بستن دست ها در نماز، بدعت یا سنت؟

چکیده

استحباب بستن دستها در نماز میان اهل سنّت شهرت دارد و تنها مذهب مالکی است که به استحباب فتوا نداده است.

مستند حکم استحباب، تعداد اندکی از روایات اهل سنّت است که علاوه بر ضعف سند، دلالت روشنی نیز بر مدعا ندارند. در میان روایات اهل بیت(ع) نیز نه تنها هیچ حدیثی آن را تأیید نمی کند، بلکه برخی آن را بدعت شمرده است، پس مسأله قبض در نماز مردّد میان سنّت و بدعت است و مقتضای احتیاط به دلیل ضعف دلایل مشروعیت آن ترک این عمل است.

گرفتن دست چپ با دست راست و گذاشتن آن روی سینه به نشانه خضوع در نماز، از مواردی است که استحباب آن میان فقیهان اهل سنت شهرت دارد. حنفیه در این زمینه گفته اند:

تکتف(دست ها را به نشانه خضوع به سینه چسباندن در نماز) مستحب است و واجب نیست، و بهتر است مردان، کف دست راست را بر پشت دست چپ و زیر ناف خود بگذارند، و زنان دستان خود را روی سینه قرار دهند.

شافعیه معتقدند:

تکتف، بر مرد و زن مستحب، و بهتر است در نماز، کف دست راست بر پشت دست چپ، زیر سینه و بالای ناف و متمایل به سمت چپ بدن قرار گیرد.

حنابله نیز گفته اند:

تکتف سنت شمرده می شود و بهتر است نمازگزار، کف دست راست خود را بر پشت دست چپ گذاشته، آن را زیر ناف قرار دهد.

مالکیه، در این مسأله از دیگر مذاهب اهل سنت جدا شده و گفته اند:

در نمازهای واجب، رها کردن دست ها مستحب است. گروهی نیز پیش از مالکیه همچون عبداللّه بن زبیر، سعید بن مسیب، سعد بن جبیر، عطاء، ابن جریج، نخعی، حسن بصری، ابن سیرین و برخی دیگر از فقیهان بر این اعتقاد بودند.

لیث بن سعد هم این عقیده را دارد با این تفاوت که گفته است:

مگر این که قیام طول بکشد و نماز گزار به زحمت افتد که در این صورت، قبض جایز است.

از امام اوزاعی نقل شده که نمازگزار بین قبض، و رها کردن دست ها مخیر است.1

محمد عابد، مفتی مالکیه در حجاز، عقیده دارد که رها کردن و بستن دست ها در نماز، هر دو، سنّت رسول خدا(ص) است، و اگر قیام کسی در نماز طولانی شد، در صورتی که دست هایش رها باشد می تواند یک دست را با دست دیگرش بگیرد. این مفتی مالکی گفته است که رها کردن دست ها در نماز اصل و قبض فرع است؛2 امّا قول مشهور میان شیعه امامیه این است که قبض حرام و مبطل نماز است، و از میان آن ها، معدودی از فقها مانند حلبی در کافی به کراهت آن نظر داده اند.3

مذاهب اهل سنّت نیز در این مسأله گر چه به هر دری زده اند اما به دلیل قانع کننده ای نه تنها بر استحباب قبض در نماز، بلکه بر جواز آن هم دست نیافته اند؛ بلکه می توان گفت دلیل بر خلاف دیدگاه آن ها وجود دارد، و روایاتی که از شیعه و اهل سنت در باب کیفیت نماز رسول خدا(ص) نقل شده است، اشاره ای به قبض نکرده اند، و ممکن نیست پیامبر اکرم در طول تمام زندگی یا بیشتر آن، چنین عمل مستحبی را ترک کرده باشد. اکنون دو نمونه از این روایات را نقل می کنیم: یکی از طریق اهل سنت و دیگری از طریق شیعه امامیه نقل شده و هر دو کیفیت نماز پیامبر(ص) را بیان می کنند و در هیچ یک به قبض اشاره ای نشده؛ چه رسد به کیفیت آن.

قبض، بدعتی است که پس از رحلت رسول اکرم(ص) پدیدار شده است. سند ما در این زمینه، دو حدیث صحیح است که یکی از طریق اهل سنت و دیگری از طریق شیعه روایت شده و هر دو، دلیل قاطعی هستند که سیره پیامبر و اهل بیت بر رها کردن دست ها در نماز بوده و گرفتن یکی از دو دست به وسیله دیگری به نشانه خضوع در نماز، پس از رحلت رسول خدا ساخته و پرداخته شده است:

الف. حدیث ابو حمید ساعدی

این حدیث را بسیاری از محدثان اهل سنت روایت کرده اند و ما آن را این جا طبق نقل بیهقی نقل می کنیم:

اخبرنا أبوعبداللّه الحافظ فقال أبو حمید الساعدی: أنا أعلمکم بصلاة رسول اللّه(ص) قالوا: لِمَ، ما کنت أکثرنا له تبعاً و لا أقد منا له صحبته؟! قال: بلی، قالوا: فاعرض علینا، فقال: کان رسول اللّه(ص) إذا قام إلی الصلاة رفع یده حتّی یحاذی بهما منکبیه، ثمّ یکبّر حتّی یقرّ کلّ عضومنه فی موضعه معتدلاً، ثمّ یقرأ، ثمّ یکبّر و یرفع یدیه حتّی یحاذی بهما منکبیه، ثمّ یرکع و یضع راحتیه علی رکبتیه، ثمّ یعتدل و لاینصب رأسه ولایقنع، ثمّ یرفع رأسه فیقول: سمع اللّه لمن حمده، ثمّ یرفع یدیه حتّی یحاذی بهما منکبیه حتّی یعود کلّ عظم منه إلی موضعه معتدلاً، ثمّ یقول: اللّه اکبر، ثمّ یهوی إلی الارض فیجافی یدیه عن جنبیه، ثمّ یرفع رأسه فیثنی رجله الیسری فیقعد علیها و یفتح أصابع رجلیه إذا سجد، ثمّ یعود، ثمّ یرفع، فیقول: اللّه اکبر، ثمّ یثنی برجله فیقعد علیها معتدلاً حتّی یرجع أو یقرّ کلّ عظم موضعه معتدلاً، ثمّ یصنع فی الرکعة الاخری مثل ذلک، ثمّ إذا قام من الرکعتین کبّر و رفع یدیه حتّی یحاذی بهما منکبیه کما فعل أو کبّر عند افتتاح صلاته، ثمّ یصنع مثل ذلک فی بقیة صلاته حتّی إذا کان فی السجدة التی فیها التسلیم أخّر رجله الیسری و قعد متورّکاً علی شقّه الایسر. فقالوا جمیعاً: صدق هکذا کان یصلّی رسول اللّه(ص)؛4

ابو عبداللّه حافظ برای ما نقل کرد که ابو حمید ساعدی گفت: من داناترین شما به کیفیت نماز رسول خدا(ص) هستم. به او گفتند: چگونه چنین چیزی ممکن است در حالی که تو بیشتر از ما با پیامبر نبوده ای؟ گفت: آری. به او گفتند: پس آنچه را دیده ای بر ما عرضه کن. گفت: وقتی رسول خدا می خواست نماز بخواند، دستان خود را تا شانه هایش بالا می برد؛ آن گاه تکبیر می گفت تا این که هر عضوی از او در جایگاه خود آرام می گرفت؛ سپس قرائت را آغاز می کرد و پس از پایان قرائت تکبیر می گفت و دستانش را تا شانه های خود بالا می برد؛ آن گاه رکوع می کرد و کف دستان خود را بر زانوانش قرار می داد و آرام می گرفت و سرش را نه بالا می گرفت و نه فرو می انداخت؛ آن گاه بلند می شد و می گفت: سمع اللّه لمن حمده، سپس دستان خود را تا شانه هایش بالا می برد تا این که هر عضوی از او در جایگاه خود آرام می گرفت و می گفت: اللّه اکبر ؛ آن گاه فرود می آمد و دستانش را مقداری با فاصله از دو پهلو بر زمین می گذاشت؛ سپس سرش را از زمین برداشته، پای چپش را تا می کرد و روی آن می نشست، و هنگامی که به سجده می رفت، انگشتان پاها را از یکدیگر باز می کرد؛ سپس بر می گشت و پس از آن، سر را از زمین برمی داشت و می گفت: اللّه اکبر؛ سپس پایش را تا می کرد و روی آن آرام می نشست؛ به گونه ای که هر عضوی به آرامی در جایگاه خود قرار گیرد؛ سپس همین روند را در رکعت دوم انجام می داد؛ آن گاه وقتی رکعت دوم تمام می شد، بر می خاست و تکبیر می گفت و دستانش را تا شانه هایش همچون آغاز نماز بالا می برد، و همین اعمال را تا آخر نماز ادامه می داد تا این که سجده آخر را انجام می داد و سپس از سجده آخر به صورت تورّک بر نیم تنه چپ می نشست. پس از بیان کیفیت نماز رسول خدا(ص) به وسیله ابو حمید ساعدی، همگی گفتند: «راست گفت. رسول خدا(ص) چنین نماز می خواند».5

اموری وجود دارد که درستی این گفتار را روشن می کند:

1. این که صحابه بزرگ، ابو حمید را تصدیق کرده اند، نشان دهنده قوت حدیث و ترجیح آن بر دیگر ادله است.

2. ابو حمید ساعدی واجبات و مستحبات نماز را وصف کرد؛ امّا از قبض یادی به میان نیاورد و از حاضران هم کسی به اعتراض و مخالفت لب نگشود؛ در حالی که حدیث نشان می دهد آن ها آماده مخالفت و یاد آوری بوده اند؛ زیرا در آغاز نپذیرفتند که ابو حمید، داناترین آن ها به کیفیت نماز رسول خدا بوده است؛ در صورتی که همگی در پایان گفتند: «راست گفتی. رسول خدا(ص) این چنین نماز می خواند»، و بسیار بعید است آن ها که ده نفر و در مقام بحث بوده اند، فراموش کرده باشند.

3. در چگونگی قرار گرفتن دست ها، اصل، رها کردن آن ها است؛ زیرا رهابودن آن ها طبیعی است؛ پس حدیث هم از آن حکایت دارد.

4. نمی توان گفت که این حدیث مطلق است و احادیث قبض آن را مقید می کند؛ زیرا این حدیث، تمام واجبات و مستحبات و کیفیت کامل نماز را وصف و ذکر کرده، و این در حالی است که در معرض تعلیم و بیان بوده، و حذف موردی در آن، خیانت به شمار می رفت و این از راوی و حاضران بعید است.

5. برخی از صحابه ای که در این جمع حضور داشته اند، از جمله کسانی هستند که حدیث قبض از آنها نقل شده است؛ اما می بینیم که این جا اعتراض نکرده اند؛ پس روشن می شود که قبض، یا منسوخ شده یا دست کم از باب تکیه دادن برای کسی است که نمازش به درازا کشیده نه این که از مستحبات نماز باشد؛ هم چنان که عقیده لیث بن سعد و اوزاعی و مالک چنین است.6

ابن رشد گفته است:

علت اختلاف صحابه در این مسأله روایاتی است که در آن ها نماز پیامبر اکرم(ص) وصف شده؛ ولی ذکر نشده که وی در نماز، دست راست را روی دست چپ می گذاشته است.7

این جا پرسشی باقی می ماند و آن این که مشهور است مالکیه به قبض قائل نیستند و مالک، امام مالکیه، این کار را ناپسند می دانسته، و درالمدونة الکبری آمده است:

مالک، نهادن دست راست روی دست چپ را در نماز، عملی ناپسند شمرده و گفته است که این کار را در نماز واجب سراغ ندارم؛ در حالی که خود او در الموطّأ حدیث قبض را از سهل بن سعد روایت کرده، و از عبدالکریم بن ابی مخارق بصری آورده است که موارد زیر از سخنان پیامبر(ص) است:

اگر حیا نداشته باشی، هر کاری جایز است: قراردادن یکی از دو دست روی دست دیگر یعنی قراردادن دست راست روی دست چپ، شتاب کردن در خوردن افطار، و تأخیر در خوردن سحری.

در پاسخ می گوییم: کتاب الموطّأ، کتابی حدیثی است و چه بسا امام مالک، روایتی را نقل کرده؛ ولی مطابق آن فتوا نداده است؛ از این رو در المدوّنة الکبری روایاتی به چشم می خورد که مضمون آن مخالف با روایاتی است که در الموطّأ آمده است، و کسانی که به فقه مالکی احاطه دارند، می دانند که در موارد بسیاری بین فتاوای مالک و روایاتی که در الموطّأ نقل کرده، اختلاف وجود دارد که دکتر عبد الحمید در رسالة مختصرة فی السدل به این موارد اشاره کرده است.8

به هر حال، این سخن مالک(این کار را در نماز واجب سراغ ندارم) دلیل صریحی است بر این که عمل اهل مدینه بر خلاف آن بوده؛ زیرا معنای جمله این است که «من، این عمل را از امامانی که تابعی بوده و دانش را از صحابه دریافت کرده اند، سراغ ندارم».

این، حدیثی از طریق اهل سنت بود که کیفیت نماز پیامبر را بیان می کرد، و وجه دلالتش هم مشخص شد. اکنون به حدیثی که شیعه امامیه نقل کرده اند می پردازیم:

ب حدیث حمّاد بن عیسی

حماد بن عیسی از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود:

ما أقبح بالرجل أن یأتی علیه ستون سنة أو سبعون سنة فما یقیم صلاة واحدة بحدودها تامّة!

چه زشت است برای مرد که شصت یا هفتاد سال از سن او گذشته و یک نماز با تمام حدود آن اقامه نکرده باشد.

حمّاد می گوید: با این سخن، احساس حقارتی به من دست داد؛ از این رو گفتم: فدایت شوم! نماز با تمام حدود آن را به من بیاموز.

فقام أبو عبداللّه مستقبل القبلة منتصباً فأرسل یدیه جمیعاً علی فخذیه قد ضمّ أصابعه و قرّب بین قدمیه حتّی کان بینهما ثلاثة أصابع مفرّجات، و استقبل بأصابع رجلیه(جمیعاً) لم یحرفهما عن القبلة بخشوع و استکانة، فقال: اللّه اکبر، ثمّ قرأ الحمد بترتیل و قل هو اللّه أحد، ثمّ صبر هنیئة بقدر ما تنفّس و هو قائم، ثمّ قال: اللّه اکبر و هو قائم، ثمّ رکع و ملأکفّیه من رکبتیه مفرّجات و ردّ رکبتیه إلی خلفه حتّی استوی ظهره، حتّی لو صبّت[صبّ] علیه قطرة ماء أو دهن لم تزل لاستؤ ظهره و تردّد رکبتیه إلی خلفه و نصب عنقه، و غمض عینیه ثمّ سبّح ثلاثاً بترتیل و قال: سبحان ربّی العظیم و بحمده، ثمّ استوی قائماً، فلمّا استمکن من القیام، قال: سمع اللّه لمن حمده، ثمّ کبّر و هو قائم و رفع یدیه حیال وجهه و سجد و وضع یدیه إلی الارض قبل رکبتیه و قال: سبحان ربّی الاعلی و بحمده ثلاث مرّات و لم یضع شیئاً من بدنه علی شیء منه و سجد علی ثمانیة اعظم: الجبهة، و الکفّین و عینی الرکبتین، و انامل إبهامَی الرجلین، و الانف، فهذه السبعة فرض، ووضع الأنف علی الأرض سنّة و هو الارغام، ثمّ رفع رأسه من السجود فلمّا استوی جالساً، قال: اللّه اکبر، ثمّ قعد علی جانبه الایسر و وضع ظاهر قدمه الیمنی علی باطن قدمه الیسری و قال: استغفر اللّه ربّی و أتوب إلیه، ثمّ کبّر و هو جالس و سجدالثانیة و قال کما قال فی الأولی و لم یستعن بشیءٍ من بدنه علی شیءٍ منه فی رکوع و لاسجود و کان مجنّحاً و لم یضع ذراعیه علی الأرض، فصلّی رکعتین علی هذا. ثمّ قال: یا حماد هکذا صلّ و لا تلتفت و لا تعبث بیدیک و أصابعک و لا تبزق عن یمینک و لا(عن) یسارک و لابین یدیک؛9

پس امام صادق(ع) برخاست و مقابل قبله راست ایستاد و دو دستش را بر ران هایش گذاشت. انگشتان دست را به هم چسبانده، پاها را به هم نزدیک کرد؛ به طوری که فاصله بین آن ها به اندازه سه انگشت باز بود. تمام انگشتان پاها را با خضوع و خشوع رو به قبله قرار داد؛ آن گاه گفت: اللّه اکبر؛ سپس سوره حمد و توحید را با ترتیل قرائت کرد؛ آن گاه در حالی که ایستاده بود، مقدار کمی به اندازه یک نفس کشیدن، صبر کرد و گفت: اللّه اکبر؛ پس از آن، به رکوع رفته، تمام کف دستانش را با انگشتان باز روی زانوانش قرار داد، و زانوانش را به عقب راند؛ به گونه ای که پشتش صاف شد ؛ چنان که اگر قطره ای آب یا روغن روی آن ریخته می شد، به سبب صاف بودن کمر و تمایل زانوها به عقب، حرکت نمی کرد و گردنش را کشید و چشمانش را بست؛ سپس سه بار با ترتیل گفت: «سبحان ربّی العظیم و بحمده»؛ بعد بلند شد و وقتی به خوبی ایستاد، گفت: «سمع اللّه لمن حمده» ؛ سپس ایستاده تکبیر گفت و دستانش را تا مقابل صورت بالا برد و سجده کرد و دستانش را قبل از زانوان بر زمین نهاد و سه بار گفت: «سبحان ربّی الاعلی و بحمده» و در حال سجده فقط هشت موضع از بدنش را بر زمین قرار داد: پیشانی، دو کف دست، دو زانو، دو انگشت بزرگ پاها، بینی که از این هشت موضع، هفت موضع اوّل واجب، و قراردادن بینی بر زمین که به آن ارغام(بینی به خاک مالیدن) می گویند، مستحب است؛ آن گاه سر از سجده برداشت و چون راست شد، گفت: «اللّه اکبر»؛ سپس بر طرف چپ بدن نشست و روی پای راست را بر کف پای چپ قرارداده، گفت: «استغفراللّه ربّی و أتوب إلیه»؛ و در همان حالی که هنوز نشسته بود، تکبیر گفت و به سجده دوم رفت، و آنچه را در سجده اوّل گفته بود، در این سجده هم گفت. نه در رکوع و نه در سجده هیچ قسمتی از بدنش را تکیه گاه قسمت دیگر آن قرار نداد و در این دو حال، دستانش از بدن باز بود، و در سجده، آرنج هایش را بر زمین نگذاشت و به همین ترتیب، دو رکعت نماز خواند؛ سپس فرمود: ای حمّاد! اینچنین نماز بخوان و هنگام نماز به اطرافت نگاه و با دستان و انگشتانت بازی مکن و به اطرافت آب دهان نینداز.

هم چنان که ملاحظه می شود، در این دو روایت که در صدد بیان کیفیت نماز واجب هستند، هیچ اشاره ای به مسأله قبض با اقسام گوناگون آن نشده است؛ در حالی که اگر این عمل، سنت بود، امام بیان آن را ترک نمی کرد. او با عمل خود، نماز رسول خدا را برای ما به نمایش می گذارد ؛ زیرا این کیفیت را از پدرش، امام باقر(ع) و او هم از پدرانش از امیرمؤمنان و از رسول اکرم صلوات اللّه علیهم اجمعین دریافت کرده است؛ بنابراین، قبض، بدعت شمرده می شود؛ زیرا وارد کردن چیزی در شریعت است که جزو آن نیست.

در این زمینه، احادیث دیگری غیر از حدیث ابو حمید ساعدی در منابع اهل سنت و شیعه وجود دارد که به ذکر آن ها می پردازیم:

1. حدیث کسی که نمازش درست نبود

محدثان روایت کرده اند که مردی نماز می خواند و پیامبر(ص) به او می نگریست. وقتی از نماز فارغ شد، نزد پیامبر(ص) آمد و به او سلام کرد و پیامبر، سلام او را پاسخ داد؛ آن گاه فرمود: برگرد و نمازت را اعاده کن که تو نماز نخوانده ای. آن مرد برگشت و با همان کیفیت دوباره نمازش را خواند؛ آن گاه نزد پیامبر(ص) آمد و پیامبر فرمود: برگرد و نمازت را اعاده کن که تو نماز نخوانده ای. این ماجرا برای بار سوم هم اتفاق افتاد، پس از آن، مرد سوگند یاد کرد که بهتر از آنچه انجام داده است نمی تواند نماز بخواند. وقتی مرد به دانستن مشتاق و آماده پذیرش شد، پیامبر(ص) به او آموخت که چگونه نماز بخواند. ابو هریره آن را چنین نقل کرده است:

إذا اقمت إلی الصلاة فاسبغ الوضؤ ثمّ استقبل القبلة فکبّر به ثمّ اقرأ ما تیسّر معک من القرآن ثمّ ارکع حتّی تطمئنّ راکعاً ثمّ ارفع حتّی تعتدل قائماً ثمّ اسجد حتّی تطمئنّ ساجداً ثمّ ارفع حتّی تطمئنّ جالساً ثمّ اسجد حتّی تطمئنّ ساجداً ثمّ افعل ذلک فی صلاتک کلّها؛

پیامبر(ص) فرمود: وقتی خواستی نماز بخوانی، وضوی کامل بگیر؛ سپس رو به قبله بایست، آن گاه تکبیر بگو و آنچه برایت میسّر است، از قرآن بخوان؛ پس از آن به رکوع برو تا آرام گیری؛ سپس بایست تا راست شوی. بعد به سجده برو تا آرام گیری؛ آن گاه بنشین تا آرام گیری؛ سپس به سجده برو تا آرام گیری و پس از آن، همین کار را در تمام نمازت انجام ده.

این حدیث را هفت کتاب حدیثی معتبر اهل سنت روایت کرده اند و آنچه این جا نقل شد، عبارت بخاری بود، و در روایت ابن ماجه به اسناد مسلم، عبارت «حتی تطمئنّ قائماً» وجود دارد.10 به هر حال اگر مسأله قبض، سنت مؤکد یا امری استحبابی بود، بایستی پیامبر(ص) به آن اشاره می فرمود.

2. وصف عایشه از نماز رسول خدا(ص)

مسلم از عایشه روایت کرده که گفت:

رسول خدا(ص) نماز را با تکبیر و قرائت سوره حمد آغاز می کرد و هرگاه به رکوع می رفت، سرش را نه بالا می گرفت و نه فرو می انداخت؛ بلکه سرش بین این دو حالت بود و هنگامی که از رکوع بلند می شد، تا راست نمی ایستاد، به سجده نمی رفت، و وقتی سر از سجده برمی داشت، تا راست نمی نشست، به سجده بعدی نمی رفت، و بعد از هر دو رکعت، تشهد می گفت، و پای چپش را بر زمین پهن می کرد و پای راست را مستقیم نگاه می داشت و از این که نمازگزار روی پاشنه بنشیند و مردان هنگام سجده، بازوها را همچون مواضع هفتگانه برزمین بگذارند، نهی می کرد؛ و نماز را با سلام به پایان می برد.11

اگر در روایت پیش گفته به ذکر واجبات نماز بسنده شده بود، در این روایت، از برخی مستحبات و مکروهات نماز، یاد شده ؛ مثل آن جا که می فرماید: «و پای چپش را بر زمین پهن می کرد و پای راست را مستقیم نگاه می داشت و از این که نمازگزار روی پاشنه ها بنشیند و مردان هنگام سجده، بازوها را همچون مواضع هفتگانه بر زمین بگذارند، نهی می کرد.»

بنابراین، اگر قبض، سنت مؤکد یا مستحب بود، بایستی پیامبر آن را ذکر می کرد؛ زیرا استحباب قبض در نظر کسانی که به استحباب آن معتقدند، کمتر از پهن کردن پای چپ روی زمین و مستقیم نگاه داشتن پای راست نیست.

روایاتی که کیفیت نماز پیامبر(ص) را بیان کرد و ما به اندکی از آنها بسنده کردیم، بهترین دلیل است بر این که قبض، سنتی مؤکد نیست.

3. روایت قاضی نعمان مصری

قاضی ابوحنیفه، نعمان تمیمی مصری مغربی از امام جعفر صادق(ع) روایت کرده است که فرمود:

إذا کنت قائماً فی الصلاة فلا تضع یدک الیمنی علی الیسری و لا الیسری علی الیمنی فانّ ذلک تکفیر أهل الکتاب و لکن ارسلهما ارسالاً فإنّه أحری أن لاتشغل نفسک عن الصلاة؛12

در نماز هنگام قیام دست راستت را روی دست چپ و دست چپت را روی دست راست خود قرار مده؛ زیرا این کار، تکفیر [گذاشتن دست روی دست] اهل کتاب است؛ بلکه دستانت را آزاد بگذار؛ چرا که آزاد گذاشتن دست ها سزاوارتر است که تورا از نماز غافل نکند.

4. وصف نماز پیامبر(ص) در روایت معاذ بن جبل

طبرانی از عبدالرحمن بن غنم از معاذ بن جبل چنین روایت کرده است:

کان النبی(ص) إذا کان فی صلاته رفع یدیه قبالة أذنیه فإذا کبّر ارسلهما ثمّ سکت و ربما رأیته یضع یمینه علی یساره؛13

هنگامی که پیامبر نماز می خواند، دستانش را تا برابر گوش هایش بالا می برد و وقتی تکبیرة الاحرام می گفت، آنها را رها می ساخت؛ سپس سکوت می کرد و گاهی او را دیدم که دست راستش را روی دست چپش قرار داده است.

اگر چه ذیل حدیث مزبور نشان می دهد که پیامبر، در مواردی دست راست را روی دست چپش قرار می داد، به قرینه کلمه «ربما»(گاهی)، این کار بندرت اتفاق می افتاده؛ و گرنه سیره حضرت بر رها کردن دست ها بوده است.

5. روایاتی که از امامان اهل بیت(ع) نقل شده است

احادیث بسیاری از امامان اهل بیت(ع) روایت شده که رها کردن دست ها در قیام نماز، واجب، و قبض یا تکفیر(گرفتن یا پوشاندن دستی به واسطه دست دیگر) بدعت است. این جا به نقل برخی از این احادیث بسنده می کنیم:

1. محمد بن مسلم از امام صادق(ع) یا امام باقر(ع) چنین نقل کرده است:

در باره مردی که در نماز، دست راستش را روی دست چپ می گذارد پرسیدم. در پاسخ فرمود:

ذلک التکفیر، لایفعل؛

این عمل، تکفیر است و نباید انجام شود.14

2. زراره از امام باقر(ع) روایت کرده که فرمود:

و علیک بالاقبال علی صلاتک، و لاتکفّر، فإنّما یصنع ذلک المجوس؛15

برتو است که به نماز روی آوری و تکفیر نکنی که این کار را مجوسیان انجام می دهند.

3. شیخ صدوق با سند خود از علی(ع) نقل کرده که فرمود:

و علیک بالاقبال علی صلاتک و لاتکفّر فإنّما یصنع ذلک المجوس؛16

بر تو است که به نماز روی آوری و تکفیر نکنی که این کار را مجوسیان انجام می دهند.

4. شیخ صدوق با سند خود از علی(ع) نقل کرده که فرمود:

لایجمع المسلم یدیه فی صلاته و هو قائم بین یدی اللّه عزّوجلّ، یتشبّه بأهل الکفر یعنی المجوس ؛17

مسلمان نباید در نماز و درحالی که در مقابل خداوند عزّ وجلّ، ایستاده است، دستانش را جمع کند، این عمل تشبه به اهل کفر(یعنی مجوسیان) است.

توجه خوانندگان را با وجود این روایات به سخنی از دکتر علی سالوس جلب می کنیم. وی پس از نقل آرای فقیهان شیعه و سنی، قائلان به تحریم تکتف و باطل شدن نماز به واسطه آن را چنین وصف می کند:

و آن ها که به تحریم قبض یا تحریم و باطل شدن نماز به واسطه آن معتقدند، نمونه بارز کسانی هستند که برای ایجاد تفرقه بین مسلمانان دارای تعصب مذهبی و عاشق مخالفت هستند.18

آیا این گناه است که شیعه با اجتهاد و کند و کاو در کتاب و سنت، به این حقیقت رهنمون شده که مسأله قبض، امری است که پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) پدید آمده و در دوران خلفا مردم را به انجام آن مأمور کرده اند و در نتیجه، کسی که بپندارد قبض، جزء واجب یا مستحب نماز است، چیزی را در دین ایجاد کرده که از دین نیست؟ آیا پاداش کسی که اجتهاد کرده، این است که به تعصب مذهبی و عشق به مخالفت، متهم شود؟ اگر پاسخ این سؤال مثبت باشد، آیا می توان در مورد مالک که قبض را به طور مطلق یا در نمازهای واجب، ناپسند می شمرده است، همین گونه داوری کرد؟ آیا می توان امام مالک را نیز متهم کرد که عشق به مخالفت داشته است؟

این ها بخشی از ادله ای بود که می توان با آن ها بر جواز رها کردن دست ها در نماز استدلال کرد؛ بنابراین، در دوران امر بین این که قبض در نماز مستحب است یا بدعت چنان که مقتضای اختلاف است ترک آن اولی است؛ زیرا نتیجه ترک عمل مستحب، چیزی جز محروم شدن از پاداش چیز دیگری نیست؛ در صورتی که نتیجه انجام عملی که احتمال بدعت بودن آن وجود دارد، احتمال عقاب و بطلان نماز است؛ زیرا محال است با عملی که مبغوض مولا است بتوان به او تقرّب جست.

ادله قائلان به لزوم قبض

قائلان به لزوم قبض نیز برای قول خود ادله ای دارند که اکنون به بررسی آن ها می پردازیم:

تمام آنچه ممکن است با آن بر سنت بودن قبض استدلال کرد، بیش از سه روایت نیست.19

1. حدیث سهل بن سعد که «بخاری» آن را روایت کرده است.

2. حدیث وائل بن حجر که «مسلم» آن را روایت و بیهقی با سه سند نقل کرده است.

3. حدیث عبداللّه بن مسعود که «بیهقی» آن را در «سنن» و غیر آن نقل کرده است.

اکنون به بررسی هر یک از احادیث می پردازیم:

1. حدیث سهل بن سعد

بخاری از ابوحازم از سهل بن سعد روایت کرده است که گفت:

مردم مأمور بودند که مردان در نماز، دست راست را بر دست چپ قرار دهند.

ابوحازم می گوید:

من در این باره نمی دانم، مگر آن که به پیامبر(ص) نسبتش می دهند.20

اسماعیل21می گوید: ابوحازم گفت: مگر این که به پیامبر نسبت داده شود(یَنمی به صیغه مجهول) و نگفته است: مگر آن که به پیامبر نسبت دهد(یُنمی به صیغه مجهول).

در مورد این حدیث، اختلاف نظر است. برخی گفته اند: این حدیث موقوف است. برخی دیگر گفته اند، مرفوع است؛ اما جمهور محدثان و فقیهان و اصولیان گفته اند: اگر راوی آن را به زمان پیامبر(ص) منسوب نکند، مرفوع نیست؛ اما اگر آن را به زمان پیامبر(ص) منسوب کند و بگوید: «در زمان پیامبر(ص)» یا «در حیات او چنین می کردیم» یا «در میان ما چنین بود» و امثال این عبارات، آن روایت، مرفوع شمرده می شود و عقیده صحیح همین است.

این مطلب را نووی در شرح صحیح مسلم گفته است. بنابراین قول، این حدیث مرفوع نیست؛ هر چند ابوحازم به مرفوع بودن آن قطع داشته باشد؛ چه رسد به این که به آن قطع نداشته باشد؛ از این روی، حافظ ابو عمروبن عبدالبرّ در التقصّی تصریح کرده که این روایت به سهل بن سعد موقوف است، نه چیز دیگر.

این روایت را مالک در موطّأ نقل کرده و بخاری از او گرفته است.22

این روایت در صدد بیان کیفیت قبض است؛ اما قطع نظر از بحث سندی، سخن در دلالت آن است که به نظر ما به دو وجه، بر لزوم قبض دلالتی ندارد:

وجه اوّل: اگر پیامبر اکرم(ص) به قبض امر کرده است، معنای این سخن راوی که «مردم مأمور بوده اند» چیست؟ اگر آمر پیامبر(ص) بود، بهتر نبود راوی می گفت: «پیامبر(ص) امر می کرد...»؟ آیا این سخن راوی نشان نمی دهد که مسأله قبض پس از رحلت پیامبر(ص) سر بر آورده است؛ یعنی هنگامی که خلفا و امیران آن ها تصور می کردند که این عمل به خشوع نزدیک تر است و مردم را به انجام آن مأمور کردند و به همین دلیل بخاری بابی را پس از مسأله قبض تحت عنوان خشوع باز کرده است. به گفته ابن حجر حکمت قبض این است که این حالت، صفت سائل ذلیل است و انسان را بیشتر از عبث باز می دارد و بیشتر به خشوع نزدیک می کند. بخاری با ملاحظه این موضوع، بابی را به دنبال مسأله قبض تحت عنوان خشوع باز کرده است. به عبارت دیگر، دستور حاکمان و امیران به قبض، دلیلی است بر این که در دوره پیامبر و اندکی پس از آن، با دستان رها نماز می خوانده اند، و به دنبال حدوث این اندیشه، به قبض دستور دادند. برخی شارحان حدیث پیشین بر این مطلب آگاه بوده اند؛ از باب مثال، شیخ ملاعلی قاری در تفسیر این حدیث گفته است:

احتمال دارد خلفای چهارگانه یا حاکمان و یا پیامبر(ص) به مردم(در باره قبض) دستور داده باشند؛ اما حق این است که اگر پیامبر(ص) دستور داده بود، راوی از باب تبرک، نام او را ذکر می کرد و ترک نام پیامبر(ص) در حدیث نشان می دهد که امر کننده، پیامبر(ص) نبوده؛ بلکه حاکمانی بوده اند که به جای سنت از هواهای نفسانی پیروی می کرده اند و از آن جا که سیره علی و اهل بیت، بر رها کردن دست ها در نماز و محکوم کردن قبض بوده، و حاکمان در نقطه مقابل سیره اهل بیت(ع) قرار داشته اند، به جای رها گذاشتن دست ها در نماز، به قبض دستور داده اند.

وجه دوم: ذیل سند روایت، عبارتی وجود دارد که نشان می دهد راوی(ابوحازم) که روایت را از سهل نقل کرده، در صحت مضمون روایت تردید داشته است؛ زیرا در پایان گفته است که «مضمون روایت را درست نمی دانم، مگر این که آن را به پیامبر(ص) نسبت می دهد»، و اسماعیل سخن ابوحازم را چنین نقل کرده است:

مضمون روایت را درست نمی دانم، مگر این که به پیامبر(ص) نسبت داده شود؛ یعنی فعل «ینمی» را که از ریشه «نمی» به معنای نسبت دادن است، به صورت مجهول قرائت کرده و طبق این قرائت معنای جمله چنین می شود: معلوم نیست که قبض در نماز، سنت باشد، مگر این که انجام آن به پیامبر(ص) نسبت داده شده باشد؛ بنابراین، آنچه سهل بن سعد روایت کرده، مرفوع است.

ابن حجر می گوید:

میان اهل حدیث چنین مصطلح است که وقتی راوی می گوید «ینمیه» یعنی آن را نسبت می دهد، مقصودش این است که روایت نسبت به پیامبر(ص) مرفوع است.23

همه آنچه بیان شد در صورتی است که «ینمی» را به صیغه مجهول بخوانیم ؛ امّا اگر آن را به صیغه معلوم بخوانیم، معنای سخن ابوحازم این می شود که سهل مضمون روایت را به پیامبر(ص) نسبت داده است؛ بنابراین بر فرض صحت این قرائت و خارج شدن روایت از مرسله و مرفوعه بودن، این سخن ابو حازم که «مضمون روایت را درست نمی دانم، مگرآن که...»، نشان دهنده ضعف این نسبت است و این که او آن را از فرد دیگری شنیده و نام آن را نبرده است.

ابن حجر در فتح الباری گفته است:

می گویند این حدیث، مرفوع است. دانی گفته: این حدیث مخدوش است؛ زیرا گمانی از ابوحازم است، و گفته شده: اگر این حدیث مرفوع بود، نیاز نبود بگوید: لاأعلمه، یعنی آن را درست نمی دانم.24

2. حدیث وائل بن حجر

این حدیث به چند صورت روایت شده است:

صورت اوّل: مسلم از وائل بن حجر روایت کرده:

پیامبر(ص) را دیده که هنگام آغاز نماز، دست ها را برای تکبیر بالا می برده است و پس از آن که خود را با لباسش می پوشاند، دست راست را روی دست چپ قرار می داد و چون می خواست به رکوع برود، دستانش را از زیر لباس در می آورد؛ سپس بالا می برد و بعد از تکبیر به رکوع می رفت و... .25

استدلال به این حدیث، استدلال به فعل پیامبر(ص) است و به فعل پیامبر(ص) در صورتی استدلال می شود که وجه آن معلوم باشد؛ در حالی که وجه این عمل، هنور معلوم نیست؛ زیرا ظاهر حدیث چنین است که پیامبر(ص) کناره های جامه اش را جمع می کرده و با آن سینه خود را می پوشانده و دست راست را روی دست چپ می گذاشته است؛ اما آیا این عمل به سبب استحبابش در نماز بوده یا بدان جهت بوده که جامه اش شُل و آویزان نباشد؛ بلکه به بدنش چسبیده و او را مثلاً از سرما حفظ کند؟ به هر حال، وجه این عمل پیامبر(ص) معلوم نیست، و تا هنگامی که روشن نباشد که این عمل را برای استحبابش در نماز انجام داده یا نه، برای ما حجت نخواهد بود.

احتمال دیگر این است که عمل پیامبر برای جلوگیری از رها بودن جامه در نماز بوده است. ترمذی از ابو هریره روایت کرده که رسول خدا(ص) از «سدل» در نماز نهی فرموده است. در لسان العرب آمده: «سدل» عبارت است از این که انسان لباسش را رها سازد و دو طرف آن را پیش رویش جمع نکند ؛ در مورد «سدل» از پیامبر(ص) روایت شده که مکروه است.26

پیامبر اکرم(ص) بیش از ده سال با مهاجران و انصار بوده است. اگر چنین کاری از او سر می زد، به طور قطع از راویان بسیاری نقل می شد و نقل آن به وائل بن حجر منحصر نمی شد با این که در روایت اوهم دو احتمال وجود دارد.

صورت دوم: نسایی و بیهقی در سنن خویش با دو سند گوناگون از وائل بن حجر روایت کرده اند:

رسول خدا(ص) را دیدم که هنگام قیام نماز، با دست راست، دست چپ را گرفت.27

در روایت بیهقی چنین آمده است:

وقتی به نماز می ایستاد، دست چپ را با دست راست می گرفت و علقمه را دیدم که این کار را انجام می دهد.28

استدلال به این روایت در گرو صحت سند و تمام بودن دلالت آن است. اما از نظر سند: اگر چه این روایت را بیهقی و نسایی با دو سند گوناگون نقل کرده اند، در هر دو سند، «عبداللّه» وجود دارد. در سنن نسایی آمده است:

عبداللّه به ما خبر داد، و در سنن بیهقی آمده است: عبداللّه بن جعفر به ما خبر داد که مقصود از او، عبداللّه بن جعفر بن نجیح سعدی است و در ضعف این فرد، آنچه عبداللّه فرزند امام احمد از پدرش نقل کرده، کافی است و آن این که «وکیع وقتی به حدیثی از عبداللّه بن جعفر می رسید، آن را حذف می کرد و در جایی دیگر از پدرش از مشایخش نقل می کند که «بعد از آن که وضع و حال او را دانستم، هیچ حدیثی از او ننوشتم»، و دوری از ابن معین نقل کرده است که او قابل اعتنا نیست.

ابوحاتم می گوید: یزید بن هارون در باره او پرسید، و او گفت: از چند چیز نپرسید. عمروبن علی در مورد او گفته که ضعیف است.

ابوحاتم باز در باره او می گوید: احادیث بسیار ناشناخته ای دارد. او از طریق راویان ناشناخته، از ثقات روایت می کند... نسایی در حق او گفته که احادیثش متروک است، و مرة در باره او گفته است: ثقه نیست.29

اما دلالت روایت: ممکن است این حدیث، شکل دیگری از حدیث اوّل باشد با این تفاوت که حدیث اوّل عبارتی را در بردارد که این حدیث فاقد آن است ؛ زیرا در حدیث اوّل آمده بود که «پیامبر(ص) پس از آن که خود را با لباسش پوشاند، دست راست را روی دست چپ قرار داد» پیش تر گفتیم که مطابق ظاهر حدیث، پیامبر(ص) کناره های جامه اش را جمع کرده و با آن، سینه خود را پوشانده است و دست راست را روی دست چپ قرار داده تا جامه اش شل و آویزان نباشد. به هر حال چون دلیل این عمل پیامبر(ص) روشن نیست، نمی توان به آن استدلال کرد. افزون بر این، در خود حدیث شاهدی وجود دارد که نشان می دهد قبض در صدر اوّل، متداول نبوده؛ زیرا در حدیث آمده است: «علقمه را دیدم که آن را انجام می دهد»؛ در صورتی که اگر قبض میان صحابه و تا بعین متداول بوده است، دلیلی نداشت که این فعل متداول را به علقمه، راوی حدیث از وائل، نسبت دهد و این نشان می دهد که قبض، امری غیر متداول بوده و به همین سبب علقمه آن را نقل کرده است.

صورت سوم حدیث: نسایی با سند خود از وائل بن حجر چنین نقل کرده است:

به طرف نماز رسول خدا(ص) نگریستم که چگونه نماز می خواند. او ایستاد و تکبیر گفت و دستانش را تا محاذی گوش ها بالا برد؛ آن گاه دست راستش را بر پشت دست چپ و مچ و بازوی آن قرارداد.30

این حدیث را عیناً بیهقی در سننش آورده است.31

استدلال به این روایت در گرو صحت سند و دلالت آن است.

سند نسایی: این سند، عاصم بن کلیب کوفی را در بردارد که ابن حجر در باره او گفته است: از ابن شهاب از مذهب کلیب که آیا از مرجئه بوده است پرسیده شد، در پاسخ گفت: نمی دانم؛ اما شریک بن عبداللّه نخعی گفته که وی از مرجئه بوده است.

ابن مدینی در حق او گفته است که به متفرّداتش استناد نمی شود.

سند بیهقی: این سند، عبداللّه بن رجاء را در بر می گیرد که ابن حجر از ابن معین نقل کرده که دارای احادیث غلط نوشته بسیاری است، مشکلی ندارد.

عمروبن عدی در باره او گفته است:

وی راستگوست و دارای اشتباهات و احادیث غلط نوشته بسیاری است، و حجت نیست، و در سال 219 یا 220 هجری وفات یافت. او غیر از عبداللّه بن رجاء مکی است که از امام جعفر صادق(ع) و غیر او روایت می کند.

در صورتی که مقصود از این راوی، عبداللّه بن رجاء مکی باشد، باز هم خالی از نقد و نظر نیست. ابن حجر از ساجی نقل کرده که این فرد، احادیث ناشناخته ای دارد.

احمد و یحیی در مورد او اختلاف نظر دارند. احمد می گوید:

گفته اند که کتاب های او از بین رفته، از این رو با اعتماد از حافظه اش می نگاشته است. و همین امر باعث شده که احادیث منکری از وی نقل شده باشد و من جز دو حدیث، چیزی از او نشنیده ام. عقیلی نیز همین عبارات را از احمد نقل کرده است.32

دلالت حدیث: بدون تردید، صورت سوم حدیث، دلالت آشکارتری از دو صورت قبلی دارد. در باره این صورت از حدیث هم این احتمال هست که همان روایت اوّل باشد با این تفاوت که این روایت به صورت های گوناگون نقل شده و اختلافی هم که وجود دارد، از ناحیه راویان است و از آن جا که ممکن است این صورت از روایت، همان صورت اوّل باشد، در باره اش همان چیزی را می گوییم که در باره صورت اوّل گفتیم: این عمل پیامبر(ص) دارای دو وجه است؛ بنابراین نمی توان به آن استناد کرد. پس دلالت هر دو حدیث گذشته بر لزوم قبض در نماز، قصور دارد.

3. حدیث عبداللّه بن مسعود

نسایی از حجاج بن ابی زینب نقل کرده است از ابو عثمان شنیدم که از ابن مسعود چنین حکایت کرد:

پیامبر مرا دید که در نماز، دست چپ را روی دست راست گذاشته ام؛ پس دست راست مرا گرفت و روی دست چپم قرار داد.33

بیهقی همین حدیث را با همین الفاظ، اما با سند دیگری نقل کرده است.

استدلال به این حدیث در گرو صحت سند و دلالت آن است.

سند روایت: هر دو سند، حجاج بن ابی زینب سلمی را در بردارد که احمد بن حنبل در حق او گفته است: «می ترسم ضعیف الحدیث باشد». ابن معین در باره او گفته است: «ایرادی ندارد». حسن بن شجاع بلخی از علی بن مدینی نقل کرده که: «پیرمردی ضعیف از اهل واسط است.» نسایی گفته است: «قوی نیست»، ابن علی در مورد او چنین اظهار نظر کرده:

«امیدوارم روایاتی را که نقل کرده، عیبی نداشته باشد»؛ آن گاه ادامه داده است: «دارقطنی می گوید: نه قوی است و نه حافظ».34

سخنان دیگری هم در باره او گفته شده که به همین مقدار بسنده می کنیم.

دلالت حدیث: مطلب قابل ملاحظه در باره دلالت حدیث این است که عبداللّه بن مسعود از پیشگامان گروندگان به اسلام است. او در اوایل بعثت اسلام آورد و به سبب ایمانش به پیامبر و اسلام، متحمل مصیبت های فراوانی شد؛ بنابراین، ممکن نیست چنین فردی از کیفیت قبض(در صورتی که قبض، سنت باشد) بی اطلاع بوده باشد تا دست چپ را روی دست راست بگذارد.

احادیث ضعیف غیر قابل استناد

احادیثی که ذکر شد، عمده احادیثی است که بر قبض به آنها استدلال شده است؛ البته روشن شد که از اثبات آن ناتوانند. احادیث دیگری وجود دارد که بیهقی آن ها را در سننش گرد آورده است؛ اما به دلیل ضعف سندی و دلالتی، هیچ کدام صحیح نیست. اکنون برای تکمیل بحث، آن ها را به ترتیب ذکر، و از نظر سند و دلالت بررسی می کنیم.

1. حدیث هُلب

ترمذی از قتیبه از ابی الاحوص، از سماک بن حرب، از قبیصة بن هلب، از پدرش چنین نقل کرده است:

رسول خدا(ص) امام ما در نماز می شد و هنگام نماز، دست چپش را با دست راست می گرفت.35

بیهقی این حدیث را به این صورت نقل کرده است:

رسول خدا(ص) را دیدم که در نماز، دست راست را روی دست چپ قرار داده است.36

سند این روایت همچون دلالتش بر لزوم قبض، ضعیف است. برای اثبات ضعف سند آن، توجه خواننده را به شرح حال دو راوی آن جلب می کنیم:

قبیصة بن هُلب:

براساس سخن ذهبی، عجلی گفته است:

قبیصة بن هلب ثقه است و ابن حبان او را در کتابش در زمره ثقات آورده است. ابن مدینی در مورد او گفته که مجهول است.37

ابن حجر در باره او گفته که مجهول است و به جز سماک، از او روایت نکرده است. نسایی او را مجهول دانسته است.38

سماک بن حرب:

ذهبی در باره او گفته است:

وی صدوق و صالح است. ابن مبارک از سفیان روایت کرده که او ضعیف است.

جریر ضبیّ در باره او چنین می گوید:

نزد سماک آمدم. او را دیدم که ایستاده بول می کند. بازگشتم و از او چیزی نپرسیدم و گفتم در اثر پیری خرف شده است.

احمد بن ابی مریم از یحیی نقل کرده که سماک ثقه است و گروهی او را ضعیف دانسته اند.

احمد گفته است که سماک احادیث آشفته ای دارد. به گفته ابوحاتم، سماک، ثقه و صدوق است. صالح جزره می گوید که او تضعیف شده است. نسایی چنین می گوید:

اگر سماک به تنهایی اصلی را بیاورد، حجت نیست؛ زیرا هر گاه چیزی را به او یاد می دادند، کلمات متشابه را یاد می گرفت.39

به گفته ابن حجر، احمد در حق سماک گفته است که احادیث آشفته ای دارد. ابن ابی خیثمه گفته است:

از ابن معین شنیدم که در مورد سماک پرسیده شد که چه چیزی سبب عیب او شده است؟ در پاسخ گفت: احادیثی را اسناد داده که دیگران اسناد نداده اند.

ابن عمار در باره او می گوید:

می گویند که سماک مخلوط می کند و مردم در باره حدیث او اختلاف دارند.

ثوری هم به گونه ای او را ضعیف دانسته است. یعقوب بن شیبه می گوید که از ابن مدینی در باره روایت سماک از عکرمه پرسیدم، گفت: آشفته است. زکریا بن علی از قول ابن مبارک می گوید که سماک در حدیث، ضعیف است. یعقوب می گوید:

روایت سماک از عکرمه به طور خاص، آشفته است.40

دلالت حدیث: روایت مزبور دلالت ندارد که پیامبر در حال قرائت، دست راست را روی دست چپ قرار می داده؛ بلکه ظاهر حدیث نشان می دهد که حضرت در کلیه حالات نماز، این کار را انجام می داده است و این چیزی است که کسی به آن ملتزم نشده.

2. حدیث محمد بن ابان انصاری

بیهقی با سند خود از محمد بن ابان انصاری از عایشه نقل کرده است:

سه خصلت، از خصلت های نبوت است: شتاب کردن در خوردن افطار، تأخیر در خوردن سحری و قراردادن دست راست بر دست چپ در نماز.41

در ضعف این حدیث همین بس که بخاری در تاریخ کبیرش پس از نقل آن گفته است:

از محمد، حدیثی را که از عایشه شنیده باشد، سراغ نداریم.

در نسخه ای دیگر آمده است که از محمد، حدیثی را سراغ نداریم.

محقق کتاب التاریخ الکبیر اثر بخاری در پاورقی، دیدگاه های عالمان رجال را در باره محمد بن ابان نقل کرده و به این نتیجه رسیده است که او از اهل انصار در مدینه بود؛ سپس به یمامه رفت و احادیثی به صورت ارسال از عایشه نقل کرده است.42

3. حدیث عقبة بن صهبان

بیهقی با سند خود از حماد بن سلمه، از عاصم جحدری از عقبة بن صهبان، از علی رضی اللّه عنه در مورد آیه «فصلّ لربّک وَانحَر» نقل کرده است:

هو وضع یمینک علی شمالک فی الصلاة؛43

نحر عبارت است از قراردادن دست راست بر دست چپ در نماز.

استدلال به این حدیث بر لزوم قبض در نماز، مخدوش است؛ زیرا

اوّلاً: عاصم جحدری موثّق نیست. ذهبی در مورد او گفته است:

عاصم بن عجاج جحدری بصری روایات شاذی را که برخی از آن ها ناشناخته است برای یحیی بن یعمر و نصر بن عاصم و از سلام بن ابومنذر و گروهی دیگر روایت کرده است.

بخاری در تاریخش از او یاد کرده و گفته:

عاصم جحدری از زمره راویان بصری است که از عقبة بن ظبیان روایت می کند، و او را توثیق نکرده است.44

ثانیاً: سند حدیث طبق نقل بیهقی، به عقبة بن صهبان منتهی می شود. بیهقی در حق او گفته است:

بخاری در تاریخش در شرح حال عقبة بن ظبیان، از موسی بن اسماعیل از حماد بن سلمه نقل می کند که او از عاصم جحدری از پدرش از عقبة بن ظبیان شنید که وقتی از علی از معنای «وانحر» در آیه «فصل لربک و انحر» پرسیده شد، دست راستش را تا وسط آن، روی سینه اش گذاشت.

آنچه بخاری در تاریخش طبق نقل بیهقی روایت کرده، با آنچه خود بیهقی مستقیم روایت کرده است، از دو جهت تفاوت می کند:

1. سند بیهقی به عقبة بن صهبان منتهی می شود؛ در حالی که طبق نقل بخاری، سند روایت به عقبة بن ظبیان منتهی می شود.

2. طبق نقل بیهقی، عاصم جحدری از عقبة بن صهبان روایت می کند؛ در حالی که طبق نقل بخاری، عاصم به واسطه پدرش از عقبة بن ظبیان روایت می کند. نام پدر عاصم یعنی عجاج در کتاب های رجالی ذکر نشده است.

در نتیجه چنین حدیثی با این همه ضعف و اضطراب سندی هرگز قابل استناد نیست.

4. حدیث غزوان بن جریر

بیهقی از غزوان بن جریر از پدرش نقل کرده است:

چنین بود که وقتی علی رضی اللّه عنه به نماز می ایستاد و تکبیر می گفت، دست راستش را به مچ دست چپ می زد و تا رفتن به رکوع بر این حالت بود، مگر برای خاراندن پوست یا درست کردن لباس.45

در ضعف این روایت همین بس که جریر، پدر غزوان، مجهول است. ذهبی می گوید: جریر ضبی ناشناخته است.

5. مرسله غضیف و مرسله شداد

بیهقی می گوید:

حارث بن غضیف کندی و شداد بن شرحبیل انصاری برای من نقل کردند که هریک از آن ها پیامبر را دیده است که دست راست را روی دست چپ گذاشته است.46

آنچه ذکر شد، طبق نقل بیهقی بود؛ اما ترمذی راوی را به صورت غطیف بن حارث ضبط کرده است.47 بنابراین، طبق نقل بیهقی، راوی حدیث، حارث بن غضیف کندی است؛ اما طبق نقل ترمذی، راوی حدیث، غطیف بن حارث است؛ پس پدر به پسر در این سند مشتبه شده و روشن نیست که کدام یک روایت کرده است.

مطابق نقل ابن حجر، غضیف در کودکی پیامبر(ص) را درک کرده است و به نقل از او می گوید:

کودک بودم که درختان خرمای انصار را تکان می دادم. مرا نزد پیامبر(ص) آوردند و او پس از آن که دستی به سرم کشید، فرمود: از آنچه بر زمین می ریزد بخور و درختان را تکان مده!

از کلمات برخی استفاده می شود که او از تابعین بوده و پیامبر(ص) را درک نکرده است. صاحب الاصابه گفته است: گروهی او را از زمره تابعین شمرده اند.48

خلاصه این که حدیث مزبور به ادله ذیل قابل استدلال و استناد نیست:

اوّلاً، این حدیث، مرسله است و اصحاب حدیث سندی به دو راوی آن ندارند.

ثانیاً، راوی حدیث در کودکی، پیامبر(ص) را درک کرده است. برخی از احادیث در معرفی او گفته اند: «له صحبة» یعنی مدت اندکی صحابی پیامبر(ص) بوده است.

ثالثاً، روشن نیست که صحابی پیامبر(ص) باشد؛ زیرا گروهی او را از تابعین به شمار آورده اند.

به هر حال، حدیثی که چنین حالی دارد قابل استدلال نیست.

6. حدیث نافع از ابن عمر

بیهقی با سند خود از عبدالمجید بن عبدالعزیز بن ابی رواد، از پدرش، از نافع، از ابن عمر نقل کرده است که پیامبر(ص) فرمود:

إنّا معاشر الانبیاء اُمرنا بثلاثٍ: بتعجیل الفطر، و تأخیر السحور و وضع الید الیمنی علی الیسری فی الصلاة؛49

ما گروه پیامبران به سه چیز مأمور شده ایم: شتاب در خوردن افطار، تأخیر در خوردن سحری و قراردادن دست راست بر دست چپ در نماز.

این همان حدیثی است که محمد بن ابان انصاری از عایشه روایت کرده است.(حدیث شماره 2).

بیهقی گفته است:

این حدیث را فقط عبدالمجید روایت کرده که به طلحة بن عمرو معروف است و قوی نیست.

ذهبی او را چنین معرفی کرده که صدوق است و همانند پدرش از مرجئه به شمار می رود.

ابن معین او را توثیق کرده و ابو داوود در باره او گفته که مبلّغ مرجئه بوده است.

ابن حبان در باره او گفته که سزاوار ترک است. احادیث ناشناخته ای دارد. اخبار را دگرگون و احادیث مجهولی را از راویان مشهور نقل کرده است.

به گفته ابوحاتم، وی قوی نیست و احادیثش نوشته می شود.

دارقطنی در باره او می گوید:

به او استناد نمی شود و معتبر نیست. احمد بن ابی مریم از ابن معین نقل می کند که وی ثقه است و از گروهی ضعیف روایت می کند.

بخاری می گوید:

حمیدی در مورد او سخن می گفت و این را نیز گفته است که اختلافاتی در احادیثش وجود دارد. از او پنج حدیث صحیح شناخته نشده است.50

7. حدیث ابن جریر ضبی

ابو داوود از ابن جریر ضبی، از پدرش روایت کرده است:

علی رضی اللّه عنه را دیدم که با دست راست، دست چپ را در ناحیه مچ گرفته و بالای ناف گذاشته است.

ابوداوود پس از نقل این حدیث می گوید:

از سعید بن جبیر روایت شده: «فوق السرّة» یعنی بالای ناف، و ابو مجلز گفته: «تحت السرّة» یعنی زیر ناف.51

استدلال به این روایت مخدوش است؛ زیرا ابن جریر ضبی همان عزوان بن جریر ضبی است که در حدیث شماره 4 در باره پدرش سخن گفتیم و شاید این حدیث، همان حدیث باشد.

ابو داوود حدیث دیگری از طاووس نقل کرده است:

رسول خدا(ص)52در نماز، دست راست را روی دست چپ می گذاشت، آن را محکم می گرفت و روی سینه قرار می داد.

حدیث مرسل است؛ زیرا طاووس از تابعین به شمار می رود.

روایات دیگری وجود دارد که به ابن زبیر نسبت داده شده که او گفته است:

صفّ القدمین و وضع الید علی الید من السنّة؛53

منظم کردن پاها و قراردادن یک دست روی دست دیگر از سنت های پیامبر(ص) است.

ابو هریره هم گفته:

گذاشتن دست روی دست و قراردادن آن زیر ناف [سنت است].54

بدیهی است که قول صحابی تا وقتی آن را به پیامبر(ص) نسبت نداده اند، حجت نیست.

اکنون حق آشکار شد

از مباحث مفصل گذشته امور ذیل روشن شد:

1. یکی از کسانی که کیفیت نماز پیامبر(ص) را با تمام جزئیات آن نقل کرده، ابو حمید ساعدی است که نامی از قبض نیاورده است. این در حالی است که این نقل در حضور ده تن از صحابه صورت گرفته و تصدیق حاضران در مجلس را نیز دریافته است. مسأله قبض هم چیز کمی نبوده که راوی یا راویان حاضر در مجلس از آن غفلت کرده باشند؛ بنابراین، اگر نماز پیامبر با قبض بوده، به طور قطع یکی از آن ها به او اعتراض می کرد که چرا از آن یادی نکرده است.

2. روایاتی که برای اثبات سنت بودن قبض به آنها استدلال شده، یا دلالتشان ضعیف است یا سند شان و یا هردو.

3. اگر قبض یکی از سنت های نماز به شمار می رود، نبایستی تمام امامان اهل بیت(ع) با آن مخالفت می کردند تا جایی که آن را از سنت های مجوسیان به شمار آورند.

4. مسأله قبض دایر بین بدعت و سنت است، مقتضای احتیاط، ترک قبض در نماز است، زیرا در صورت اخذ آن، احتمال حرمت و ارتکاب بدعت وجود دارد به خلاف صورت ترک؛ زیرا ترک قبض ترک عمل مستحب است، و ترک عمل مستحب مانعی ندارد.

5. جای شگفتی است که از فقیهان اهل سنت به هربابی روی می آورند، مگر باب امامان اهل بیت(ع)!

___________________________________

1. محمد جواد مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ص 110.

2. ر. ک: دکتر عبدالحمید بن مبارک، رسالة مختصرة فی السدل، ص 5.

3. محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج11، ص15 و 16.

4. بیهقی، السنن، ج2، ص72، 73، 101، 102؛ ابو داوود، السنن، ج1، ص194 باب «افتتاح الصلاة»، ح 730 736؛ ترمذی، السنن، ج2، ص98، باب «صفة الصلاة»؛ مسند احمد، ج5، ص424، و ابن خزیمه در صحیحش باب «الاعتدال فی الرکوع»، شماره 587.

5. از جمله، ابو هریره، ابو أسید ساعدی، ابو قتاده حارث بن ربعی و محمد بن مسلمه.

6. دکتر عبدالحمید بن مبارک، رسالة مختصر فی السدل، ص 11.

7. بدایة المجتهد، ج1، ص99.

8. رساله مختصرة فی السدل، ص6 و 7.

9. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج5، ص 460 459، باب اوّل از ابواب افعال نماز، ح1 ؛ همچنین ر. ک: باب 17، ح1 و 2.

10. بلوغ المرام، ص 92، شماره 2/250 و پاورقی آن، چاپ ریاض؛ همچنین سبل السلام، ج1، ص159.

11. بلوغ المرام، ص 99، شماره 8/257.

12. دعائم الاسلام، ج1، ص161، شماره 472، چاپ قاهره.

13. المعجم الکبیر، ج20، ص74.

14. وسائل الشیعه، ج7، ص 266، باب 15 از ابواب قواطع الصلاة، ح1، 2 و 3.

15. همان.

16. همان.

17. وسائل الشیعه، ج7، ص267، باب 15از ابواب قواطع الصلاة، ح7.

18. فقه الشیعة الامامیة و مواضع الخلاف بینه و بین المذاهب الاربعة، ص 183.

19. برای لزوم قبض، ادله دیگری هم وجود دارد که صحیح نیست؛ چنان که این مطلب از کلام امام نووی در شرحش بر صحیح مسلم، ج4، صفحه 358 فهمیده می شود و به زودی به طور کامل در باره آن سخن خواهیم گفت.

20. ابن حجر، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، ج2، ص224، باب وضع الیمنی علی الیسری؛ صحیح مسلم، ج2، ص13، باب «وضع یده الیمنی علی الیسری». بیهقی هم آن را در السنن الکبری، ج2، ص28، ح3، باب «وضع الیمنی علی الیسری فی الصلاة» نقل کرده است.

21. مقصود از اسماعیل، اسماعیل بن ابی اویس، استاد بخاری است؛ چنان که حمیدی به آن اعتقاد دارد. ر. ک: فتح الباری، ج5، ص325.

22. الموطّأ، ص 135، کتاب الصلاة، ح 226.

23. همان.

24. فتح الباری، ج4، ص126.

25. مسلم، الصحیح، ج1، ص 13، کتاب الصلاة، باب 5 از ابواب «وضع یده الیمنی علی الیسری». در سند این حدیث، همام قرار دارد که اگر مقصود از همام، همان همام بن یحیی باشد، ابن عمار در مورد او گفته است: یحیی القطان به همام اهمیت نمی داده و عمر بن شیبه گفته است: عفان برای ما نقل کرد که یحیی بن سعید در بسیاری از احادیث همام به او اعتراض می کرد، و ابو حاتم گفته است: همام در محفوظاتش ثقه بوده است (ر. ک: هدی الساری، ج1، ص 449).

در سند این حدیث، محمد بن جحاده نیز قراردارد، نووی در شرحش بر صحیح مسلم اشاره کرده و گفته است: در سند این روایت، محمد بن جحاده قرار دارد؛ سپس سکوت کرده است.

26. سنن ترمذی، ج2، ص217، ح378.

27. سنن نسایی، ج2، ص97، باب «وضع الیمین علی الشمال فی الصلاة».

28. سنن بیهقی، ج1، ص28، باب «وضع الید الیمنی علی الیسری فی الصلاة».

29. تهذیب التهذیب، ج5، ص174، شماره 298.

30. سنن نسایی، ج2، ص95، باب «موضع الیمین من الشمال فی الصلاة».

31. سنن بیهقی، ج2، ص28، باب «وضع الید الیمنی علی الیسری فی الصلاة».

32. تهذیب التهذیب، ج5، ص211، شماره 364.

33. سنن نسایی، ج2، ص97، باب «فی الامام إذا رأی الرجل قد وضع شماله علی یمینه».

34. تهذیب التهذیب، ج2، ص201، شماره 372.

35. سنن ترمذی، ج2، ص32، شماره 252.

36. سنن بیهقی، ج2، ص 29.

37. میزان الاعتدال، ج3، ص384، شماره 6863.