.(51)
سؤال: بعضی از اهل خبره می گویند: برخی از موسیقی های رادیو و تلویزیون رقص است. خرید و فروش نوار آنها و استماع آن چه صورت دارد؟
جواب: در صورتی که این امر ثابت شود، جایز نیست.(52)
سؤال: آیا صرف پخش برنامه یا موزیکی از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، می تواند دلیل مجاز بودن آن باشد؟
جواب: پخش آهنگ از صدا و سیما، دلیل بر مجاز بودن آن نیست و خود مسئولین نیز اعتراف دارند که هنوز صدا و سیما تصفیه کامل نشده است.(53)
سؤال: آیا استماع نوار خواننده های ترانه، که فعلاً از مواضع قبلی خود که فساد بوده، دست برداشته و توسط وزارت ارشاد مجوز گرفته اند، جایز است؟
جواب: باز تکرار می کنیم: کلیه صداها و آهنگ هایی که مناسب مجالس و فساد است حرام و غیر آن حلال است و تشخیص آنها با مراجعه به اهل عرف عام خواهد بود و گرفتن مجوز از وزارت ارشاد کافی نیست.(54)
سؤال: با توجه به این که انگیزه خواننده، انگیزه شنونده، شرایط مکانی (مجلس خاص)، شرایط زمانی (زمان مناسب )، در انتخاب لحن و کلام نقش دارد، حکم حرمت غنا متوجه کدام ناحیه است؟
جواب: کراراً گفته ایم: کلیه صداها و آهنگ هایی که مناسب مجالس لهو و فساد است حرام، و غیر آن حلال است و تشخیص آن با مراجعه به اهل عرف خواهد بود، و انگیزه ها و شرایط زمانی و مکانی در آن تأثیری ندارد، مانند حرمت شرب خمر که زمان ها و مکان ها در آن اثر ندارد، جز در موارد اجبار قطعی.(55)
سؤال: شنیدن صدای نوار ترانه که از منزل همسایگان یا در وسیله نقلیه دیگران از قبیل تاکسی به گوش می رسد و مجبور به استماع آن هستیم، چه حکمی دارد؟
جواب: در صورتی که عمداً گوش ندهید حرام نیست؛ ولی وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را در آن جا که احتمال اثر دارد، نباید فراموش کنید.(56)
22. آیه الله صافی گلپایگانی مدظله: پاسخ آیه الله حاج شیخ لطف الله صافی گلپایگانی به سؤال های زیر:
سؤال: مقصود از غنا چیست؟
جواب: آوازی است که مشتمل بر ترجیع، طرب بخش، مناسب با مجالس لهو. این آواز اگر در غیر مجالس خوانده شود نیز حرام است.(57)
سؤال: مبانی فقهی حلیت و حرمت انواع موسیقی و کیفیت تعیین مصداق موسیقی و مطرب چیست؟
جواب: مبانی حلیت و حرمت آیات شریفه قرآن و روایات ائمه معصومین (ع) است و مصداق موسیقی را خود تشخیص می دهد و از کثرت وضوح توضیح دادن آن باعث ابهام می شود.(58)
سؤال: این جانب... به هنر موسیقی سنتی ایرانی علاقه داشته و با توجه به جنبه های اخلاقی و هنری به فراگیری و نواختن این هنر پرداخته ام... خواهشمندم مرا در مسائل زیر راهنمایی فرمایید.
الف ) موسیقی و غنا چیست؟ و چه تفاوتی با یک دیگر دارند؟
ب) آیا موسیقی انواع متفاوتی دارد، یا خیر و کدام یک حلال است؟
ج) آیا اگر موسیقی برای هنر نواخته شود حرام است یا خیر ؟
د) آیا از لحاظ شرعی، راهی برای ادامه دادن و فراگیری بیشتر این هنر به طور حلال برای بنده وجود دارد یا خیر؟
جواب الف: غنا عبارت است از: آوازی که مشتمل بر ترجیع و صوت و طرب انگیز و مناسب با مجالس طرب باشد و موسیقی گاه بر غنا و گاه بر آلات مختلف موسیقی مانند: تار، سنتور، دف و غیره اطلاق می شود.
جواب ب: موسیقی را اگر به همان معنای غنا و آوازها و سازها و به کارگرفتن آنها بدانیم، فرا گرفتن موسیقی که از قدیم الایام بین اهل لهو و بزم متداول بود و در کشورها و مناطق مختلف انواعی از آن به کار برده می شده و می شود همه حرام است.
جواب ج: نواختن موسیقی حرام به هر منظوری باشد حرام است هر چند غرض هنرنمایی باشد.
جواب د: راهی جز ترک این شغل و تسلط بر نفس و پرهیز از حرام نیست. سعی کنید با توفیق خداوند متعال و با اراده و همت، خط مسیر خود را طوری قرار دهید که، از وضع شغل و کار خود ناراحتی وجدانی نداشته باشید و بدانید با علاقه ای که به این فن دارید و با اطلاع و معلوماتی که کسب کرده اید و تلاشی که در ترک آن می نمایید جهاد اکبر است و یقیناً پا بر روی خواسته دل و هوای نفس گذاشتن، موجب جلب توفیقات و مزید معرفت و بصیرت و کسب فیوضات بزرگ و ترقی معنوی و روحی می شود. (والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا وان الله لمع المحسنین) (59) موفقیت جناب عالی را از خداوند متعال مسئلت می نماییم.(60)
سؤال: خواهشمندیم مسائلی که حضرت عالی لازم می دانید بیان شود...مرقوم فرمایید.
جواب: راجع به این مسائل و موضوعاتی که از حکم شرعی آن سؤال شده یک مطلب قابل توجه این است که، به شهادت تاریخ و علمای علم الاجتماع گرایش جامعه به لهو و لعب و طرب و خوش گذرانی و کارهای مهیج شهوات و بازی های لغو فی حد نفسه خطرناک و موجب سقوط اجتماع و مانع از توجه به امور اصیله و اصلیه ای است که برای تمدن و ترقی هر قوم لازم است. اشتغال به ملاهی اگر فقط فی الجمله هم آزاد باشد برای این که فرهنگ کار و ابتکار و سعی و تلاش یک جامعه را ضعیف سازد کافی است و خود به خود اگر جهات باز دارنده، مثل تعالیم مذهبی نباشد گسترش پیدا می کند و کار بسیار خطرناک این است که، از این برنامه ها ترویج شود و به اشخاص در این عرصه های نوازندگی یا خوانندگی و بازی های مثل شطرنج، جایزه و امتیازات داده شود و این ترویج ها در برنامه های فرهنگی قرار بگیرد؛ تاریخ به ما نشان می دهد که، در هر ملت این جریان و رغبت به این امور شیوع یافت، آن ملت رو به زوال و انحطاط می گذارد. وقتی یک کشاورز و یک صنعت گر و یک کارگر یا آموزگار که در روستا با تحمل ناملایمات بسیار به شغل خود مشغول است ببیند که، شطرنج بازها جوایزی دریافت می دارند، به جای آن مشاغل پر زحمت و مرارت، به شطرنج و بازی های دیگر علاقه مند می شوند که هم بازی و سرگرمی و اقناع جنبه های نفسانی است و هم مشمول تشویق ها و جوایز و شرکت در مسابقات آن چنانی است.
ما مسلمان ها باید از تاریخ اندلس (اسپانیای) اسلامی عبرت بگیریم؛ کشوری که به وسیله طارق بن زیاد غلام موسی بن نصیر یکی از شیعیان اهل بیت (ع) فتح شد و به آن تمدن بزرگ رسید، در اثر شیوع لهو و لعل، آن عزتی که در اثر خودسازی اسلامی و تجنب از ملاهی داشتند مبدل به ذلت شد و دشمن از طریق فتح باب مجالس لهو و طرب و فحشا و خوانندگی و نوازندگی و محافل عیش و عشرت وارد عمل شد و همت و عزائم و غیرت و مردانگی جامعه را سست و آنان را برای قبول نفوذ دشمن در ابعاد مختلف آماده کرد و موجب شد که تمدن اسلامی در آن منطقه پایمال غفلت و اشتغال به ملاهی و بی تفاوتی آنها نسبت به مجد و عزت و استقلال اسلامی گردد.
به هر حال، ترویج از این برنامه ها و ترغیب جوانان از دختر و پسر به نوازندگی و آموزش دادن و آموختن استفاده از انواع آلات لهو و طرب و تأسیس اماکنی به نام هنرسرا یا فرهنگسرا و به صحنه آوردن زنان و مردان به نام همخوانی و غیره، همه خلاف مصلحت یک جامعه رشید و ترقی خواه مثل جامعه بزرگ ماست که بر اساس الهام از تعالیم اسلام، این انقلاب بزرگ را به وجود آورد و جهان را به اسلام و کارسازی تعالیم آن متوجه کرده است و می خواهد در میدان علم و صنعت و قدرت، با اتکا به اخلاق در برابر دشمنان قوی پنجه استقامت کند و مواضع انسانی و استقلال خود را بیش از پیش محکم و استوار سازد.
آوردن این برنامه ها در متن اهداف بعض مؤسسات و ترویج از به اصطلاح هنرمندان و بزرگداشت کسانی که در این معاصی در گذشته و حال عمر خود را ضایع کرده اند اشتباه است و محصول آن انحطاط اخلاقی و باز داشتن جوانان با استعداد از تحصیل علوم و صنایع می باشد. (61)

پی نوشت ها :
 

1. ص 455.
2. همان، ص 362.
3. ص 314.
4. ج 6، ص 305، مسئله 54.
5. همان، ص 307، مسئله 55.
6. السرائر، ج 2، ص 222.
7. ج 2، ص 8.
8. ج 2، ص 259، مسئله 3012.
9. ج3، ص 162، درس 231.
10. اصباح الشیعه بمصاح الشریعه، ص 529.
11. مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، ج 8، ص 57.
12. ج 8، ص 59.
13. همان، ج 12، ص 334 و 335.
14. میراث فقهی 1، ج 1، ص 155، رساله، ص 47.
15. همان، ج 3، ص 1710 به نقل از عین الحیاه، ص 228.
16. ج 18، ص 101.
17. همان، ص 106.
18. میراث فقهی 1، ج 2، ص 809؛ رساله فی الغناء، ص 1.
19. میراث فقهی 1، ج 2، ص 843؛ رساله فی الغناء، ص 7.
20. همان، ص 848؛ رساله فی الغناء، ص 12.
21. حبیب الله کاشانی، ذریعه الاستغناء فی تحقیق مسأله الغناء، ص 80.
22. همان، ص 77.
23. همان، ص 128.
24. امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 1، ص 497، کتاب المکاسب و المتاجر، مسئله 13.
25. ج 1، ص 217.
25. استفتائات از محضر امام خمینی، ج 2، ص 11 و 12، سؤال 25.
26. همان، ص 14، سؤال 32.
27. همان، ص 15، سؤال 34.
28. همان، ج 3، ص 603، سوال 107.
29. همان، سؤال 108.
30. صحیفه نور، ج 8، ص 198.
31. همان، ص 200.
32. همان، ج 9، ص 115.
33. همان، ج 12، ص 104.
34. (آیه الله )نجفی مرعشی، توضیح المسائل جدید، ص 497.
35. همان، ص 499.
36. محاضرات فی الفقه الجعفری، (تقریر مباحث آیه الله خویی به قلم سید علی حسینی شاهرودی)، ج 1، ص 340.
37. کتاب الشهادات، (تقریر درسی آیه الله گلپایگانی به قلم سید علی حسینی میلانی )، ص 91و 92.
38. همان، ص 95.
39. همان، ص 120.
40. گلپایگانی، کتاب الشهادات، ص 121.
41. الرسائل الفقهیه، ص 146.
42. نوری همدانی، توضیح المسائل، ص 612.
43. جامع المسائل، ج 1، ص 254، سؤال 989.
44. همان، ص 255، سؤال 993.
45. مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ج 2، ص 231؛ سؤال 703.
46.همان، ص 232؛ سؤال 708 و 709.
47. همان، ج 1، ص 147، سؤال 526.
48. همان، ص 148، سؤال 530.
49. همان، ص 148، سؤال 532.
50. همان، ص 147، سؤال 523.
51. همان، ج 1، ص 146، سؤال 518.
52. همان، ج 2، ص 232، سؤال 712.
53. همان، ص 233، سؤال 715.
54. همان، ص 233، سؤال 717.
55. همان، ج 2، ص 233؛ سؤال 716.
56. صافی، جامع الاحکام، ج 1، ص 289، سؤال 995.
57. همان، سؤال 994.
58. عنکبوت (29) آیه 69.
59. صافی، جامع الاحکام، ج 1، ص 290 و 291، سؤال 299.
60. همان، ص 290- 292، سؤال 999- 1001.
 

منبع: موسیقی وغنا از دیدگاه اسلام.