ری کهن که روزگارانی تاریخ پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته، در میان ساخت و سازهای شهری امروزی گم شده و کمتر اثری از بافت تاریخی آن به چشم می خورد.
روزگاری شهر ری بخشی از حکومت ماد و از شهرهای ارزشمند اشکانی بوده و در سده های نخستین اسلامی نیز، منطقه ای مهم به شمار می رفته است. ری در دوره های مختلف نقش پایتختی ایران زمین را نیز بر دوش داشته است.
شاید تا به امروز از این بخش باستانی ایران، تنها برج طغرل ری ; یادگار سلجوقیان را دیده باشیم. اما در شهری این چنین غنی که در مسیر شاهراه ابریشم قرار داشته، بدون شک یادگارهای تاریخی بسیاری باقی مانده که نشان از قدمت ری دارد؛ بناهایی حتی کهن تر از برج طغرل.
امروز کارناوال به ری می رود تا دژی کهن را از روزگار اشکانی معرفی کند؛ دژی که محافظت از هسته ی اولیه ی شهر را بر عهده داشته و تا عصر قاجار سالم و پابرجا بوده است. دژ رشکان، در نزدیکی محله صفائیه و تپه چشمه علی شهر ری قرار دارد.
با کارناوال همراه شوید…
چرا دژ رشکان؟
– دژ رشکان بازمانده ای از قلب تاریخ ایران می باشد که زیبایی معماری را به نمایش گذاشته است.
– وجود این دژ نشان از اهمیت شهر ری در زمان پادشاهان اشکانی وساسانی دارد.
معرفی دژ رشکان
به شهرری می رویم. از آنجا باید سراغ محله صفائیه را بگیریم و خود را به نزدیکی های تپه چشمه علی برسانیم. تپه چشمه علی از نقاط باستانی، تفریحی و دیدنی شهرری به شمار می آید. در دوره ی اشکانی دژی مستحکم از لاشه سنگ و ساروج برای حفاظت از شهر در این مکان ساخته شده بود که باستان شناسان در طی برنامه های باستان شناسی گسترده ای بین سال 1384 تا 1386 آن را از میان زباله های شهری و خاک های انباشته بیرون کشیدند تا گواه دیگری باشد بر قدمت این شهر.
شوربختانه امروز این دژ 2300 ساله ویران شده و تنها بقایای اندکی از آن مشاهده می شود. اما تا دوره ی قاجار قسمت های اصلی آن سالم بوده و در دوره ی پهلوی نیز جز املاک ملی و در اختیار سیمان ری قرار داشته است.
همراه کارناوال باشید تا بیشتر از این دژ تاریخی بدانیم.
تصویر هوایی دژ در دانشگاه شیکاگو
داستان بیرون آمدن سازه ای تاریخی از میان زباله های شهری
حدود هفتاد سال پیش پرفسور اشمیت ( باستان شناس آلمانی-آمریکایی ) در این منطقه به کاوش پرداخت اما به دلیل فوت ناگهانیش، هیچگاه گزارش های او کاوش منتشر نشد.
در سال 1313 به مدت دو سال، یک هیات باستان شناسی آمریکایی به سرپرستی فردی به نام اریک اشمیت محوطه باستانی دژ رشکان را مورد کاوش و بررسی قرار دادند و توانستند بقایای مسجد جامع ری را بر سطح زمین نمایان سازند. پس از آن کاوش های باستان شناسی دیگری از سال 1384 تا 1386 در منطقه صورت گرفت که به شناسایی آثار معماری ارزشمندی از دوران اشکانی، ساسانی و اسلامی انجامید و وجود ارگی حکومتی را بر همگان آشکار ساخت.
تا به امروز دژ رشکان در سطحی گسترده و در چند ترانشه ( گودال هایی ) با ابعاد 10 در 10 مورد کاوش قرار گرفته و تحقیقاتی بر روی آن انجام شده است. به دلیل بالا بودن حجم عملیات پژوهشی در این مکان، در کاوش سایر مناطق پروژه دژ رشکان از شیوه های پیگردی و خاکبرداری نیز در کنار حفاری استفاده شد تا پژوهش کامل تری صورت گیرد. این بررسی های گسترده و زمان بر به پیدا شدن سازه ای بزرگ در گوشه غربی محوطه با ارتفاع 11 متر از جنس سنگ و ساروج و برجی به شکل نیم دایره در گوشه شرقی منجر شد. سوراخ هایی برای تیرو کمان بر روی دیواره غربی دژ نیز مشاهده گردید.
به دنبال تلاش های باستان شناسان در مسیر کاوش و تحقیقات آخرین سازه های معماری کاخ سیاوش متعلق به دوره ساسانی نیز دیده شد. این سازه تاریخی، دژی از سنگ و ساروج و آجر مربعی عصر ساسانی است که بر طبق یافته های کارشناسان، متعلق به سیاوش بن مهران آخرین حاکم ساسانی ری می باشد و با توجه به مصالح به کار رفته در ساخت آن، متعلق به اواخر دوران ساسانی می باشد. اما در طول قرون اولیه اسلامی نیز مورد استفاده بوده است. با سازه های ساسانی در این دژ برخی کارشناسان این مسئله را که دژ رشکان به دوران اسلامی تعلق داشته را رد کردند.
در ادامه ی تحقیقات مشخص شد که این محوطه ی وسیع در ادوار تاریخی مختلف کاربردهای متفاوتی داشته است اما شواهدی که هم اکنون در دست است حکایت از کارکرد استحفاظی این سازه های عظیم دارد. شاید کمتر کسی فکر می کرد که در محوطه ای که پیش از این مکانی برای انباشت زباله بود سازه های معماری عظیم سر بر آورند و رازهایی از دل تاریخ را برملا سازند.
ویژگی ها و ساختار دژ رشکان
در تمام بررسی ها، بنایِ بلند کشف شده به عنوان ساختمان نگهبانی دژ در نظر گرفته می شود. در این بنا تیرکش ( مزغل ) های سه تایی در سه ضلع اصلی دیده می شوند. پلان طبقه بالایی عنصر معماری غلام گردش یا راهروی را به کار گرفته که دور تا دور فضای داخلی را در بر می گیرد. استفاده از این روش این امکان را ایجاد می کند که علاوه بر ارتباط بصری و آمد و شد نگهبانان، در ضلع جنوبی با عریض تر شدن راهرو و از طریق پلکانی، دسترسی به طبقه ی پایینی نیز میسر شود. کف این راهرو یا غلام گردش با پوششی محکم و مقاوم از گچ پوشیده شده که در بسیاری از قسمت ها سالم مانده است.
فضای میانی در این بنا از سطح کف طبقه بالایی خالی می باشد و به همن دلیل می توان آن را شبیه به بنای زندان هارون دانست. احتمال می رود این فضای خالی برای نورگیری بنا تعبیه شده باشد و نشانی از معماری اسلامی دارد. دورتا دور این فضای خالی راهرو وجود دارد و نگهبانان در این راهروها ی بسیار امن نگهبانی می‌دادند. تا کنون سه طبقه از این ساختمان کشف شده است و شاید در آینده بخش های بیشتری از آن خودشان را به ما بنمایانند.
ری ؛ شهری به قدمت تاریخ
شهرهای قدیم همچون ری متشکل از سه بخش اساسی بودند که هر یک نامی خاص داشتند:
ربض: محدوده ی خارج از شهر
شارستان: محدوده مسکونی
کهن دژ: مکانی امن برای زندگی حکام و درباریان
آنگونه که شواهد تاریخی نشان می دهند دژ رشکان به عنوان کهن دژ ری برای پادشاهان آن دوره از اهمیت و ارزش بسیاری برخوردار بوده و در دوره اشکانی، به عنوان پایتخت بهاره در درون آن سربازخانه، کاخ ها و اسلحه خانه هایی وجود داشته است. در دوره ی ساسانی نیز یکی از مکان های مهم و جایی برای برگزاری آیین نوروز و اقامت شاهان ساسانی به شمار می آمد.
در کتاب ایران باستان در باره ی ری چنین آمده است:
ری اقامتگاه شاهان اشکانی در بهار بود و این خبر باید صحیح باشد، زیرا ری را ارشکیه می نامیدند وبه قول ایزیدور خاراکسی (پارت بند7)ری از تمامی شهر های ماد بزرگتر بود.
آثار به دست آمده در دژ رشکان
هنگامیکه یک محوطه باستانی کشف می شود به غیر از سازه ها و بناها، اشیای متفاوت بسیاری نیز پیدا می شود. در موزه ایران باستان وسایل جنگی وجود دارد که از این محل به دست آمده است. علاوه بر این ها در کاوش های اخیر اشیای زیر نیز مشاهده گردید:
* سفال‌های دوره اشکانی، ساسانی و اسلامی.
* سکه هایی در نزدیکی اتاق نگهبانی که یکی از آنها متعلق به قرن اول یا دوم هجری و دیگری متعلق به قبل از اسلام است.
* خشت های مربع شکل به ابعاد 50 و 30 سانتی متر
وجه تسمیه
واژه ی رشکان را از نام ارشک بنیانگذار سلسله ی اشکانی گرفته شده و در این دوره به ری ارشکیه می گفتند. در دوره ی اسلامی و در زمان آل بویه، این اثر به دژ فخرآباد معروف گردید چون فخر الدوله پسر رکن دوله دیلمی این بنا را که در طی فتح ری به دست مسلمان ها ویران شده بود، مرمت کرد. پیش از کاوش های باستان شناسی در سال 1384 تا 1386 و یافتن آثار اشکانی و ساسانی، به عنوان مرکز آل بویه در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
امکانات رفاهی در این محوطه
اگر به بازدید دژ رشکان بروید، امکاناتی را که برای رفاه گردشگران در نظر گرفته اند را خواهید دید.
در مسیر دژ آلاچیق هایی برای استراحت، سقفی برای پوشش حفاظتی دژ، صندلی، نمازخانه و پلکان داربستی برای دسترسی به برج نگهبانی ساخته اند تا گردشگران لحظاتی را در کنار این دژ کهن بیاسایند.
راه دسترسی
آدرس: شهرری – چهارراه خط آهن – روبروی کارخانه گلیسیرین سازی – بالای کوه باروت کوبی
از تهران می توان به وسیله خط یک متروی شهری در ایستگاه شهرری پیاده شوید و ازآنجا با تاکسی به سمت دژ رشکان بروید.
بازدید
به دلیل عدم استحکام اثر و همچنین آسیب هایی که ممکن است برای این جاذبه ی تاریخی به وجود بیاید، ورود به آن امکان پذیر نمی باشد و تنها می توان از بیرون آن را مشاهده نمود و در محوطه به تماشای آن نشست.
موقعیت دژ رشکان بر روی نقشه
پیشنهادات کارناوالی
برای رفتن به دژ رشکان، بهتر است یک روز را به شهرستان ری اختصاص دهید و در طول ری‌گردی به بازدید دژ رشکان بروید.
حفظ آثار تاریخی وظیفه ای است که بر عهده ی همگان است تا آیندگان نیز از این جلوه ها بهره ببرند پس نسبت به آن همت گمارید.
سخن آخر
آیا در مورد این سازه تاریخی چیزی می دانستید؟
به بازدید دژ رشکان رفته اید؟
نظرات و تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
