مسائل اخلاقی، که بر محور امور مالی مطرح می شوند، به دو دسته قابل تقسیمند: نخست مسائلی که زیر عنوان عدل و ظلم قرار می گیرند؛ یعنی ملاک ارزش آنها در اصل، عدل یا ظلم است. دوم مسائلی که زیر عنوان احسان قرار دارند و ملاک ارزش آنها اصل احسان است. در توضیح کارهای دسته دوم، که بر اساس احسان شکل می گیرند، باید بگوییم: روابط دسته دوم در جایی شکل می گیرد که از یک طرف، کاری به نفع طرف دیگر انجام می شود؛ ولی توقع نمی رود که از طرف دیگر، عمل مالی متقابلی صورت گیرد؛ یعنی کاری مالی است؛ ولی اساس آن بر معاوضه و مبادله مادی نیست. کمک های مالی ای که افراد به فرد خاصی یا به جامعه می کنند هم، در این بخش قرار دارند.
مصادیق احسان در قرآن
در قرآن کریم، در این باره عناوین مختلفی، مانند زکات، انفاق، صدقه و اطعام و نیز عناوینی که نقطه مقابل آنها حساب می شوند، به چشم می خورد که بعضی از آنها منحصر به موارد احسان است و مفهوم بعضی از آنها اعم است و جزء زیر مجموعه عدالت نیز قرار می گیرد.
مثلاً ماده «انفاق» به معنای خرج کردن و هزینه کردن است و این عنوان، شامل نفقه هایی مانند نفقه همسر و فرزندان و حتی مالی که انسان در مصارف شخصی خود هزینه می کند، نیز می شود؛ ولی «انفاق فی سبیل الله»، که مورد بحث ما است، از موارد احسان خواهد بود؛ زیرا کاری است که توقع کار دیگری در ازای آن از طرف مقابل نمی رود و آن چنان که در قرآن مجید در وصف آن، از قول افراد: محسن و نیکوکار نقل می کند، این کار را تنها برای خدا انجام می دهند؛ چنان که در آیه شریفه آمده است: «وَیطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکینًا وَیتِیمًا وَأَسِیرًا ـ إِنَّمَا نُطْعِمُکمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکمْ جَزَاءً وَلَا شُکورًا»[1]
به خاطر دوستی خدا به مسکین و یتیم و اسیر غذا دهند و (گویند) تنها برای کسب خشنودی خدا شما را اطعام کنیم و از شما هیچ توقع پاداش و حتی انتظار تشکر و سپاس نداریم. این آیه نشان می دهد که این نوع کارها، یعنی کارهایی که اساس آنها احسان است، تنها برای رضای خدا انجام می شود و انتظار خدمت متقابل یا کاری مادی از طرف مقابل در ازای آن نمی رود. بنابراین، می توان گفت: یکی از ویژگی های بارز احسان، همین است که برای خدا باشد و در زمره عبادت ها قرار دارد، نه معاملات، بر خلاف عدل که بر موارد و مصادیق معاملات هم صدق می کند. اکنون جای آن است که برخی موارد احسان را به طور گذرا بیان کنیم.
1ـ زکات
عنوان «زکات» در اصطلاح ما، نوعی مالیات واجب شرعی است، مالیاتی که از طرف شارع مقدس، حدود و متعلقات و مقدار و نصاب و مصارفش تعیین شده است؛ ولی در اصطلاح قرآن و در اصل لغت، اختصاص به آن مالیات خاص ندارد. به بیان دیگر زکات در قرآن کریم، اعم است از زکات واجب، که در شرع تعیین شده، و احسان هایی که انسان به اشخاص مستمند می کند؛ مانند آن که در قرآن آمده است: الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ»[2]
که شأن نزول آن، چنان که مفسران گفته اند و در روایات آمده است علی (ع) است که در حال رکوع، انگشتری خود را درآورد و به نیازمندی داد که در مسجد از مردم کمک می خواست.
بنابراین، اصطلاح «زکات» در قرآن، اعم از اصطلاح فقهی آن و اصطلاح رایج بین اهل شرع است و شامل صدقات مالی مستحب نیز می شود، بلکه در بسیاری از موارد، کاربردهای دیگری نیز دارد که به مسائل مالی مربوط نمی شوند.
لفظ زکات، در قرآن کریم، بیش از سی بار به کار رفته است که در بیش تر این موارد، همراه با نماز، و با تعابیر مختلف، بر انجام آن دو، تأکید شده است: أَقَامَ الصَّلاةَ وَآتَی الزَّکاةَ»[3] یا «وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ»[4] وَالْمُقِیمِینَ الصَّلاةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّکاةَ»[5] لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَآتَیتُمُ الزَّکاةَ»[6] و از قول حضرت عیسی (ع) آمده است: وَأَوْصَانِی بِالصَّلاةِ وَالزَّکاةِ مَا دُمْتُ حَیا»[7] این تعبیرها پیوستگی این دو عمل عبادی، و اهمیت زکات را در فقه و اخلاق اسلامی نشان می دهند؛ یعنی اهمیت اخلاقی آن به اندازه ای است که قرین و هم پایه ی نماز شمرده شده است.
زکات، گرچه از مصادیق احسان است و اساس آن بر تبادل مادی نیست، ولی در آیات قرآن آثار مفهومی مهمی بر آن بار شده است. خداوند در یکی از آیات، پس از فرمان به خواندن نماز و دادن زکات می فرماید: وَمَا تُقَدِّمُواْ لأَنفُسِکم مِّنْ خَیرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»[8] آن چه از خیر (مال) که از پیش برای خویش می فرستید، نزد خدا خواهید یافت.
خداوند در این آیه با چنین تعبیری می خواهد بگوید: علی رغم آن که گمان می کنیم با دادن زکات، چیزی را از کف داده و مالی از جیب شما رفته است، باید بدانید که در واقع، چیزی از کف نداده اید؛ زیرا آن چه را برای خدا به فقرا داده اید، برای خود شما نزد خدا محفوظ می ماند و هنگامی که کاملاً به آن نیاز دارید، به شما بازگردانده خواهد شد.
خداوند این حقیقت را اظهار داشته تا از این راه، به زکات دهنده کمک کند و انگیزه وی را در دادن زکات تقویت کند و او بتواند به سادگی انجام وظیفه کرده، در حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی، مؤثر باشد.
خداوند در جای دیگر می فرماید: وَمَا آتَیتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِک هُمُ الْمُضْعِفُونَ»[9] آن چه از اموال خود زکات دهید و خشنودی خدا را خواستار باشید، همان برای شما چندین برابر خواهد شد.
پس نه تنها خود مال محفوظ می ماند، بلکه بر اساس این آیه، رشد هم می کند و چندین برابر می شود. خداوند در آیات متعدد، بر این پاداش معنوی تأکید می کند: لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ»[10]«سَنُؤْتِیهِمْ أَجْرًا عَظِیماً»[11]«لَّأُکفِّرَنَّ عَنکمْ سَیئَاتِکمْ»[12]«وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کلَّ شَیءٍ فَسَأَکتُبُهَا لِلَّذِینَ یتَّقُونَ وَیؤْتُونَ الزَّکاةَ»[13]
همان طور که می بینیم، خداوند، با این تعابیر گوناگون، از وجود پاداش معنوی زکات خبر می دهد و در ضمن، به ابعاد آن نیز اشاره می کند که اولا پاداشی بزرگ است، ثانیا گناهان گذشته زکات دهنده را جبران می کند و ثالثا نسبت به آینده نیز دوام دارد و زکات دهنده، در آینده نیز مورد لطف و رحمت فزاینده خداوند قرار می گیرد.
بنابراین، وجود این گونه پاداش های معنوی، هر چند که دادن زکات را هم به صورت یک «مبادله» مطرح می کند، ولی اولا این مبادله، مادی نیست، بلکه عوض آن، اجر و پاداش معنوی خواهد بود و ثانیا این عوض را از طرف مقابل خود ـ که مورد احسان وی قرار گرفته و زکات را دریافت کرده است ـ مطالبه و یا از او دریافت نمی کند، بلکه زکات را به فقیر می دهد و پاداش آن را از خدا می گیرد یا طلب می کند. بنابراین، این که در برابر دادن زکات، اجر و پاداشی طلب یا دریافت می کند، منافاتی ندارد با این که آن را جزو مصادیق احسان برشمریم، هم چنان که با عبادت بودن و کار اخلاقی بودن زکات، ناسازگار نیست، هر چند که یک کار اخلاقی می تواند درجات بالاتری نیز داشته باشد، ولی این عملکرد نیز از آن جا که پاداش آن معنوی است نه مادی، جزو کارهای عبادی و اخلاقی خواهد بود.
2_ صدقه
لفظ صدقه در قرآن، بسیار آمده است. صدقه نیز همانند زکات، در اصطلاح متشرعه، مفهوم خاصی پیدا کرده و تنها بر کمک های مالی مستحبی، که شخص وظیفه شناس و متعبد، علاوه بر تکلیف واجب خود، به فقرا می دهد، اطلاق می شود که نقطه مقابل زکات واجب مالی است" اما در قرآن، صدقه نیز همانند زکات، مفهومی بسیار گسترده دارد و علاوه بر صدقات مستحب، بر زکات واجب هم اطلاق می شود. چنان که در این آیه آمده است: إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاکینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللَّهِ وَاِبْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکیمٌ»[14] صدقات تنها برای نیازمندان، مساکین، کارگزاران آن، کسانی که باید دل هاشان را به دست آورد، در راه آزاد شدن بردگان، وام داران، در راه خدا و برای در راه ماندگان باید صرف شود و این فریضه ای است از سوی خداوند و خداوند دانا و حکیم است. در این آیه، واژه صدقه در مورد زکات واجب به کار رفته و راه های مصرف آن را نیز بر می شمارد. صدقه در قرآن، در موارد مستحبی نیز به کار رفته و حتی در مواردی مثل مهریه ازدواج نیز از مشتقات همین ماده استفاده شده است: وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً»[15] در این جا «صدُقه» به ضم دال، که هم ریشه با صدقه است، بر مهریه زن اطلاق شده است.
می توان گفت که در مجموع بیش از بیست مورد در قرآن از واژه صدقه و مشتقات آن مانند: تصدق، صدُقه، مصدقین، مصدقات، متصدقین و متصدقات استفاده شده است.
در قرآن درباره صدقه، تعابیر زیبایی آورده شده و یا نتایج جالبی بر آن بار شده که افراد را به آن ترغیب می کند، مثل آن که می فرماید: اگر صدقه خود را مخفی بدارید، بهتر است و گناهان شما را جبران می کند و در هر حال، خداوند از کارهای شما آگاه است[16] و «با گرفتن صدقه، آنان را پاکیزه گردان»[17] و «چندین برابر آن را پس خواهند گرفت»[18] و «خدا آنان را پاداش می دهد»[19] و «خداوند برایشان زمینه بخشش و پاداش عظیم فراهم کرده است»[20]
3ـ قرض دادن به خدا
یکی از تعبیرهای رایج که در این باره به کار رفته، قرض دادن به خدا است. در شش آیه، خداوند به بیان های مختلف، مردم را به قرض دادن به خدا ترغیب می کند یا کسانی را که به خدا قرض داده اند، می ستاید؛ مانند: مَّن ذَا الَّذِی یقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیضَاعِفَهُ لَهُ»[21] کیست که به خدا قرض حسن بدهد تا خداوند آن را برایش چندین برابر کند. این مطلب، در چند جای قرآن با تعابیر مختلف تکرار شده است.
بعضی گمان می کنند که منظور از این آیات، همان مالی است که مردم به هم وام می دهند؛ اما باید توجه کرد که منظور اصلی از قرض دادن به خدا در این آیات همان صدقه دادن و انفاق کردن است و خداوند برای تشویق مردم به انفاق و دادن صدقه از این تعبیر استفاده کرده است تا به مردم بفهماند که مالی که صدقه می دهند، از بین نمی رود، بلکه آن را به خدا قرض می دهند و نزد خدا محفوظ است و هنگامی که به شدت به آن نیاز دارند، از او پس خواهند گرفت.
4ـ اطعام فقرا
تعبیر اطعام مسکین، یکی از موارد صدقه، زکات و انفاق و اخص از آنها است. این تعبیر، در چند آیه آمده است و به ویژه، با بیان های تهدید آمیز از کسانی یاد شده است که به سرنوشت فقرا و نیازمندان، که حتی به شام شب و قوت لایموت خود محتاجند، بی توجه و از آنها غافلند. در یک آیه آمده است: یتَسَاءلُونَ ـ عَنِ الْمُجْرِمِینَ ـ مَا سَلَککمْ فِی سَقَرَ ـ قَالُوا لَمْ نَک مِنَ الْمُصَلِّینَ ـ وَلَمْ نَک نُطْعِمُ الْمِسْکینَ[22] از بزهکاران پرسیده می شود که چه چیز شما را به جهنم درانداخت و آنها در پاسخ می گویند: ما نماز خوان نبودیم و نیازمندان را اطعام نکردیم.
در آیه دیگر می فرماید: وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ ـ کلَّا بَل لَّا تُکرِمُونَ الْیتِیمَ ـ وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَی طَعَامِ الْمِسْکینِ»[23] چون برای آزمودن انسان روزی اش را بر وی تنگ کند، گوید: پروردگارم مرا خوار کرد، نه هرگز چنین نیست، بلکه (علت خواری و تنگ دستی شما این است که) یتیمان را نوازش نکردید و بر اطعام نیازمندان، یکدیگر را ترغیب نکردید. از بعضی آیات استفاده می شود که ریشه بی توجهی به فقرا، بی اعتقادی و تکذیب روز قیامت است: أَرَأَیتَ الَّذِی یکذِّبُ بِالدِّینِ ـ فَذَلِک الَّذِی یدُعُّ الْیتِیمَ ـ وَلَا یحُضُّ عَلَی طَعَامِ الْمِسْکینِ»[24]
آیا می بینی آن کس را که دین را تکذیب می کند، پس او همان است که یتیم را به حال خود گذارد و بر غذا دادن به مسکین ترغیب نکند. آری اطعام یک انسان گرسنه، در روز بیچارگی و گرسنگی، از دید قرآن ارزش والایی دارد و بی توجهی به چنین انسانی در این وضعیت، خشم خدا را به شدت بر می انگیزد.
5ـ زکات با تعبیرهایی دیگر
خداوند در آیات دیگری در ستایش متقین به عنوان یکی از صفات بارز و برجسته، بر این حقیقت تأکید می کند که: فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ ـ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ»[25]در اموال خود، حق معینی برای نیازمندان و محرومان قرار می دهند.
در این آیات، از زکات یا صدقه، با عنوان «حق معلوم» یاد شده است این حق معلوم، همان مقداری است که باید به عنوان زکات واجب به نیازمندان داده شود و یا اعم از آن است و شامل مقدار بیش تری نیز که خود شخص، برای دادن صدقات مستحبی، معین و معلوم می کند، نیز می شود. تعبیر دیگر در این باره، تعبیر «اعطاء» است که در سوره «لیل» به کار رفته است: فَأَمَّا مَن أَعْطَی وَاتَّقَی ـ وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَی ـ فَسَنُیسِّرُهُ لِلْیسْرَی ـ وَأَمَّا مَن بَخِلَ وَاسْتَغْنَی ـ وَکذَّبَ بِالْحُسْنَی ـ فَسَنُیسِّرُهُ لِلْعُسْرَی»[26] پس آن کس که بذل و بخشش کند، تقوا پیشه سازد و به کار نیک اذعان داشته باشد، کار را بر او آسان گیریم و آن کس که بخل ورزد، از لطف خدا احساس بی نیازی کند و کار نیک را تکذیب کند، کار را بر وی سخت کنیم.
پی نوشت ها
[1] انسان / 8 و 9.
[2] مائده / 55.
[3] بقره / 177.
[4] بقره / 43.
[5] نساء / 162.
[6] مائده / 12.
[7] مریم / 31.
[8] بقره / 110.
[9] روم / 39.
[10] بقره / 277.
[11] نساء / 162.
[12] مائده / 12.
[13] اعراف / 156.
[14] توبه / 60.
[15] نساء / 4.
[16] بقره / 271.
[17] توبه / 103.
[18] حدید / 18.
[19] یوسف / 88.
[20] احزاب / 35.
[21] بقره / 245.
[22] مدثر / 40 ـ 44.
[23] فجر / 16 ـ 18.
[24] ماعون / 1 ـ 3.
[25] معارج / 24 و 25.
[26] لیل / 5 ـ 10.
